ەركىن شۇكىمان — قازاق حالقىنا بەلگىلى ءداستۇرلى ءانشى. ول اۋەلەتىپ ءان سالىپ، تىڭدارمانىن تامساندىرۋمەن قاتار، ۇلتتىق ونەردىڭ تاريحىن زەردەلەپ جۇرگەن ونەرپاز. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى ۇلكەن 4 مەكتەپكە جىكتەلىنىپ كەلسە، التاي-تارباعاتاي اندەرى قازاق ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ بەسىنشى مەكتەبى دەگەن پىكىردى ءانشى ءجيى ايتىپ ءجۇر. ونەر مەن قوعامدى بولە قارامايتىن انشىمەن العان سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
‒ الماتىدا وتكەن لەكتسيا-كونتسەرتىڭىزدى تۇرسىنعازى راحيموۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناپسىز. ايگىلى كومپوزيتوردىڭ قازاق ءان ونەرىندەگى ورنى قانداي؟
‒ قازاق ونەرى ورنى تولماس ادامىن جوعالتتى. ول ‒ تۇرسىنعازى راحيموۆ. تۇكەڭ بالا جاستان ەل اراسىنداعى انشىلەر، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ انىمەن سۋسىنداپ، قايتالانباس انشىلەردەن ساباق الدى. ودان بولەك، اعاسى ەرعازىنىڭ ۇلكەن تاربيەسىن كوردى. ەرعازى راحيموۆ الىس اۋىلدا جاتسا دا، قازاقتىڭ قارا ولەڭى مەن قارا سوزىندە دەس بەرمەگەن تالانتتاردىڭ ءبىرى. تۇرسىنعازى – ەل ىشىندەگى انشىلەردىڭ اراسىنان ايگىلى اسەت نايمانباەۆتىڭ شاكىرتى بولعان اسىلحان دەگەن ءانشىنى ۇستاز تۇتىپ، (اسىلحان – ءانشى تولعانباي سەمباەۆتىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى) سول كىسىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن، ودان دا باسقا كونە كوزدەردىڭ قالاي ءان سالعانىن كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن كونەنىڭ كوزى، جاڭانىڭ باسى بولعان ءانشى، كومپوزيتور. بۇدان بولەك، تۇرسىنعازى راحيموۆ جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ انشىلىك مەكتەبىنەن ءوتتى. جۇسەكەڭ شاكىرتتەرىنىڭ بارلىعىنا مىنەزدەمە بەرىپ، بولاشاقتا قانداي بولاتىنىنا دەيىن بولجاۋ ايتىپ وتىرادى ەكەن. ول كىسىنىڭ ايتقانىنىڭ ءدال كەلگەندىگى جايلى قايرات بايبوسىنوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆ، عالىم مۇحامەدين اعالارىمىزدان دا ەستىگەن ەدىم، ول اعالارىم دا سول جۇسەكەڭنىڭ جۇسەكەڭ تۇرسىنعازى اعامىزعا «سەن ءتۇبى كومپوزيتور بولاسىڭ-اۋ» دەيتىن كورىنەدى. سول ايتقانى كەلگەندەي، تۇكەڭ ارتىنا كەيىنگى ۇرپاققا ازىق بولارداي قانشاما مول دۇنيە قالدىرىپ كەتتى.
ول كىسى حالىق اندەرىن، ارقانىڭ ءبىرجان سال باستاعان سال-سەرىلەرىنىڭ سىرلى سازىن كوكەيگە قۇيىپ، ءوز زامانىنىڭ ۇنىنە دە قۇلاق تۇرە بىلگەن، اباي اندەرىنە تەرەڭ ۇڭىلە بىلگەن، كەيىننەن جەتكەن شاكارىم اندەرىمەن دە سۋسىنداپ، قىسقاسى بارلىعىن قورىتىپ، سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ ىزىندە ءان شىعارعان، ءوزىنىڭ جولىن قالىپتاستىرعان كومپوزيتور. ول كىسىنىڭ انشىلىگى دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ءوز جولى بار. العاش تىڭداعان ادام ءۇشىن تۇسىنىكسىزدەۋ بولعانمەن، ءبىز سياقتى تۇكەڭنىڭ اندەرىمەن وسكەن جاستارعا ول كىسىنىڭ اندەرىن العاشقى ءبىر-ەكى نوتاسىنان-اق تانۋعا بولادى. ال، ومىردە ەشكىمگە قياناتى جوق، مۇلدەم تازا كەتكەن ازامات دەپ ويلايمىن. ءسابي بولىپ كەلدى، ءسابي بولىپ كەتتى. تۋرا ءوزىنىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان ءاننىڭ تاعدىرىن قايتالادى.
تۇرسىنعازى اعانى 1996 جىلى العاش رەت كوردىم. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ارالاستىق، وسى ۋاقىت ارالىعىندا بىردە ءبىر رەت اشۋلانعانىن كورگەم جوق. تولعانباي سەمباەۆ اعامىز تۇرسىنعازى راحيموۆتى: «قاراپايىمدىلىق پەن ۇلىلىققا جەتكەن جان» دەپ باعالايتىن. ۇلكەن ونەردىڭ يەسى بولا تۇرىپ، قاراپايىم قالپىندا قالۋ كوبىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى. ونىڭ قازاق ءان ونەرىنە بەرگەن دۇنيەلەرى حالىقتىڭ كوز الدىندا. كەشەگى سال-سەرىلەردىڭ ءداستۇرىن ءححى عاسىرعا دەيىن الىپ كەلگەن ونەرپاز.
‒ ءوز شىعارماشىلىعىڭىز تۋرالى ايتپاي كەتۋ ورىنسىز بولار…
‒ بۇگىندە رەپەرتۋارىما كوپتەگەن اندەر بار. جۇرگەن جەرىڭدە جاڭا، تىڭ اندەر كەزدەسىپ قالا ما دەپ قۇلاعىڭدى تۇرە جۇرەسىڭ. بۇرىنعى ەسكى اندەردى، قازىر ەل ىشىندە ايتىلىپ قالىپ جاتاتىن، ءان زەرتتەۋشىلەرى ۇسىنىپ جاتاتىن اندەردى تاۋىپ، ورىنداپ ءجۇرمىز. ءابىلاحات ەسپاەۆ، سادىق كارىمباەۆ، سىدىق مۇحامەدجانوۆ، كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ سەكىلدى كومپوزيتورلاردىڭ كەزىندە جارىققا شققان ءان جيناقتارى قايتا ءبىر قاراۋدى قاجەت ەتەتىن سياقتى. سوسىن، زاتاەۆيچتىڭ كىتاپتارىن قايتا قوپارىپ قاراپ، حرونولوگيا تىزبەك جاساپ قويعان بولدىق. ارقانىڭ انشىلىك مەكتەبىنە قاتىستى اندەردى ىرىكتەپ، ءار ستۋدەنتكە بىردەن-ەكىدەن اندەر بەرىپ، 20-30 ءاندى ءار ەمتيحانداردا ورىنداپ، بۇگىنگى كۇندە وسى اندەردى رەپەرتۋارلارىنا ەنگىزدى. ودان بولەك، ب.ەرزاكوۆيچتىڭ، ح.ءجۇزباسوۆتىڭ، م.مايشەكيننىڭ حالىق كومپوزيتورلارى اقان، ءبىرجان، جاياۋ مۇسا، اسەتتەردىڭ اندەرىنەن قۇراستىرعان جيناقتارىن قايتا اقتارىپ جاتىرمىز. ءىليا جاقانوۆ جيناقتاعان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە جيناقتاۋدامىز. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ 1000 ءانى» دەگەن ۇلكەن ەڭبەكتەگى اندەردى دە ونەرپازداردىڭ ورىنداۋىنا بەرەمىز. مۇنداي ەڭبەكتەردى ساناۋلى ازاماتتار عانا قاراپ جاتقان سياقتى. تاليعا بەكحوجينانىڭ 200 ءانىنىڭ ىشىندە التاي-تارباعاتاي وڭىرلەرىنەن شىققان 60-70 ءان بار. جاڭا زامان كومپوزيتورلارىنىڭ دا اندەرىن ورىنداۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. بىراق مۇنىڭ بارلىعى تۇك ىستەمەگەنمەن بىردەي. سەبەبى، مەن قازاق ءانى، (ونىڭ ىشىندە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى بار، جاڭا زامان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى بار، قازىرگى كەزدەگى كومپوزيتورلاردىڭ اندەرى بار) تەك قازاق ءانىنىڭ ۇلى مۇحيت ەكەنىنە كوزىم جەتتى جانە سول مۇحيتتى كەسىپ وتۋگە جۇزدەگەن ادامنىڭ دا عۇمىرى جەتپەيتىنىنە كوزىم ابدەن جەتتى. ال، ونى زەرتتەۋ ماسەلەسى ودان ون ەسە قاجىر مەن قايراتتى قاجەت ەتەدى.
‒ التاي-تارباعاتاي اندەرىن زەرتتەپ ءجۇر ەدىڭىز. قانداي تىڭ دەرەكتەر تاپتىڭىز؟
‒ بىرنەشە جىلدان بەرى جيناقتاعان التاي-تارباعاتاي اندەرىنىڭ توپتاماسىن قۇراستىرۋ ۇستىندەمىن. ونىڭ قاشان، قالاي شىعاتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى. ارىق سويلەگەن دۇرىس پا دەيمىن. سوندا دا بولسا قىسقاشا ايتۋعا بولادى. قازىرگى ءداستۇرلى ءان ونەرىندە ۇلكەن 4 مەكتەپ بار دەپ ءجۇرمىز. بەسىنشى مەكتەپ ‒ التاي-تارباعاتاي اندەرى. سول وڭىرلەردەگى قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، قايماعى بۇزىلماي ساقتالعان اۋەندەرىن جيناپ، قازىرگە دەيىن 200 ءاندى نوتاعا ءتۇسىرىپ دايىنداپ قويدىم. ودان بەرگى دە التاي مەن تارباعاتاي وڭىرىنەن شىققان كومپوزيتورلاردىڭ اندەرى تابىلىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى كۇرشىمدىك رامازان ءابىلماجىنوۆ دەگەن اقاساقالدىڭ اندەرى. ول كىسى قازىر باقيلىق بولىپ كەتتى. بىراق ارتىندا قالعان ۇلى يىسبەك ءابىلماجىنوۆ اعامىز جەتكىزىپ وتىر. ودان بولەك ول كىسىنىڭ تۋعان ءىنىسى بەدەلبەك اقساقال قازىر وسكەمەن قالاسىندا تۇرادى، ول اعامىزدان دا كوپ مالىمەت الدىم دەسەم بولادى. بەدەلبەك اقساقالدىڭ ءوزى سۇراپىل كۇيشى. كەزىندە «وتىرار سازى» وركەسترى ەلگە كونتسەرت قويۋعا بارعاندا، بەدەلبەك اعامىزدىڭ كۇي تارتقانىنا قاتتى رازى بولعان نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتامىز ون ساۋساعىن ءبىر-بىرلەپ سۇيگەن ەكەن. وسىنداي ەل اراسىنداعى ءجون بىلەدى-اۋ دەگەن بىرەن-ساران ادامداردان الىپ جاتقان اندەرىمىز بار. ودان باسقا موڭعوليا، قىتاي قازاقتارىنىڭ اندەرىنىڭ جيناقتارى، سول جاقتان كەلگەن ونەرپازداردان ەستىگەن، جيعان اندەردى پايدالانىپ جاتقان جايىمىز بار.
قولىمدا ءبىر قىزىقتى دەرەكتەر بار. ول جاقتا بىزدەگى ارقانىڭ ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي سياقتى بەلگىلى سال-سەرىلەرىنەن، ءان ونەرىن ارنايى كاسىپ ەتكەن اسەت نايمانبايدان اسقان ءانشى جوق. ال، اتاقتى ءبىر-ءبىر انىمەن قالعان بۇركىتباي مەن سۇلۋبايلار سول كەزدەگى زاماننىڭ قىساستىعىنان، گومينداڭ وكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنان ەركىن شىعارماشىلىق كەڭىستىككە جەتە الماي قالعان. سۇلۋباي ‒ ءانشى، اقىن بولعان ادام. الاشاپقىن سوعىس، قيلى كەزەڭنىڭ اراسىندا تۇساۋلى اتتاي قالىپ قويعاندار. ءوزىم وسى ۋاقىتقا دەيىن اسەتتىڭ ءانى دەپ ەستىگەن «قارا قىز» ءانىن ءانشى مايرا مۇحاممەدقىزىنىڭ اكەسى مۇحاممەد ابدىقادىرۇلى احمەت كومەكۇلى دەگەن كىسىنىڭ ءانى دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ەگەر احمەت كومەكۇلى بولسا، وندا قىتاي جەرىندە «اتىكەي-نۇرجەكەي» دەگەن داستان جازعان، سول جاقتاعى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى بولعان، اسەت نايمانباي ارنايى بارىپ سالەم بەرگەن، شىلبى كومەكۇلىنا قانداي دا ءبىر قاتىسى بار ما ەكەن دەگەن دە وي تۋادى. جالپى زەرتتەيتىن دۇنيە وتە كوپ. «اقتورعاي»، «اقشوقى» دەگەن حالىق اندەرىنىڭ دە ءبىز بىلەتىن دەرەكتەرى باسقا بولىپ شىقتى. «اقشوقى» ءانىن ءانشى ەربولات شالدىبەكوۆ ورىنداپ ءجۇردى. ول جىگىت جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ءانشىسى. كەيىننەن كىمنەن ۇيرەنگەنىن سۇراعانىمدا «ءبىر اقساقالدان ۇيرەنىپ ەم، ءدال قاي جاقتان ەكەنى ەسىمدە جوق» دەدى. سول ءاننىڭ قايدان شىققانىن ءبىلۋ ءۇشىن سۇراستىرسام، موڭعولياعا التايدان بارعان قازاقتاردىڭ ءانى ەكەن. ونى ءبىر اعايىننىڭ تويىندا موڭعوليادان كەلگەن ادامدارمەن قۇداندالى بوپ، سول كەزدە ماعان اسىقپاي ايتىپ بەردى.
جالپى ءان ونەرىندە «اۋەز» دەگەن دە دۇنيە بار عوي دەيمىن. «اۋەز» دەگەن ءاننىڭ موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ءان جيناعىندا ون بەس ءتۇرى كەزدەسەدى، وزىمدە بەس-التى ءتۇرى بار. اندەردىڭ دياپازونى كۆينتا، سەكستا ينتەرۆالدارىنان اسپايدى. كەرەمەتتەي ءان دەگەنگە دە كەلە قويمايدى. وتە شاعىن. سودان وسى «اۋەز» دەگەن دۇنيەنى زەرتتەي كەلە قاراسام، ول پارسىنىڭ ءسوزى ەكەن. ءتىپتى «ءان» ءسوزىنىڭ ءوزى پارسىنىڭ ءسوزى. ساز، مۋزىكا، ىرعاق، اۋەن، مەلوديا ت.ب دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل ءسوزدى زەرتتەي كەلە ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەڭبەكتەرىنە بارىپ تىرەلدىم. V-VI عاسىرلاردا قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەگەن تۇركىلەر ەكى تىلدە، تۇركى، پارسى تىلىندە سويلەپتى. سول ۋاقىتتا بۇل اۋماقتا سوعدىلار تايپاسى دا ءومىر سۇرگەن ەكەن. جىبەك جولى بويىندا ساۋدا-ساتتىق، كەرۋەن كوپ بولعاندىقتان، تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە قاراي وڭتۇستىكتەگى تۇركىلەر ەكى تىلدە سويلەگەن ەكەن. ال سولتۇستىكتەگىلەر تەك تۇركى تىلىندە سويلەگەن. ءبىز قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە «قارا ولەڭ» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان شوقان ۋاليحانوۆ ەكەنىن بىلەمىز. ياعني، بۇل پارسى تىلدەس ەلدەردىڭ بىرىندە ءان ءسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىلىپ، بىزدە دە ەرتەرەكتە شاعىن اندەردى وسىلاي اتادى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى.
«اقپەيىلدىڭ ءانى» دەگەن ءاننىڭ دە ەكى ءتۇرى بار. ءاننىڭ اۋەنى التاي-تارباعاتاي اۋەنىنە كەلگەنىمەن، ءسوزى، اندەگى وقيعا باتىس وڭىردەگى مۇحيتتىڭ «ءامىرحان» دەگەن انىنە ۇقساس. ءتىپتى، بىردەي كەلەتىن شۋماقتارى دا بار. قايران قالدىم. باتىس قازاقستاندا ايتىلىپ جۇرگەن «ءامىرحان ءانى»، التاي-تارباعاتايدا «اقپەيىلدىڭ ءانى» بولىپ ءجۇر. بىرەۋىندە «سۇراساڭ اتىم ‒ اقپەيىل، ءسىڭىلىم قايشا» دەپ «ءامىرحان انىندەگىدەي» كەلەدى. ال ەكىنشىسى «سۇراساڭ اتىم ‒ اقپەيىل، ءسىڭىلىم اينام» دەپ ءجۇر. بىراق ءان بولەك، باسقا. التاي-تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ اۋەنى.
مۇنداي قىزىقتى دەرەكتەر كوپ. قازاق اندەرى تولىقتاي زەرتتەلگەن جوق. ءان ونەرى دەگەنىڭىز، جوعارىدا ايتقانىمداي مۇحيت. بۇنى زەرتتەۋ ءبىر ادامنىڭ، ون ادامنىڭ دا قولىنان كەلمەيدى. بىراق تۇتاس ءان ونەرىن زەرتتەپ ءبىتىرۋ مۇمكىن ەمەس. قازىردىڭ وزىندە ءان ماتىنىنە، ءان اۆتورلارىنا قاتىستى داۋ-داماي كوپ. تاياۋدا قايرات بايبوسىنوۆ اعامىزدىڭ رەپەرتۋارىنداعى اندەر نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، كىتاپ بولىپ شىقتى. سوندا قايرات اعا وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن اقان سەرىنىڭ «ءشامشى-قامارى» ساتماعامبەتتىڭ ءانى بولىپ شىقتى. ءۋايىستىڭ «پەرۋايىم» ءانى بولىپ كەلگەن ءان اقان سەرىنىڭ ءانى دەپ شىقتى. اقان سەرىنىكى بولىپ كەلگەن «كوك كوبەلەك» ءانى حالىق ءانى دەپ بەرىلگەن.
«گاۋھار تاس» ءانىنىڭ ءۇش ءتۇرى ەنگەن. حالىق ءانى بولىپ جۇرگەن «اۋپىلدەك» ءانىن وسىدان ازداعان جىلداردىڭ الدىندا ستيلدىك ەرەكشەلىگىنە قاراپ، ساكەننىڭ ءانى بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەكتەر ايتىلاتىن ەل ىشىندە. بىراق قايرات اعانىڭ كىتابىندا ماقاجان شيدەنوۆ دەگەن ادامنىڭ ءانى بوپ بەرىلگەن. وسىنداي ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەر ءالى دە كوپ كەرەك. ول بىراق ساكەننىڭ ءانى بولمايتىن شىعار. ويتكەنى ول «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» اۋپىلدەك كولىنىڭ باسىنا كەلگەندە «مىناۋ اندەگى كول وسى ما؟» دەيتىنى بار. ياعني، وعان دەيىن ساكەن ول ءاندى بىلگەن. وسىنداي جورامالدار ازىرگە وتە كوپ. بىراق ءان اندا دا، مۇندا دا ءجۇر. ءبىز اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى دەمەي، ناقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر جاساۋىمىز كەرەك. اۋىزشا دەرەك عىلىمي تۇجىرىم بولا المايتىن سياقتى بوپ كورىنەدى.
‒ سوڭعى كەزدەرى ءداستۇرلى ءان ونەرىندە حالىق ءانىن بىرەۋگە، اۆتورى بار ءاندى باسقا تۇلعاعا تەلۋ بەلەڭ الىپ بارادى…
‒ قولدان اۆتور جاساۋ — قيانات. مىسالى، «اققۇم» ءانىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىكى دەپ جۇرگەندەر بار. ول ‒ حالىق ءانى. «دايديداۋ» ءانىن ماعجان جۇماباەۆتىكى دەپ ءجۇر. ماعجاننىڭ وزىنە ءتان ءۇش-ءتورت ءانى بار. ءتىپتى، ماعجاننىڭ «سەن سۇلۋ» ءانىنىڭ دە ءۇش نۇقاسى بار. بىرەۋى مينورلىق، ءبىرى ماجورلىق، سوڭعىسى ماجور-مينورلىق نۇسقاسى. ارالاس نۇسقاداعىسى زاتاەۆيچتىڭ كىتابىنان شىقتى. كەزىندە بەيىمبەت مايلين، ءسابيت دونەنتاەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆتەر زاتاەۆيچكە كەمىندە ون اننەن بەرگەن. ءبىز سول زيالىلاردىڭ بەرگەن اندەرىن سولارعا تەلي بەرسەك نە بولدى؟ ول تۇستا ساكەن سەيفۋلليننىڭ اندەرى بار بولاتىن. ساكەننىڭ مۋزىكالىق مۇرالارى دەگەندە يمانجۇسىپپەن كەزدەسەتىن كەزىن ۇمىتىپ كەتەمىز. ءيمانجۇسىپ جاعدايى قيىنداعان كەزدە ساكەننەن كومەك سۇراپ كەلەدى. سول كەزدە ساكەن يمانجۇسىپكە ءوزىنىڭ ءانىن ايتىپ بەرەدى. ءيمانجۇسىپ ءاندى ەستىپ، ريزا بولادى.
العاش رەت زاتاەۆيچ قازاقتىڭ حالىق اندەرىن جينايمىن دەگەندە، ساكەن قازاقستانداعى حالىق-اعارتۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى بولىپ تۇرعان كەزى، مەملەكەتتىڭ قيىن جاعدايىنا قاراماستان ەكى مىڭ سومنان ارتىق اقشا اۋدارادى. سودان حالىق زيالىلارىنا ءوزى ۇلگى بولىپ، ەڭ ءبىرىنشى بوپ ءوزى زاتاەۆيچكە بىنەشە كۇي، بىرنەشە ءان بەرەدى. مىسالى، سول كەزدە ساكەن زاتاەۆيچكە «مىناۋ ءوزىمنىڭ ءانىم ەدى» دەپ ءتورت-بەس ءاندى بەرە سالسا بولار ەدى عوي. قولىندا تۇردى. ول ءوزىنىڭ ءانىن بەرگەن جوق، اۋەلى حالىقتىڭ مۇراسىن، حالىقتىڭ قازىناسىن جيناپ بەردى. ءوزىنىڭ شەشەسى ايتىپ جۇرگەن اندەردى، اكەسى سەيفۋللانىڭ بىرنەشە كۇيلەرىن بەرەدى. اكە-شەشەسىنەن، ەل ىشىندەگى كۇيشىلەردەن ۇيرەنگەن توقانىڭ كۇيىن، «تەرىسقاقپاي» سياقتى كۇيلەردى بەرەدى. ساكەن قياناتقا بارعان جوق. سوندىقتان، ءبىز الاش ارىستارى بەرگەن ءاندى ولاردىڭ جەكە باسىنا مەنشىكتەپ بەرۋگە قاقىمىز جوق. وندا ءاندى ورىنداعان، جەتكىزگەن ادام كورسەتىلگەن. بۇل ماسەلە قازىر جەكە ءبىر توپتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن، جەرشىلدىك نەمەسە رۋشىلدىقتان شىعىپ وتىرعان سياقتى. ولار قولدان اۆتور جاساۋعا، بولماعان ادامدى بولدى دەۋگە قۇمار. تىپتەن، قازىر مۇنداي قياناتشىلدار كۇشىنە ءمىنىپ الدى. ءبىر كۇنى قازاقتا حالىق ءانى قالماي، ءبارىنىڭ اۆتورىن تاۋىپ بەرىپ، ماسقارا بولماساق يگى ەدى.
‒ كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن شاكىرتتەرىڭىز، باسقادا ءداستۇرلى ونەر مەكتەپتەرىنەن ءبىلىم العان ونەرپازداردىڭ ونەردەگى ءورىسى قالاي بولىپ جاتىر؟
‒ كونسەرۆاتورياعا كەلگەنىمە 6-7-اق جىل بولدى. ماڭدايى جارقىراپ، ەل الدىندا ءان سالىپ جۇرگەن شاكىرت تاربيەلەدىم دەپ ايتا المايمىن. اۋەلى انشىلىك قانمەن، تابيعاتپەن كەلەدى. ال، اللا تاعالا ونداي تالانتتى ءبىر ادامنىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالمايدى. بىرەۋدە داۋىس بار، كەۋدەسىندە قۋىس بولمايدى. داۋىسى بار، ويى جوق انشىلەر بار.
ءبىز وقىپ جۇرگەن كەزدە «التىباقان» دەگەن تەلەحاباردان شىقپايتىن ەدىك. سول حابار جاس ونەرپاز ستۋدەنتتەردى، باسقا دا بەلگىلى ۇلكەن انشىلەردى ناسيحاتتادى، ۇلتتىق ونەردى دارىپتەدى. ال قازىر بۇگىنگى ءداستۇرلى ونەردە جۇرگەن جاس تالانتتاردى شىعاراتىن حابار جوق. حالىق اندەرى، ۇلتتىق مۋزىكامىز كونكۋرستاردا عانا ناسيحاتتالىپ جاتىر. سوندىقتان، تەلەارنالاردان حالىق اندەرى ناسيحاتتالسا دەيمىن. قازىر «الماتى» ارناسىندا عانا سەرىك ابىكەنۇلى باستاعان «ءبىر ءاننىڭ تاريحى» حابارىن جالعاستىرىپ «ءىنجۋ-مارجان» دەگەن باعدارلاما شىعىپ ءجۇر. باسقا ارنالاردان مۇنداي حابارلاردى كورگەنىم جوق. بىزدەگى ارنالار ءبىر-ءبىرىن اڭدىپ وتىراتىن سياقتى. «قازاقستان» ارناسىنداعى «تەلقوڭىر» حابارى جابىلسا، باسقا ءبىر ارنا ءبىز اشا قويايىق دەيتىن سياقتى. ال ۇلتتىق مۋزىكانى شىن نيەتىمەن ناسيحاتتاپ وتىرعان ارنالار جوق. ءبارى نەگە ءبىر-ءبىر حاباردان تاراتپايدى؟ ودان كەيىن حالىق ەسترادانىڭ وراشولاق، ءانى مەن ءسوزى قابىسپايتىن، تەك سەكەڭدەگەن انشىلەردى تىڭداماعاندا كىمدى تىڭدايدى. ال ءداستۇرلى انشىلەر ەستراداعا كەتپەگەندە قايتەدى؟ توي جاعالاماعاندا قايتەدى؟ توي دەگەن قاۋىپتى نارسە. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا «حالتۋراعا» ۇيرەنۋ دەگەن ءسوز. ساحنا دەگەن بولەك الەم. ساحناعا شىققاننان كەيىن، جاي ءومىر سۇرە سالماۋ كەرەك. ساحنانىڭ پاتشاسىنا اينالۋىڭ قاجەت. ساحنادان كورەرمەنگە ءبارى كورىنىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ شاكىرتتەر ءانشى رەتىندە قالىپتاسىپ، تاجىريبەدەن وتەيىن دەسە، باياعىداي ورتا جوق. ءبىز جاقسى كەزەڭدە تۋىلعان باقىتتى جاندار ەكەنبىز. ءجيى-ءجيى حابارلاردا، راديودا، ۇلكەن ساحنالاردا قاتار ءان سالدىق. قازىر وعان مۇلدەم مۇمكىندىك جوق.
جاقىندا مارقۇم تۇرسىنعازى راحيموۆتىڭ ءبىرىنشى فەستيۆالىنە ستۋدەنتتەرىمدى الىپ باردىم. جەرگىلىكتى تەلەارنا بىرنەشە ستۋدەنتىممەن بىرگە تاڭەرتەڭ سۇحباتقا شاقىردى. ون مينۋتتان ءبولىپ تۇسىرەدى ەكەن. سول تەلەارناعا بىرگە بارعان شاكىرتتەرىمە تەلەجۇرگىزۋشىلەر سۇراق قويسا، اۋىزدارىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇسىپ، سويلەي الماي قويدى. ءبارىن ءبىلىپ تۇرسا دا دۇرىستاپ سۇحبات بەرە المادى. ولار كىتاپ وقىمايتىن سياقتى، سويلەۋگە، ويىن جەتكىزۋگە وراشالاق ەكەن. سودان شاكىرتتەرگە قويىلاتىن سۇراقتارعا ءوزىم جاۋاپ بەرىپ وتىردىم. ولار ءان عانا سالدى. ءبىزدىڭ قوعام شاكىرتتەردى بۋلىقتىرىپ تاستاعانىن سوندا ءبىلدىم. كەزىندە ستۋدەنت بولساقتا، سۇحباتقا شاقىراتىن. ال ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر ساحنانىڭ ءوزىن جاتسىنىپ قالعان. بىرىگىپ كونتسەرت وتكىزۋلەرىنە دە مۇمكىندىك جوق. ونىڭ بارلىعى قارجىعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. حالىق جاڭا تالانتتاردى تاني الماي جاتىر. ارينە، شاكىرتتەرىم بولعاسىن قاتتىراق ايتىپ وتىرعان شىعارمىن، نەبىر تالانتتى بالالار بار. تازا ەڭبەكپەن ءوز بيىگىن باعىندىرىپ جۇرگەندەرى جەتەرلىك. مەنىڭ الدىمنان بىتىرگەندەردىڭ بىرنەشەۋى مۋزىكالىق كوللەدجدەردە ساباق بەرىپ ءجۇر. وبلىستىق فيلورمونيالاردا، مۋزىكالىق مەكتەپتەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇر.
‒ قازاق اندەرىن قالاي وقىتۋ كەرەك؟
‒ مۇنداي وقۋدىڭ نەگىزدەرىن ەندى-ەندى عانا جاساپ ءجۇرمىز. ءان ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەسىن قايتا جاساۋ كەرەك سياقتى. ال ادىستەمەنى قايتا جاساۋ ءۇشىن كلاسسيفيكاتسياسىن قايتا قاراۋ كەرەك پە ەكەن دەپ ويلايمىن. بىلمەيمىن… بۇل دۇنيەلەردى اركىم وزىنشە جاسايدى. قازىر باتىس، ارقا، جەتىسۋ، سىر ءوڭىرىنىڭ انشىلىك مەكتەپتەرىنە ءبولىپ وقىتىپ ءجۇرمىز. جالپى قازاق اندەرىن قالاي وقىتۋ كەرەك؟ ءاربىر مەكتەپكە ءبىر-ءبىر كلاسسيفيكاتسيا جاساۋ كەرەك شىعار. ويتكەنى ارقايسىسىنىڭ وزىنشە بولەك ەرەكشەلىگى، دومبىرا قاعىسىنداعى ايىرماشىلىقتار جەتەرلىك. بۇگىندە ستۋدەنتتەر كوللەدجدەردەن، مۋزىكالىق مەكتەپتەردەن ءبىتىرىپ كەلەدى. كەيدە ولاردىڭ ۇيرەنىپ كەلگەن اندەرىندە كوپتەگەن قاتەلىكتەر بولىپ جاتادى. دومبىرا قاعىستارىندا دا كەمشىلىكتەر كەزدەسەدى. سولاردىڭ بارلىعىن جوندەپ، قايتادان رەتكە كەلتىرەسىڭ. ستۋدەنتكە ەكى ءاندى ۇيرەنۋگە بەرسەك، ءبىرىن تىڭنان، ەكىنشىسى رەتىندە ءوزى ۇيرەنىپ كەلگەن ءاندى قايتا بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بىراق ولار وزدەرى تەرىس ۇيرەنىپ كەلگەن ءاندى دۇرىستاي الماي قينالادى. سول باياعى سارىننان شىعا الماي جاتادى. مۇعالىمدىكتىڭ ماشاقاتى دا، راحاتى دا بار ەكەن. ءبىر جاقسىسى ءبىز دە ءوز-وزىمىزگە ۇڭىلەمىز. مۇعالىمدىككە ەرتە كەلىپ قويعان جوقپىن با دەپ تە ويلايمىن. كەزىندەگى قايرات اعالاردىڭ زامانىمەن سالىستىرعاندا ناعىز شىرقاپ جۇرەتىن كەزىمىز عوي. ال بىراق قازىرگى زامانىمىز ۇلتتىق مۋزىكامىزعا ناراۋ، نەمقۇرايلى، قىرىن قارايدى.
‒ ءداستۇرلى ونەرگە نەمقۇرايلى قارايتىن قازاق قوعامى نەنى جوعالتۋدا؟
‒ۇلتتىق مۋزىكاعا مۇرىن شۇيىرە قارايتىندار كوپ. وتكەندە ءبىر حاباردا بەرىك ءجۇسىپ «قازاق ۇلتتىق دىبىس يدەالىنان اجىراپ قالعان» دەدى. دۇرىس ايتادى. «جۇسىپبەكتىڭ عاجاپ داۋىسى بۇگىنگى جاستارعا جات، تىڭدامايتىن اۋەزگە اينالىپ بارادى» دەپ قىنجىلىپ وتىر. ول ‒ راس. «عاريفوللانىڭ كوزىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ، اناۋ شىرقاۋ بيىكتەگى نوتالارعا جەتكەن داۋىسىن، ميم ونەرىن قازىرگى جاستار سىڭىرە المايدى. تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەيدى. اناۋ امىرەنىڭ شاڭقىلداعان، سۇڭقاردىڭ داۋسىنداي دىبىستى قازىرگى جاستار قابىلداي المايدى». راسىندا دا، بەرىك اعا ايتقانداي، ۇلتتىق دىبىس يدەالىنان اجىراپ قالدىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ دىبىس يدەالىمىزدى جاستار، قازىرگى ەستراداداعى مىلقاۋ، زورىققان دىبىس ەكەن دەپ ويلايتىن بولار. ءتىپتى، ءداستۇرلى مۋزىكادا وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەرگە جۇسىپبەكتى، ماناربەكتى، عاريفوللانى، مادەنيەتتى، جانىبەكتى تىڭدا دەسەڭ قابىلداي المايدى. ولار ءبىزدىڭ وزىمىزدەن عانا تىڭداپ ۇيرەنگەندى وڭاي كورەدى. ويتكەنى ولار تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەندەر. ول تۇستا ءبىزدىڭ ەلگە نەشە ءتۇرلى مۋزىكانىڭ اعىمدارى كىردى. سونىمەن ءوستى. قىسقاسى، مارالتايشا ايتقاندا «…كەلەمەيدى مەنى مويىنداعىسى، وركەنيەتتىك دىلدەگى ىنساپ». قازىر ولاردى كىنالاي المايسىڭ. ۇلتتىق مۋزىكانى جاتسىنىپ بارامىز.
‒ ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
‒ بەرىك ءجۇسىپ: «جۇسىپبەك ورىنداعان «قارقارالى» ءانى بار ەمەس پە؟ سول ءاننىڭ تاريحىن جازىپ، ستسەناري ءتۇزىپ، ءاننىڭ تاريحي وقيعاسى نەگىزىندە مۋلتفيلمگە اينالدىرىپ، ءاندى جۇسىپبەكتىڭ ورىنداۋىندا بەرىپ، بالالارعا ۇسىنۋ كەرەك» دەگەندى ايتادى. مەنىڭ دە ايتارىم ‒ وسى. وتەدۇرىس يدەيا ايتىپ وتىر. «ايتىلماسا ءسوز جەتىم، تىڭدالماسا ءان جەتىم» دەگەندەي، حالىق ءانىن، جىرىن تىڭدايتىن قازاقتىڭ قۇلاعى اۋىرلاپ كەتتى. تىڭداۋشى جوق، قىسقاسى. بەرىك اعانىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا قىرۋار قاراجات كەرەك. ال بۇنى جاساي الساق، ءبىز جوعالتىپ العان تىڭداۋشىنى دا، ورىنداۋشىنى دا قايتارىپ الامىز دەپ ويلايمىن. وسىنداي مۋلتفيلمگە اينالعان دۇنيەلەردى بالاباقشادان تىڭداتۋىمىز كەرەك. قازىر ءداستۇرلى ءاندى تىڭداۋ، ورىنداۋ تەك ات توبەلىندەي عانا مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردىڭ ەنشىسىندە قالدى. بۇدان بولەك، مەكتەپتەردە وقىتۋعا ءتيىسپىز.
قازىر ءۇش تىلدە وقىتامىز دەپ جاتقاندا، ءداستۇرلى ءاندى كىم كەرەك قىلادى. شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانىندا بي بورانباي اۋىلى بار. سول اۋىلدىڭ ۇشتوبە دەگەن شاعىن فەرماسىندا سايبولات ەسىمدى جىگىت تۇرادى. سول سايبولات ءبىر جولى بالالارعا ارنالعان كونكۋرسقا 1-10 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىنان 10 بالانى الىپ كەلىپتى. بارلىعى دومبىرادا ءان ايتادى. سولاردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ تۋعان قىزى دا بار ەكەن. ەكى كەشتىڭ اراسىندا ماعان قىزىنىڭ ورىنداۋىنداعى ءانىن تىڭداتۋعا، ۇيگە ەرتىپ كەلدى. سوندا سايبولاتتىڭ قىزى كوپ انشىلەردىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن «قانات تالدىنى» ورىنداپ بەردى. سوسىن ابايدىڭ «سەگىز اياعىن» شىرقادى. مەن سايبولاتقا تاڭدانا قارادىم. ول جىگىت ءوزى مەكتەپتە ەڭبەك پانىنەن ساباق بەرەتىن سياقتى. مۋزىكادان الىستاۋ جىگىت، بىراق ءاندى سۇيەتىن ادام. مەكتەپتەگى بالالاردى جيناپ، دومبىرا ۇيرەتىپ، ءان ايتۋدان ارنايى سىنىپ جۇرگىزەدى. ءتىپتى، 2-سىنىپتىڭ وقۋشىسى«اقباقايدى» ايتىپ بەردى. سول جولعى كونكۋرسقا الىپ كەلگەن ون بالاسى دا جۇلدەلى بولدى. وسىنداي ەل ىشىندەگى ءبىردى-ەكىلى ادامدار عانا ونەردىڭ وتىن وشىرمەي، بالالاردى تاربيەلەپ ءجۇر. ول ءۇشىن كوك تيىن اقشادا المايدى.
بۇل ماسەلەنى جالعىز مەن عانا ايتىپ جۇرگەن جوقپىن. مەن سياقتى قولىنا قارا دومبىراسىن، قارت قوبىزىن ۇستاعان ونەرپازداردىڭ بارلىعى دا ايتىپ ءجۇر. بىزدە ارنايى مامانداندىرىلعان مەكتەپتەر وتە از. وعان قاي اتا-انا بالاسىن اپارىپ وقىتا بەرەدى. بۇنى مينيسترلىك بەكىتۋى كەرەك تە، اۋىلدىق جەردە، ايماقتاردا جۇرگەن مۋزىكالىق ءبىلىمى بار ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرگىزۋى كەرەك. نەگىزى، ءداستۇرلى ءان ونەرىن مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىنا قوستىرۋ قاجەت. قازىرگى تالاپ – اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ. قازاقتىڭ بالاسى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ بولعانشا، قازاقتىڭ عاجايىپ اندەرى جوعالىپ كەتپەي مە؟ كىم ورىندايدى؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەسكەرەتىن تاعى ءبىر ماسەلە مىناۋ. ءبىز وقىعان كەزدە قازاق ءتىلى ساباعى ءجۇردى. قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋ جانە ايتىلۋ ەرەجەسى (ورفوگرافيا، ورفەپيا) دەگەن بار. ءوزىمىزدىڭ كونسەرۆاتورياداعى جاعدايدى مىسال ەتەيىن، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر قالاي جازىلدى، سولاي ايتادى. «قاراقىز» دەگەن ءسوزدى وسى بەتىندە ايتىپ تۇرادى، ايتىلۋىندا «قاراعىز» بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ «اقيىق» دەگەن ءسوز دە وسىلاي… «كۇرەك» ءسوزىن «كۇرەك» «كۇروك»، «جۇرەك»، «جۇروك» بولىپ ايتىلۋى كەرەك. ستۋدەنتتەردەن سەندەرگە قازاق ءتىلى وقىتىلا ما دەپ سۇراسام، باستارىن شايقايدى. قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتۋشىلارىنان سۇراسام، ولار قازاق توبىنا ورىس ءتىلى، ورىس بولىمدەرىنە قازاق ءتىلى وتەدى دەيدى. ءاي، سوندا انشىلەرگە ورفوگرافيا مەن ورفوەپيانى كىم ۇيرەتەدى؟ ءبىز ولارعا ءان ۇيرەتەمىز بە، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ۇيرەتەمىز بە؟
‒ ءداستۇرلى ءان ونەرىن بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزۋگە ۇلەس قوسقان قانداي عالىمداردىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى؟
‒ ايگىلى زاتاەۆيچتىڭ 1925 جىلى «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» اتتى كىتابى شىقتى. 1931 جىلى «قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى» دەگەن كىتابى تاعى شىقتى. ال زاتاەۆيچ سول مىڭ جارىم ءاننىڭ تەك 35-ءىنىڭ عانا ءانىن جازىپ العان. قالعانى تەك نوتادا اۋەن كۇيىندە قالىپ تۇر. ءسوزىن شىعارىپ الايىن دەسەڭ، قاي جەرىندە نە تۇرعانىن بىلمەيسىڭ. وسى 500 ءان-كۇيدىڭ 86-سى كۇي، قالعانى ءان. زاتاەۆيچ سونداعى اندەردىڭ 34-35-ءىنىڭ عانا ءسوزىن جازىپ العان، قالعانى تەك نوتادا اۋەن كۇيىندە تۇر. ونىڭ قاي جەرىندە نە تۇرعانى بەلگىسىز. مىسالى، قايىرماسى قايسى، شۋماعى قايسى نەمەس اگاگا، حالالاي سياقتى وداعاي سوزدەردى قاي جەرىنە قويامىز، وسى جەرلەرى تۇسىنىكسىز. ەندى وسى اندەردىڭ تەكستولوگياسىن زەرتتەۋ جورلىندا 30 جىل عۇمىرىن سارپ ەتىپ، ءان سوزدەرىن نوتانىڭ استىنا قويىپ، اندەردى ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن، ول — زەينۇر قوسپاقوۆ. تالاي كومپوزيتورلاردىڭ جيناعىن شىعارعان، اندەرىن نوتاعا تۇسىرگەن عالىم. سول تۇستا، رەدكوللەگيا مۇشەلىگىندە سەرىك قيراباەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ سىندى بىلگىر عالىمدار بولدى. بۇل ءبىزدىڭ ادەبيەتشى عالىمدارىمىزدىڭ جاساعان ۇلكەن سىيى. ال وسى اندەردى قايتادان نوتاعا تۇسىرگەندەر ج.جانۇزاقوۆا، ح.ءجۇزباسوۆ، ز.قوسپاقوۆ، ت.سارىباەۆ. بولات قاراقۇلوۆتىڭ نوتاعا ءتۇسىرۋ جۇيەسىنە جاقىنداتىپ ءتۇسىردى. بۇل كىسى ‒ قازاق اندەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋدىڭ جۇيەسىن جاساعان ازامات. مىسالى، ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭدە: «قاراعىم، اينالايىن، كەلدىڭ قايدان؟» دەيتىن بولسا، ءۇش بۋناقتان تۇرادى عوي. وسى ءاربىر بۋناق ءبىر-ءبىر تاكتى بولىپ ەسەپتەلۋى كەرەك. ءاندى ايتقاندا، ساز سوزگە باعىنىپ وتىرعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ونى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى عالىمدار. ولاردىڭ ەڭبەگى زور.
‒ بىزدە «ءبىرجان سال»، «اقان سەرى» كينولارى، بالۋان شولاق، ءشامشى تۋرالى سپەكتالدەر بار. تاعىدا قانداي تۇلعالاردىڭ ءومىرى جايلى كينو نەمەسە سپەكتاكل قويۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
‒ موتسارت، بەتحوۆەن، پۋچيني تۋرالى كينولاردى، دجۋزەپپە ۆەردي تۋرالى 70 جىلدارى تۇسىرىلگەن 7 سەريالى ءفيلمدى كورىپ شىقتىم. قانداي كەرەمەت! ال بىزدە ونداي تۇلعالار جوق پا؟ ءبىرجان سالدىڭ ءوزى ءبىر كينو ەمەس، بىرنەشە سەريال تۇسىرۋگە بولاتىن تۇلعا. بالۋان شولاق، ءمادي، اسەت، جاياۋ مۇسا سىندى تاۋداي تۇلعالارىمىز بار. اقان سەرى تۋرالى كينودا بىردە قۇلاگەر، بىردە باسقا دۇنيەنى كورسەتىپ، اقان سەرىنىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسىن اشىلماي قالعان. بەينە ءبىر سۋرەت ونەرىندەگى ابستراكتسيا سياقتى. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنە المايدى. بىزگە حالىق تۇسىنەتىن، حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الاتىن، ءتىلى تۇسىنىكتى دۇنيە كەرەك. «ءبىرجان سال» كينوسى ەتنوگرافياعا تۇنىپ تۇر. بىزدە ونەرى بۇگىنگى قازاققا جەتپەي، شاڭ باسقان ارحيۆتەردە جاتقان تۇلعالار وتە كوپ. ولاردىڭ مول مۇراسى، شىعارماشىلىق قازىناسى، ءومىرى تۇتاس قوعامدى تاربيەلەي الاتىن يدەولوگيا قۇرالىنا اينالا الادى.
‒ اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
جانىبەك عالىم
"تۇركىستان"
