تاققا وتىرعان بەتتە دۋشار بولعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ بەتىن قايتارعاننان كەيىن، تاۋكە حان مەملەكەتتىڭ ىشكى ماسەلەسىنە قاتتى نازار اۋدارعان بولاتىن. ونداعان جىلدارعا سوزىلعان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» تىنىش زاماندا بوساڭسىپ، بىتىراڭقى كۇيگە تۇسكەن قازاق قوعامىن قايتا تۇتاستىرۋعا كۇش سالعان.
وسى ورايدا تاۋكە حان مەملەكەتتى، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن نىعايتۋ جولدارىن قاراستىردى. تىنىش زاماندا ۇمىت قالعان ءتارتىپتى – ەسىم حان داۋىرىندە ەنگىزىلىپ، بەرتىنگى كەزەڭدە جايىنا قالعان رەفورمانى – جاڭعىرتتى. حاندىقتىڭ جۇزدەرگە بولىنگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ بۋىندارىن باسقارۋ ىسىنە ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتان شىققان دارىندى، اقىلدى ادامداردى تارتتى. بيلەر كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىردى. جوعارعى وكىمەت باسپالداعىندا عانا ەمەس، جۇزدەردى باسقارۋ بۋىندارىندا دا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس كەڭەستەرگە جۇرتشىلىق اراسىنان تانىمال بيلەر مەن وزگە دە باس ادامداردىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى سايلانۋىن، ولاردىڭ ەلدەگى قالىپتاسقان احۋالدى ءجىتى سارالاپ، ءار ماسەلەدە ءادىل شەشىم جاساۋىن تالاپ ەتتى. ەسىم حان رەفورماسىنىڭ ءمانى وسىندا – حالىق وكىلدەرىن بيلىككە تارتۋدا، ولاردىڭ القالىق شەشىمدەرىنە باسىمدىق بەرۋدە جاتقان. بيلەر كەڭەسىنىڭ كەلىسىمىنسىز حان جەكە-دارا شەشىم جاساۋعا حاقىلى ەمەس-ءتىن، ياعني حان بيلىگى زاڭي تۇرعىدا شەكتەۋلى كەلەتىن. تاۋكە حان وسى قاعيداعا نازار اۋداردى. بيلەر كەڭەسىنىڭ ەل باسقارۋدا، سوت تورەلىگىن قۇرۋدا شەشىم شىعاراتىن، بيلىك جاسايتىن اۋقىمىن كەڭەيتتى.
دەگەنمەن، جالپاق ەلدىڭ وڭتۇستىك قيىرىنداعى استانادا – تۇركىستان شاھارىندا شىعارىلعان شەشىمنىڭ حاندىق جايىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر اۋماقتىڭ بار تۇكپىرىنە دەر كەزىندە جەتىپ، قالتقىسىز ورىندالۋى مۇمكىن بولمايتىن. شىنداپ كەلگەندە، جوڭعار حاندىعىنىڭ قارا ەرتىس ياكي ۋرگا (قۇلجا) جاعىنان شىعىپ لەك-لەگىمەن توگىلگەن اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلدارى وتىندەگى وڭىردە وتىرىپ، الىس ەدىلدەگى قالماق حاندىعىمەن شەكتەسەتىن اۋداندا ارادىك بۇرق ەتە تۇسەتىن قاقتىعىستارعا بايلانىستى جەدەل شارالاردى ويلاستىرۋ دا، جۇزەگە اسىرۋدى باسقارۋ دا قيىن ەدى. شالعاي ولكەلەردە جاعدايعا قاراي جەدەل تۇردە قاجەت شەشىمدى جاسايتىن دا، ونى ورىندايتىن دا جەرگىلىكتى وكىمەت بولۋى قاجەتتىگىن ۋاقىت العا تارتىپ تۇرعان. حاندىقتىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى تولىق وكىلەتتى ۋاكىلى بولىپ تابىلاتىن اتقارۋشى بيلىك بۋىنى جاسالۋى ءتيىس. قازىرگى باسقىنشىلىق شابۋىلدار سالدارىنان اياق استىنان ورناي قالاتىن اۋىر ساياسي جاعدايدى تەز تالداپ، قاجەت شەشىمدى جەدەل قورىتىپ شىعارا الاتىن بيلەر كەڭەسى مەن ونى جۇزەگە اسىراتىن ىقپالدى اتقارۋشى تۇلعا بولۋى وتە-موتە كەرەك-اق. حاندىقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا تاپ وسىنداي بۋىننىڭ جوقتىعى ابدەن قارتايعان، بىراق تيىسىنشە دانالىعى كەمەلىنە كەلگەن ءاز تاۋكەگە قاتتى سەزىلىپ تۇرعان.
«قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» داۋىردە ءار رۋ-تايپا ءوز تىرشىلىگىمەن، ءوز اتامەكەندەرىندە بەيبىت كۇن كەشىپ، ەل اراسىندا ءوزارا قىزىقتى، دۋماندى قارىم-قاتىناس جاساعان ەركىندىك احۋالدا باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەدى. كەشەگى كۇندەرى ەلگە جاۋ تيگەندە، بايىرعى ادەتىمەن، حان ورداسىنان جاۋشى جەتكىزگەن جارلىققا وراي تەز سارباز شىعارىپ، ورتاق تۋ استىنا بىرىگە الدى. بۇل سولاي، ايتكەنمەن، جەر شالعايلىعىن ەسكەرە قويماعان وكىمەت قۇرىلىمىنداعى بيلىك السىزدىگى سىر بەرىپ-اق تۇرعان. كىندىك بيلىكتىڭ ءامىرى جەرگىلىكتى جەرلەرگە جەتكەنشە جەر شالعايلىعىنان ەسكىرۋى ءام السىرەۋى قازىرگى تولاسسىز جاۋگەرشىلىك تۇسىندا ەرىكسىز كوزگە ۇراتىن. دۇشپان شابۋىلداعان ولكەلەردە حالىقتى شۇعىل قورعانىسقا جۇمىلدىرا الاتىنداي ىقپالدى تۇلعا جەتپەيتىنى انىق ەدى. ءار وڭىردە سونداي ىقپالدى دا بەدەلدى تۇلعانىڭ بولۋى اسا ءتيىمدى، سوندايلاردى تاۋىپ، جەر-جەردەگى ءتيىستى وكىمەتتىك بيلىككە تاعايىنداۋ كەرەك. بۇلار اسكەري ىسكە، قولباسشىلىققا تۋمىسىنان بەيىم سۇلتاندار ىشىنەن تابىلادى، وسى جاۋگەرشىلىك كەزەڭدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەندەردىڭ لايىقتىلارىن بيلىككە تارتۋعا ابدەن بولادى. ەسىم حان سالعان ەسكى جولمەن – ەل قۇرمەتىنە بولەنگەندەردەن تاڭداۋ جولىمەن، ياعني مەريتوكراتيالىق تارتىپپەن الىس جاتقان ايماقتارعا، ناقتىلاپ كەلگەندە ءار جۇزگە حان سايلاۋ – قازىرگى ءومىر تالابى بولىپ وتىر. ولار الىپ قازاق ەلى تۇرعىسىنان قاراعاندا – ورتالىقتاعى ۇلى حانعا (قاھانعا) باعىنىشتى حاندار بولۋعا كەرەك. ءىس جۇزىندە وسىلاي، جۇزدىك حاندار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋ ارقىلى قازاق حاندىعىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن قۋاتىن ارتتىرۋعا بولادى. قارت تاۋكەنىڭ بۇل ويعا بەكەم توقتاۋىنا جوڭعارلاردىڭ 18-ءشى عاسىر باسىنداعى جاڭا شاپقىنشىلىقتارى مەن ەل جاپپاي تارتىپ جاتقان قايعى-قاسىرەت، كۇيزەلىس سەبەپ بولدى. پايىمدارىن ورداسىنداعى حان كەڭەسىنە جينالعاندارعا، ەڭ الدىمەن تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەرگە بايان ەتتى. سوسىن شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن يمپەريانى ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرىپ باسقارۋ ءتاسىلىنىڭ ءمانىن، جوشى ۇلىسى كەرەگەسىن كەڭەيتىپ ۇلىع ۇلىس (التىن وردا) بولعان كەزدە دە قاراقورىمعا تاۋەلدىلىگىن مويىنداپ تۇرعان ءتارتىپتى ورتاعا سالىپ، ءبارى بىرگە پارىقتاسقان. التىن وردا ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا كىشى ۇلىستار مەن وردالاردى يمپەريا رەتىندەتى تۇرپاتى ىدىراعانعا دەيىن-اق بوي كوتەرتىپ، سولاردىڭ بيلەۋشىلەرى ارقىلى بۇكىل ەلدى باسقارۋ ءادىسىن قولدانعان، مۇنى بارشاسى مويىندايدى. الىس زاماندى قويا تۇرعاندا، كۇنى بۇگىن قازاق ەلىن الاساپىرانعا تۇسىرگەن جوڭعارلاردىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتى بىرنەشە حاندىقتان تۇرادى. تەرىستىكتەگى كورشى، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىن يەلەنىپ العان قالماق حاندىعى دا، شىنتۋايتىندا، سول جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. مۇنى ءبارى بىلەتىن. جوڭعار حاندىعىنىڭ ءىس جۇزىندە الىس-الىس جاتقان دەربەس حاندىقتار توبەسىندەگى حاندىق ەكەنىن، ياعني ويراتتاردىڭ كونفەدەراتسيالىق وكىمەتى ەكەنىن، سونداي قۇرىلىمى بولۋىنىڭ ارقاسىندا جوڭعارلار جالپاق قازاق ەلىن جان-جاقتان قىسۋدى ويلارىنداعىداي جۇزەگە اسىرىپ تۇرعانىن پايىمعا سالىپ، تەرەڭنەن وي تولعاسقان.
وراسان زور القاپقا جايىلعان جەر-سۋ توسىندە قيلى ەلمەن شەكتەسىپ، نەبىر وقيعانى باستان كەشىپ جاتقان قازاق حاندىعى باسشىلىعىنىڭ ءار قيىردا كۇنبە-كۇن تۋىپ جاتقان ماسەلەلەردى جەدەل شەشە الاتىنداي مۇمكىندىككە قول جەتكىزۋدى قاراستىرۋىن ءومىردىڭ ءوزى العا تارتتى. قازىرگى تاڭدا شىعىسى مەن وڭتۇستىگىنەن شەكارانى بۇزىپ-جارىپ تاپ-تاپ بەرىپ جۇرگەن جوڭعارلاردىڭ دۇلەي شاپقىنشىلىعىنان دا، تەرىستىگى مەن باتىسىنان كۇنبە-كۇن قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان قالماق، كازاك جانە وزگە جۇرتتىڭ جورتۋىلدارىنان دا قورعانۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن. دۇشپاندىق شابۋىلدارعا جەدەل جانە دەر كەزىندە قارسىلىق كورسەتۋدى ۇيىمداستىرا ءبىلۋ حاندىقتىڭ قۇرىلىمىندا ەسكەرىلۋگە كەرەك. بۇگىنگى جاعدايدا ايشىلىق الىسقا سوزىلعان شارتاراپتى تاۋكە حاننىڭ تۇركىستانداعى ورداسىنان جەدەل باسقارىپ، ۋاقتىلى ءتيىمدى شەشىم قابىلداپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاۋكە حان سەنىم ارتىپ كەلگەن، كۇللى ەل باسىن يەتىن وسىناۋ ءۇش ايگىلى بي دە، جەر-جەردەگى وزگە باس ادامدار دا بۇل شارۋانى ورىنداي المايدى. ءۇش ولكەگە حاندىق مارتەبەسى بار ءۇش ءامىرشى قويۋ قاجەت. شۇعىل ارەكەت ەتەتىن جاعدايلاردا ەلدىك مۇددەنى قورعاۋعا باتىل شىعا الۋلارى ءۇشىن…
ورداسىندا باس قوسىپ وتىرعان يگى جاقسىلارعا ايان، تاۋكە حان وزىنەن بۇرىنعى حاندار تۇسىندا، اسىرەسە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مامىراجاي بەيبىتشىلىك كەزەڭدەگى قامسىزدىق تۋعىزعان بوسبەلبەۋلىك پەن ىشكى تارتىستار سالدارىنان ىدىراي باستاعان ءۇش ءجۇزدى قايتا بىرىكتىردى. جەكە-جەكە ۇلىستاردى بيلەگەن سۇلتانداردىڭ ورتالىقتان بولەكتەنۋىنە تەجەۋ سالدى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى بىرلىگىن بەكەمدەۋگە بارلىق شارالاردى قولدانىپ، ونى ەداۋىر كۇشەيتتى. بۇگىنگى تاڭداعى جاعدايدا ەندى، ءار ءجۇزدىڭ ءوز حانىن سايلاۋ ارقىلى، بىرلىكتى ودان سايىن نىعايتۋعا بولادى. بۇل – قاجەتتىلىك، مۇنى ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر. قىسقاسى، كۇشتى ارمياسى بار جوڭعار كونفەدەراتسياسى ۇلگىسىمەن قازاق تا حاندىعىن كونفەدەراتسيا سيپاتىندا دامىتۋعا ءتيىس. سوندا ءار تاراپتان تيىسەتىن دۇشپاندارعا قارسى جەدەل شارا جاساۋ مۇمكىندىگى ارتادى. ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، تۇرمىسىن جاقسارتىپ، قورعانىس قابىلەتىن، ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي قاۋقارىن ارتتىرۋ جولى وسى. تاۋكە حاننىڭ بۇل ۇسىنىسى كەڭەسكە قاتىسۋشىلار تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ءۇش حان سايلاۋ قاجەتتىگىن مويىنداۋ سول كەزدەگى ەل اعالارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى، ساياسي شىعارماشىلىقتا تانىتقان اسا كورەگەن جانە دۇرىس قورىتىندىسى ەدى. (بولاشاقتا ونىڭ حاندىقتىڭ بولشەكتەنۋى رەتىندە قاراستىرىلۋى جانە شىنىمەن دە ءىس جۇزىندە سونداي كورىنىسكە ءتۇسۋى سول كەزدەگى قيلى پيعىلدى ءىس ادامدارىنىڭ ورەسى تار ءىس-ارەكەتتەرىنەن جانە بەرتىندەگى ءتۇرلى دارەجەدەگى ويشىلداردىڭ جاعدايدى جان-جاقتى ەسكەرمەي وي قورىتۋىنان تۋىنداعان ماسەلە). سودان ەكى عاسىر ىلگەرىدە تاۋكە حاننىڭ باباسى قاسىم حان كۇشتى مەملەكەت قۇرا بىلگەن-ءتىن. ول سىرت ەلدەن كەلگەن قوناقتارعا قازاقتاردىڭ، ياعني وزدەرىنىڭ كەڭ دالانى جايلاعان ساحارا پەرزەنتى ەكەنىن، قولدارىندا نە سيرەك كەزدەسەتىن زاتتاردىڭ، نە قىمبات بۇيىمداردىڭ، نە قانداي دا ءبىر تاۋارلاردىڭ جوقتىعىن ايتاتىن. جۇرتتىڭ باستى بايلىعى جىلقى ەكەنىن، جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى ءارى تاڭداۋلى اس، ءارى ىڭعايلى كيىم، ال ءسۇتى، ياعني قىمىز – اسا سۇيكىمدى دە جاعىمدى سۋسىن، مال سۇتىنەن جاسالاتىن قۇرت، ىرىمشىك، ايران سىندى قيلى ءونىم تەڭدەسسىز تاعام قىزمەتىن اتقاراتىنىن، كوڭىل كوتەرەتىن ورىنى – مال مەن جىلقى تابىندارىنىڭ جايىلىمى، ءسۇيسىنىپ قارايتىنى – بايگە، كوكپار كورىنىستەرى ەكەنىن اڭگىمەلەيتىن. سودان بەرى قازاقتىڭ ءومىر سالتىنا پالەندەي وزگەرىس ەنگەن جوق، بىراق سونى ساقتاۋ، قورعاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. تاۋكە ەلدىڭ ىشكى بىرلىگىن جاقسارتۋ ماقساتىمەن كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەگى جەكە-جەكە السىزدىك تانىتاتىن ۇساق رۋلاردى توپتاستىرىپ، كۇشتى بىرلىكتەر (جەتىرۋ، ۋاق-كەرەي) قۇردى. ەندى، مىنە، وكىمەتىنە ءار ايماقتا ماسەلەنى جەدەل قاراستىرىپ، ءتيىستى شەشىمگە كەلە الاتىن جانە سوت بيلىگىن جۇرگىزە الاتىن بيلەر كەڭەسىن مەريتوكراتيالىق تاسىلمەن سايلاتۋدى تاپسىردى.
از ۋاقىتتا تولە بي ۇلى ءجۇز، قازىبەك بي ورتا ءجۇز، ايتەكە بي كىشى ءجۇز ىشىندە لايىقتى ەل اعالارىنان بيلەر كەڭەسىن جاساقتاۋدى جۇزەگە اسىردى. جۇزدەردەگى بيلەر كەڭەسى ەل ىشىندەگى وزگە دە بەلگىلى تۇلعالار قاتىسقان جيىنداردا ەلدىك مۇددە جولىنداعى كۇرەستەردە كوزگە ءىلىنىپ، ايماقتارىندا ەل ريزاشىلىعىنا بولەنىپ جۇرگەن سۇلتاندار اراسىنان حان لاۋازىمىنا لايىقتاردى ىرىكتەدى. وسىلاي، تاۋكە حان بيلەيتىن قازاق حاندىعىندا 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا ءۇش كىشى حان – ۇلى جۇزدە ابدوللا، ورتا جۇزدە قايىپ، كىشى جۇزدە ابىلقايىر پايدا بولدى. تاريحتا بۇل جاعدايدى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى، قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جەكە حاندىققا ىدىراعانى دەپ تۇسىندىرىلەدى. پاتشا زامانىندا دا، سوۆەت زامانىندا دا، قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە وسى وي جاپپاي ورنىقتىرىلعان. ءالى كۇنگى سول قالپىندا، سول ەسكىرگەن جانە جاڭارتىلۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا الىنباعان احۋالدا قالىپ، قايتا قارالماي تۇر.
ءبىز بۇل ءبولىنىستى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگى مەن قۋاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان شارا دەپ بىلەمىز. جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەرگە بايلانىستى سولاي ويلايمىز. شارا تاۋكە حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ول ءىس جۇزىندە باس حان، ۇلى حان، قاھان سانالدى، ال جاڭادان ايماقتىق تاققا وتىرعان ءۇش حان (تاشكەنتتەگى ابدوللا، ارقاداعى قايىپ، قاراقۇمداعى ابىلقايىر) دەربەستىگى بار، بىراق ءىرى ماسەلەلەردە جالپىقازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن شەشىمدەردى باسشىلىققا الاتىن، باس بيلەۋشى تاۋكە حانعا قاراستى امىرشىلەر بولىپ سانالدى. بۇل زامان تالابىنان تۋعان قاجەتتىلىك بولاتىن. ونى بابالارىمىزدىڭ ساياسي وي تولعاۋىنىڭ زامانىنا ساي كەمەلدەنە دامۋى مۇمكىن ەتتى.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
