ءشوپتىباي ءبايدىلدين قازاقتىڭ حاس ونەرىن ەكسپو-دا كورسەتۋدى ارماندايدى.
ۇيدە داستارقان باسىندا وتىرعاندا دا ءشوپتىبايدىڭ قايىقتاي زۋىلداعان اق قايشىسى جانىندا تۇرادى. ارنايى الىپ قويعان قاعازى زاۋدە ءبىر تاۋسىلىپ قالسا، جەڭگەمىز ستول ۇستىنە قويعان قول سۇرتكىش قاعاز قايتىپ سۇرەككە قوسىلمايدى، ول شوكەڭنىڭ قايشىسىنان ءوتىپ كەتەدى. بۇل بايدىلديندەر وتباسىنداعى كۇندەلىكتى كورىنىس، وعان ەشكىم تاڭعالمايدى دا. شوكەڭنىڭ قولىنا قايشى ىلىككەندە ونىڭ ويىن ەشقايسىسى بۇزبايدى.
– ويۋ ويدان تۋادى دەسەم سەنەسىز بە؟ بۇل ونەردە اتامەكەننىڭ بۇكىل تابيعاتى، حالقىمىزدىڭ وتكەنى، جان دۇنيەسى، ىشكى الەمى جاتىر. مەن سول الەمدى ارمانسىز ارالاپ جۇرگەن جانداي سەزىنەمىن، – دەيدى قازىر تەك تورعاي-قوستاناي وڭىرىنە عانا ەمەس، قازاقستانعا اتى ءماشھۇر بولىپ قالعان ويۋشى ءشوپتىباي ءبايدىلدين.
قازاقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان بايىرعى ونەرىن ءپىر تۇتقان وسى جانكەشتى جان ەڭبەگىنىڭ، ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا ويۋ دا جاڭعىرىپ، تۇرلەنە، تۇلەي تۇسكەندەي سەزىلەدى. راسىندا، سولاي بولسا كەرەك-ءتى. ۋاقىتپەن بىرگە بارلىعى دا وزگەرەدى، داميدى. شوكەڭ ويۋدى قازاق ويۋىنىڭ اتاسى «قوشقار ءمۇيىزدى» نەگىزگە الا وتىرىپ ويادى. مىسالى، ويۋ وزگە حالىقتاردا دا جوق ەمەس. ولاردى قازاق ويۋىمەن سالىستىرۋعا دا، ارالاستىرۋعا دا بولمايدى. ۇلتتىڭ ۋىزىنا جارىعان كىسى ولاي ىستەمەيدى دە.
– ويۋ حالىقتىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى، تابيعاتتى، سەزىمىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن سالعان العاشقى كارتيناسى، سالعان سۋرەتى. قازاقتىڭ ءوزى جونىندە بەرگەن العاشقى اقپاراتى دەپ بىلەمىن. «قوشقار ءمۇيىز»، «شىنجىر باۋ»، «قاز تابان»، «ات باس»، «اشا تۇياق»، «الا قۇرت» سەكىلدى ويۋلاردىڭ اتى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ مەن ويۋمەن وي ايتقىم كەلەدى دە تۇرادى، – دەيدى شوكەڭ.
تورعاي وڭىرىنە كەش كەلسە دە، كوكتەمنىڭ كوركى بولەك قوي، شىركىن. جەر كوگەرىپ، گۇلدەر شەشەك اتا باستاعاندا-اق شوكەڭنىڭ دالانى اڭساعان كوڭىلى ۇيدە دامىل تاپتىرمايدى. قارمەن جاعالاسىپ گۇلدەيتىن بايشەشەك، باق-باق، مامىرداعى جاسىل كىلەم ۇستىنە شاشقانداي قىزعالداق، سارعالداقتىڭ ءوزى، كەز كەلگەن ءشوپتىڭ جاپىراعى ويۋدى كوركەمدەپ كوز الدىڭا جايىپ سالعانداي اسەر بەرەدى. جاز ايلارىندا توبىلعى، جۋسان، شايىر، جۇزگەن گۇلدەگەندەگى تابيعاتتىڭ عاجاپ كورىنىسىن شوكەڭ ەشقانداي تىلمەن جەتكىزە المايدى. ول ءۇشىن دالانى كەزگەن بوكەننىڭ جەلىسى، اسپاندا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى، كولدە جۇزگەن اققۋ-قازدىڭ مويىنى – بارلىعى دا ويۋ تىلىمەن سويلەپ تۇرعانداي بولادى. ونەر مەن تابيعاتتىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەس، تەك كوڭىلمەن عانا توقيتىن بايلانىستىڭ بارلىعىن شوكەڭ قازىر مويىندايدى. ول بالا كەزىنەن وتىرا قالىپ ويۋ وياتىن، ويناپ ءجۇرىپ جەرگە سىزىپ ويۋ سالاتىن. قازىر ويلاپ وتىرسا، بۇل قانمەن، تەكپەن كەلگەن ونەردىڭ بالا بويىندا بۇلقىنۋى ەكەن عوي.
– اكەم دە، اتالارىم دا ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان ۇستا، شەبەر، اڭشى جاندار بولعان. ولار ات ابزەلىن، ساندىق جاساعان، ءۇي كوتەرگەن، سىرت كيىم، اياق كيىم تىككەن. تۇرمىسقا قاجەتتىنىڭ بارلىعىن ءوز قولدارىنان شىعارعان. انامنىڭ شەبەرلىگى ءوز الدىنا. وسىنىڭ بارلىعىن كورىپ وستىك، – دەيدى ويۋشى اڭگىمەسىن تۇزدىقتاي وتىرىپ.
شوكەڭ ويۋدىڭ سوڭىنا 90-شى جىلدارى ءبىرجولا تۇسەدى. وعان دا اتالارى سەكىلدى ءومىر ماجبۇرلەگەن. امانگەلدى اۋدانىنداعى قۇمكەشۋ دەگەن جەردە تۇرعاندا اۋىلدان، جۇمىستان دا بەرەكە كەتتى. پارتيا ۇيىمىن باسقارىپ جۇرگەن كىسى جۇمىسسىز قالدى. ول وزگەلەر سەكىلدى كوشپەدى، ءبىر بولمەسىن دايىنداپ، سوندا ساندىق، جيھاز، باسقا دا تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار جاساۋعا كىرىستى. ويۋدى دا سول جىلدارى جيناي باستادى.
– وعان دەيىن ويۋدى ويعىم كەلىپ تۇرسا دا، ونى ساقتاۋدى، جيناۋدى بىلمەپپىن. ول مەنىڭ كاسىبي ءبىلىم الا الماعانىمنان شىعار دەپ ويلايمىن. اتالارىم تورە بولعانى ءۇشىن 20-30-شى جىلدارى ابدەن قۋعىندالىپ، اشتىقتا قىرىلىپ، سودان اكەم ءبىزدى الپىسقا جاقىنداعانىندا زورعا كورگەن. مەن ەرجەتكەندە اكەم ءبايدىلدا الىسقا وقۋعا جىبەرۋگە قورىقتى. «كوز الدىمدا ءجۇر، وقىماي-اق قوي، ءتىرى جۇرسەڭ جەتەدى» دەپ وقۋعا رۇقسات بەرمەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ سەكىلدى وقىعان تورەلەردەن كەيىن اكەم وقۋدى باسقاشا ءتۇسىنىپ كەتتى، سەنبەيتىن، جەلدىڭ ءۇپ ەتكەنىنەن قورقاتىن كىسى ەدى. سولاي اۋىل اراسىندا قالدىق، وقۋدى بالالار وسكەندە عانا وقىعان بولدىق، – دەپ شەرتەدى شوكەڭ اڭگىمەنى. ايتپاقشى، ءشوپتىباي ءبايدىلديننىڭ شەجىرەلىگى ءوز الدىنا ءبىر توبە. كەيكى باتىر جونىندە جازعان كىتابى ۋاقىتتىڭ داۋىلىن كورگەن اتالارىنىڭ اۋزىنان شىققاندى قاعىپ الاتىن قۇيماقۇلاقتىعىنىڭ، شەجىرەلىگىنىڭ تاماشا ناتيجەسى دەپ ايتقان ءلازىم.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەلىمىزدەگى رۋحاني سىلكىنىس ءشوپتىباي اعاعا قاتتى اسەر ەتتى. ويعان ويۋلارىن ساقتاپ، ولاردى كىتاپ ەتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ پايداسىنا اسىرسام دەگەن وي وعان سول كەزدە كەلگەن ەدى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ويۋشى ونەرىنىڭ اسا قولداۋ كورمەي كەلە جاتقانىنا تارىنادى. العاشقى 350 ويۋدىڭ باسىن قوسقان «قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى» اتتى العاشقى كىتابى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى مارقۇم ورال مۇحامەتجانوۆتىڭ قامقورلىعىمەن جارىق كورىپ قالدى.
– 2005 جىلى استاناداعى تەمىر-تەرسەك ساتاتىن بازارعا بارسام، ورال مۇحامەتجانوۆ ءجۇر. سالەم بەرىپ، ءجون سۇراستىق. «ەرتەڭ مەنىڭ جۇمىسىما كەل» دەدى. ول كىسىنىڭ مەنىڭ ويۋشىلىعىمنان حابارى بار ەدى. «ويۋدى سەن ويعانمەن، بۇل حالىقتىڭ مۇراسى عوي» دەپ، ءتيىستى ورىندارداعى كىسىلەرگە مەنىڭ ويۋلارىمدى قاراپ، كومەك بەرۋدى تاپسىردى. مىنە، سول كىتاپتى بۇگىندە ويۋ ىزدەگەندەر قولىنا الادى، – دەيدى شوكەڭ.
مۇنان كەيىن اۋپىرىممەن «ويۋ وي، ورنەك سال» دەگەن كىتابى شىقتى. ءشوپتىباي ءبايدىلداۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگى اسا زەرتتەلمەگەن، نازاردان تىس كەلە جاتقان سالا. قازىر ونىڭ قولىندا ءوزىنىڭ اۆتورلىعى بەكىتىلگەن 2000-نان اسا ويۋ بار. ول ءوزى ويعان ويۋلاردى كيىمگە، جيھازعا، اسپاپتارعا دەگەندەي، قايدا پايدالانۋعا بولاتىنىن جىكتەپ كورسەتتى جانە ولارعا «اق زەر»، «اي ءمۇيىز»، «قۇس قۇيرىق»، «شاشباۋ»، «وڭىرجيەك» سەكىلدى تولىپ جاتقان اتتار قويدى. شوكەڭنىڭ 1200 ويۋدى پاش ەتەتىن «ويۋمەن وي ايتاتىن ەلمىز» دەگەن تاعى ءبىر كىتابىنىڭ باسپادا جاتقانىنا دا 2 جىلدىڭ جۇزە بولدى. ديزاينەرلەر، كەيبىر كاسىپكەرلەر ارا-تۇرا ويۋشىعا حالقىمىزدىڭ ويۋى جونىندە حابارلاسىپ، سۇراپ تۇرادى ەكەن. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي رەسپۋبليكانىڭ ءار شالعايىندا وتكەن جانە قىتاي قازاقتارى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيالاردا، باسقا دا شارالارعا ارقالانىپ بارىپ ءجۇرىپ، ويۋ-ورنەگىنەن ۇلكەندى-كىشىلى كورمە وتكىزىپتى. اسىرەسە، اقتوبە «ۇلى دالا ناقىشتارى» اتتى كورمەگە قويعان ءشوپتىبايدىڭ ويۋ-ورنەگىن موڭعوليادان، تىۆادان، رەسەيدىڭ باسقا دا وبلىستارىنان كەلگەن عالىمدار تاماشالادى. قازاقتىڭ بايىرعى ونەرىنىڭ بايلىعىنا تاڭعالىستى.
بۇگىندە ءشوپتىباي ءبايدىلديننىڭ ارمانى اسپانمەن تالاسادى. كەلەر جىلى وتەتىن ەكسپو-عا باسپادا جاتقان كىتابىمەن، كورمەسىمەن قاتىسۋدى ويلايدى.
– سىرتتان كەلگەندەردى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي ەجەلگى ونەرى بارلىعىنان حاباردار ەتسەم دەيمىن. وسىلاي ىرعاتىلىپ جۇرگەندە اسىلىمىزدىڭ ءبىرى – ويۋدى دا وزگەلەر وڭگەرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ قىتايعا بارعانىمدا قۇلجاداعى قازاقتار ىلەنىڭ بويىنا قاتار-قاتار كيىز ءۇي تىگىپ تاستاعان. اپپاق كيىز ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ بارلىعى ويۋ-ورنەك، كوز تۇنادى. قازاق ونەرىن ءدۇيىم دۇنيەگە ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ەكسپو تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك ەمەس پە؟ – دەيدى شوكەڭ. بىراق ونىڭ بۇل تالپىنىسى جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتەن دە، قولىندا قارجىسى بار ازاماتتار تاراپىنان دا ءالى تۇسىنىستىك تاپپاي جاتقانعا ۇقسايدى. قازاق ويۋىن وندىرىسكە ەنگىزۋدى دە ول شارشاماي ناسيحاتتاپ كەلەدى.
جىلدا ناۋرىز كەلگەن سايىن ءشوپتىبايدىڭ رۋحى كوتەرىلگەندەي بولادى. قالادا، دالادا وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردا اينالانىڭ بارلىعى ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلەدى. جاستار، قىز-كەلىنشەكتەر كيگەن شاپان مەن كامزول ويۋ-ورنەكسىز بولمايدى. ولاردان ءوزىنىڭ ويعان ويۋلارىن دا تانىپ قالادى. وسىندايدا ءشوپتىبايدى ىزدەيتىندەر دە تابىلىپ جاتادى. «حالقىم امان بولسا، ويۋ دا ولمەس» دەگەن ءبىر ءۇمىت ۇشقىنى جۇرەگىن جىلىتقانداي بولادى. ونىڭ ويۋ ويعان قايشىسىنىڭ ۇشى ءۇمىت وتىن ۇشقىنداتادى.
ءنازيرا جارىمبەتوۆا،
«ەگەمەن قازاقستان».
ارقالىق.
