Shóptibaı Baıdildın qazaqtyń has ónerin EKSPO-da kórsetýdi armandaıdy.
Úıde dastarqan basynda otyrǵanda da Shóptibaıdyń qaıyqtaı zýyldaǵan aq qaıshysy janynda turady. Arnaıy alyp qoıǵan qaǵazy záýde bir taýsylyp qalsa, jeńgemiz stol ústine qoıǵan qol súrtkish qaǵaz qaıtyp súrekke qosylmaıdy, ol Shókeńniń qaıshysynan ótip ketedi. Bul Baıdildınder otbasyndaǵy kúndelikti kórinis, oǵan eshkim tańǵalmaıdy da. Shókeńniń qolyna qaıshy ilikkende onyń oıyn eshqaısysy buzbaıdy.
– Oıý oıdan týady desem senesiz be? Bul ónerde atamekenniń búkil tabıǵaty, halqymyzdyń ótkeni, jan dúnıesi, ishki álemi jatyr. Men sol álemdi armansyz aralap júrgen jandaı sezinemin, – deıdi qazir tek Torǵaı-Qostanaı óńirine ǵana emes, Qazaqstanǵa aty máshhúr bolyp qalǵan oıýshy Shóptibaı Baıdildın.
Qazaqtyń ózimen birge jasap kele jatqan baıyrǵy ónerin pir tutqan osy jankeshti jan eńbeginiń, izdenisteriniń arqasynda oıý da jańǵyryp, túrlene, túleı túskendeı seziledi. Rasynda, solaı bolsa kerek-ti. Ýaqytpen birge barlyǵy da ózgeredi, damıdy. Shókeń oıýdy qazaq oıýynyń atasy «Qoshqar múıizdi» negizge ala otyryp oıady. Mysaly, oıý ózge halyqtarda da joq emes. Olardy qazaq oıýymen salystyrýǵa da, aralastyrýǵa da bolmaıdy. Ulttyń ýyzyna jaryǵan kisi olaı istemeıdi de.
– Oıý halyqtyń ózi ómir súrgen ortany, tabıǵatty, sezimin, turmys-tirshiligin salǵan alǵashqy kartınasy, salǵan sýreti. Qazaqtyń ózi jóninde bergen alǵashqy aqparaty dep bilemin. «Qoshqar múıiz», «shynjyr baý», «qaz taban», «at bas», «asha tuıaq», «ala qurt» sekildi oıýlardyń aty aıtyp turǵan joq pa? Men oıýmen oı aıtqym keledi de turady, – deıdi Shókeń.
Torǵaı óńirine kesh kelse de, kóktemniń kórki bólek qoı, shirkin. Jer kógerip, gúlder sheshek ata bastaǵanda-aq Shókeńniń dalany ańsaǵan kóńili úıde damyl taptyrmaıdy. Qarmen jaǵalasyp gúldeıtin báısheshek, baq-baq, mamyrdaǵy jasyl kilem ústine shashqandaı qyzǵaldaq, sarǵaldaqtyń ózi, kez kelgen shóptiń japyraǵy oıýdy kórkemdep kóz aldyńa jaıyp salǵandaı áser beredi. Jaz aılarynda tobylǵy, jýsan, shaıyr, júzgen gúldegendegi tabıǵattyń ǵajap kórinisin Shókeń eshqandaı tilmen jetkize almaıdy. Ol úshin dalany kezgen bókenniń jelisi, aspanda ushqan qustyń qanaty, kólde júzgen aqqý-qazdyń moıyny – barlyǵy da oıý tilimen sóılep turǵandaı bolady. Óner men tabıǵattyń arasynda kózge kórinbes, tek kóńilmen ǵana toqıtyn baılanystyń barlyǵyn Shókeń qazir moıyndaıdy. Ol bala kezinen otyra qalyp oıý oıatyn, oınap júrip jerge syzyp oıý salatyn. Qazir oılap otyrsa, bul qanmen, tekpen kelgen ónerdiń bala boıynda bulqynýy eken ǵoı.
– Ákem de, atalarym da on saýsaǵynan óneri tamǵan usta, sheber, ańshy jandar bolǵan. Olar at ábzelin, sandyq jasaǵan, úı kótergen, syrt kıim, aıaq kıim tikken. Turmysqa qajettiniń barlyǵyn óz qoldarynan shyǵarǵan. Anamnyń sheberligi óz aldyna. Osynyń barlyǵyn kórip óstik, – deıdi oıýshy áńgimesin tuzdyqtaı otyryp.
Shókeń oıýdyń sońyna 90-shy jyldary birjola túsedi. Oǵan da atalary sekildi ómir májbúrlegen. Amangeldi aýdanyndaǵy Qumkeshý degen jerde turǵanda aýyldan, jumystan da bereke ketti. Partııa uıymyn basqaryp júrgen kisi jumyssyz qaldy. Ol ózgeler sekildi kóshpedi, bir bólmesin daıyndap, sonda sandyq, jıhaz, basqa da turmysqa qajetti zattar jasaýǵa kiristi. Oıýdy da sol jyldary jınaı bastady.
– Oǵan deıin oıýdy oıǵym kelip tursa da, ony saqtaýdy, jınaýdy bilmeppin. Ol meniń kásibı bilim ala almaǵanymnan shyǵar dep oılaımyn. Atalarym tóre bolǵany úshin 20-30-shy jyldary ábden qýǵyndalyp, ashtyqta qyrylyp, sodan ákem bizdi alpysqa jaqyndaǵanynda zorǵa kórgen. Men erjetkende ákem Baıdilda alysqa oqýǵa jiberýge qoryqty. «Kóz aldymda júr, oqymaı-aq qoı, tiri júrseń jetedi» dep oqýǵa ruqsat bermedi. Álıhan Bókeıhanov sekildi oqyǵan tórelerden keıin ákem oqýdy basqasha túsinip ketti, senbeıtin, jeldiń úp etkeninen qorqatyn kisi edi. Solaı aýyl arasynda qaldyq, oqýdy balalar óskende ǵana oqyǵan boldyq, – dep shertedi Shókeń áńgimeni. Aıtpaqshy, Shóptibaı Baıdildınniń shejireligi óz aldyna bir tóbe. Keıki batyr jóninde jazǵan kitaby ýaqyttyń daýylyn kórgen atalarynyń aýzynan shyqqandy qaǵyp alatyn quımaqulaqtyǵynyń, shejireliginiń tamasha nátıjesi dep aıtqan lázim.
Táýelsizdik alǵannan keıingi elimizdegi rýhanı silkinis Shóptibaı aǵaǵa qatty áser etti. Oıǵan oıýlaryn saqtap, olardy kitap etip, jas urpaqtyń paıdasyna asyrsam degen oı oǵan sol kezde kelgen edi. Alaıda, osy ýaqytqa deıin oıýshy óneriniń asa qoldaý kórmeı kele jatqanyna tarynady. Alǵashqy 350 oıýdyń basyn qosqan «Qazaqtyń oıý-órnekteri» atty alǵashqy kitaby belgili qoǵam qaıratkeri marqum Oral Muhametjanovtyń qamqorlyǵymen jaryq kórip qaldy.
– 2005 jyly Astanadaǵy temir-tersek satatyn bazarǵa barsam, Oral Muhametjanov júr. Sálem berip, jón surastyq. «Erteń meniń jumysyma kel» dedi. Ol kisiniń meniń oıýshylyǵymnan habary bar edi. «Oıýdy sen oıǵanmen, bul halyqtyń murasy ǵoı» dep, tıisti oryndardaǵy kisilerge meniń oıýlarymdy qarap, kómek berýdi tapsyrdy. Mine, sol kitapty búginde oıý izdegender qolyna alady, – deıdi Shókeń.
Munan keıin áýpirimmen «Oıý oı, órnek sal» degen kitaby shyqty. Shóptibaı Baıdildaulynyń aıtýynsha, qazaqtyń oıý-órnegi asa zerttelmegen, nazardan tys kele jatqan sala. Qazir onyń qolynda óziniń avtorlyǵy bekitilgen 2000-nan asa oıý bar. Ol ózi oıǵan oıýlardy kıimge, jıhazǵa, aspaptarǵa degendeı, qaıda paıdalanýǵa bolatynyn jiktep kórsetti jáne olarǵa «aq zer», «aı múıiz», «qus quıryq», «shashbaý», «óńirjıek» sekildi tolyp jatqan attar qoıdy. Shókeńniń 1200 oıýdy pash etetin «Oıýmen oı aıtatyn elmiz» degen taǵy bir kitabynyń baspada jatqanyna da 2 jyldyń júze boldy. Dızaınerler, keıbir kásipkerler ara-tura oıýshyǵa halqymyzdyń oıýy jóninde habarlasyp, surap turady eken. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı respýblıkanyń ár shalǵaıynda ótken jáne Qytaı qazaqtary uıymdastyrǵan konferenııalarda, basqa da sharalarǵa arqalanyp baryp júrip, oıý-órneginen úlkendi-kishili kórme ótkizipti. Ásirese, Aqtóbe «Uly dala naqyshtary» atty kórmege qoıǵan Shóptibaıdyń oıý-órnegin Mońǵolııadan, Tyvadan, Reseıdiń basqa da oblystarynan kelgen ǵalymdar tamashalady. Qazaqtyń baıyrǵy óneriniń baılyǵyna tańǵalysty.
Búginde Shóptibaı Baıdildınniń armany aspanmen talasady. Keler jyly ótetin EKSPO-ǵa baspada jatqan kitabymen, kórmesimen qatysýdy oılaıdy.
– Syrttan kelgenderdi qazaq halqynyń osyndaı ejelgi óneri barlyǵynan habardar etsem deımin. Osylaı yrǵatylyp júrgende asylymyzdyń biri – oıýdy da ózgeler óńgerip ketpesine kim kepil? Qytaıǵa barǵanymda Quljadaǵy qazaqtar Ileniń boıyna qatar-qatar kıiz úı tigip tastaǵan. Appaq kıiz úıdiń ishiniń barlyǵy oıý-órnek, kóz tunady. Qazaq ónerin dúıim dúnıege nasıhattaý úshin EKSPO taptyrmaıtyn múmkindik emes pe? – deıdi Shókeń. Biraq onyń bul talpynysy jergilikti atqarýshy bılikten de, qolynda qarjysy bar azamattar tarapynan da áli túsinistik tappaı jatqanǵa uqsaıdy. Qazaq oıýyn óndiriske engizýdi de ol sharshamaı nasıhattap keledi.
Jylda Naýryz kelgen saıyn Shóptibaıdyń rýhy kóterilgendeı bolady. Qalada, dalada ótkizilip jatqan sharalarda aınalanyń barlyǵy oıý-órnekpen bezendiriledi. Jastar, qyz-kelinshekter kıgen shapan men kamzol oıý-órneksiz bolmaıdy. Olardan óziniń oıǵan oıýlaryn da tanyp qalady. Osyndaıda Shóptibaıdy izdeıtinder de tabylyp jatady. «Halqym aman bolsa, oıý da ólmes» degen bir úmit ushqyny júregin jylytqandaı bolady. Onyń oıý oıǵan qaıshysynyń ushy úmit otyn ushqyndatady.
Názıra JÁRIMBETOVA,
«Egemen Qazaqstan».
ARQALYQ.
