Şöptıbai Baidıldin qazaqtyŋ has önerın EKSPO-da körsetudı armandaidy.
Üide dastarqan basynda otyrǧanda da Şöptıbaidyŋ qaiyqtai zuyldaǧan aq qaişysy janynda tūrady. Arnaiy alyp qoiǧan qaǧazy zäude bır tausylyp qalsa, jeŋgemız stol üstıne qoiǧan qol sürtkış qaǧaz qaityp sürekke qosylmaidy, ol Şökeŋnıŋ qaişysynan ötıp ketedı. Būl Baidıldinder otbasyndaǧy kündelıktı körınıs, oǧan eşkım taŋǧalmaidy da. Şökeŋnıŋ qolyna qaişy ılıkkende onyŋ oiyn eşqaisysy būzbaidy.
– Oiu oidan tuady desem senesız be? Būl önerde atamekennıŋ bükıl tabiǧaty, halqymyzdyŋ ötkenı, jan düniesı, ışkı älemı jatyr. Men sol älemdı armansyz aralap jürgen jandai sezınemın, – deidı qazır tek Torǧai-Qostanai öŋırıne ǧana emes, Qazaqstanǧa aty mäşhür bolyp qalǧan oiuşy Şöptıbai Baidıldin.
Qazaqtyŋ özımen bırge jasap kele jatqan baiyrǧy önerın pır tūtqan osy jankeştı jan eŋbegınıŋ, ızdenısterınıŋ arqasynda oiu da jaŋǧyryp, türlene, tülei tüskendei sezıledı. Rasynda, solai bolsa kerek-tı. Uaqytpen bırge barlyǧy da özgeredı, damidy. Şökeŋ oiudy qazaq oiuynyŋ atasy «Qoşqar müiızdı» negızge ala otyryp oiady. Mysaly, oiu özge halyqtarda da joq emes. Olardy qazaq oiuymen salystyruǧa da, aralastyruǧa da bolmaidy. Ūlttyŋ uyzyna jaryǧan kısı olai ıstemeidı de.
– Oiu halyqtyŋ özı ömır sürgen ortany, tabiǧatty, sezımın, tūrmys-tırşılıgın salǧan alǧaşqy kartinasy, salǧan suretı. Qazaqtyŋ özı jönınde bergen alǧaşqy aqparaty dep bılemın. «Qoşqar müiız», «şynjyr bau», «qaz taban», «at bas», «aşa tūiaq», «ala qūrt» sekıldı oiulardyŋ aty aityp tūrǧan joq pa? Men oiumen oi aitqym keledı de tūrady, – deidı Şökeŋ.
Torǧai öŋırıne keş kelse de, köktemnıŋ körkı bölek qoi, şırkın. Jer kögerıp, gülder şeşek ata bastaǧanda-aq Şökeŋnıŋ dalany aŋsaǧan köŋılı üide damyl taptyrmaidy. Qarmen jaǧalasyp güldeitın bäişeşek, baq-baq, mamyrdaǧy jasyl kılem üstıne şaşqandai qyzǧaldaq, sarǧaldaqtyŋ özı, kez kelgen şöptıŋ japyraǧy oiudy körkemdep köz aldyŋa jaiyp salǧandai äser beredı. Jaz ailarynda tobylǧy, jusan, şaiyr, jüzgen güldegendegı tabiǧattyŋ ǧajap körınısın Şökeŋ eşqandai tılmen jetkıze almaidy. Ol üşın dalany kezgen bökennıŋ jelısı, aspanda ūşqan qūstyŋ qanaty, kölde jüzgen aqqu-qazdyŋ moiyny – barlyǧy da oiu tılımen söilep tūrǧandai bolady. Öner men tabiǧattyŋ arasynda közge körınbes, tek köŋılmen ǧana toqityn bailanystyŋ barlyǧyn Şökeŋ qazır moiyndaidy. Ol bala kezınen otyra qalyp oiu oiatyn, oinap jürıp jerge syzyp oiu salatyn. Qazır oilap otyrsa, būl qanmen, tekpen kelgen önerdıŋ bala boiynda būlqynuy eken ǧoi.
– Äkem de, atalarym da on sausaǧynan önerı tamǧan ūsta, şeber, aŋşy jandar bolǧan. Olar at äbzelın, sandyq jasaǧan, üi kötergen, syrt kiım, aiaq kiım tıkken. Tūrmysqa qajettınıŋ barlyǧyn öz qoldarynan şyǧarǧan. Anamnyŋ şeberlıgı öz aldyna. Osynyŋ barlyǧyn körıp östık, – deidı oiuşy äŋgımesın tūzdyqtai otyryp.
Şökeŋ oiudyŋ soŋyna 90-şy jyldary bırjola tüsedı. Oǧan da atalary sekıldı ömır mäjbürlegen. Amangeldı audanyndaǧy Qūmkeşu degen jerde tūrǧanda auyldan, jūmystan da bereke kettı. Partiia ūiymyn basqaryp jürgen kısı jūmyssyz qaldy. Ol özgeler sekıldı köşpedı, bır bölmesın daiyndap, sonda sandyq, jihaz, basqa da tūrmysqa qajettı zattar jasauǧa kırıstı. Oiudy da sol jyldary jinai bastady.
– Oǧan deiın oiudy oiǧym kelıp tūrsa da, ony saqtaudy, jinaudy bılmeppın. Ol menıŋ käsıbi bılım ala almaǧanymnan şyǧar dep oilaimyn. Atalarym töre bolǧany üşın 20-30-şy jyldary äbden quǧyndalyp, aştyqta qyrylyp, sodan äkem bızdı alpysqa jaqyndaǧanynda zorǧa körgen. Men erjetkende äkem Baidılda alysqa oquǧa jıberuge qoryqty. «Köz aldymda jür, oqymai-aq qoi, tırı jürseŋ jetedı» dep oquǧa rūqsat bermedı. Älihan Bökeihanov sekıldı oqyǧan törelerden keiın äkem oqudy basqaşa tüsınıp kettı, senbeitın, jeldıŋ üp etkenınen qorqatyn kısı edı. Solai auyl arasynda qaldyq, oqudy balalar öskende ǧana oqyǧan boldyq, – dep şertedı Şökeŋ äŋgımenı. Aitpaqşy, Şöptıbai Baidıldinnıŋ şejırelıgı öz aldyna bır töbe. Keikı batyr jönınde jazǧan kıtaby uaqyttyŋ dauylyn körgen atalarynyŋ auzynan şyqqandy qaǧyp alatyn qūimaqūlaqtyǧynyŋ, şejırelıgınıŋ tamaşa nätijesı dep aitqan läzım.
Täuelsızdık alǧannan keiıngı elımızdegı ruhani sılkınıs Şöptıbai aǧaǧa qatty äser ettı. Oiǧan oiularyn saqtap, olardy kıtap etıp, jas ūrpaqtyŋ paidasyna asyrsam degen oi oǧan sol kezde kelgen edı. Alaida, osy uaqytqa deiın oiuşy önerınıŋ asa qoldau körmei kele jatqanyna tarynady. Alǧaşqy 350 oiudyŋ basyn qosqan «Qazaqtyŋ oiu-örnekterı» atty alǧaşqy kıtaby belgılı qoǧam qairatkerı marqūm Oral Mūhametjanovtyŋ qamqorlyǧymen jaryq körıp qaldy.
– 2005 jyly Astanadaǧy temır-tersek satatyn bazarǧa barsam, Oral Mūhametjanov jür. Sälem berıp, jön sūrastyq. «Erteŋ menıŋ jūmysyma kel» dedı. Ol kısınıŋ menıŋ oiuşylyǧymnan habary bar edı. «Oiudy sen oiǧanmen, būl halyqtyŋ mūrasy ǧoi» dep, tiıstı oryndardaǧy kısılerge menıŋ oiularymdy qarap, kömek berudı tapsyrdy. Mıne, sol kıtapty bügınde oiu ızdegender qolyna alady, – deidı Şökeŋ.
Mūnan keiın äupırımmen «Oiu oi, örnek sal» degen kıtaby şyqty. Şöptıbai Baidıldaūlynyŋ aituynşa, qazaqtyŋ oiu-örnegı asa zerttelmegen, nazardan tys kele jatqan sala. Qazır onyŋ qolynda özınıŋ avtorlyǧy bekıtılgen 2000-nan asa oiu bar. Ol özı oiǧan oiulardy kiımge, jihazǧa, aspaptarǧa degendei, qaida paidalanuǧa bolatynyn jıktep körsettı jäne olarǧa «aq zer», «ai müiız», «qūs qūiryq», «şaşbau», «öŋırjiek» sekıldı tolyp jatqan attar qoidy. Şökeŋnıŋ 1200 oiudy paş etetın «Oiumen oi aitatyn elmız» degen taǧy bır kıtabynyŋ baspada jatqanyna da 2 jyldyŋ jüze boldy. Dizainerler, keibır käsıpkerler ara-tūra oiuşyǧa halqymyzdyŋ oiuy jönınde habarlasyp, sūrap tūrady eken. Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyna orai respublikanyŋ är şalǧaiynda ötken jäne Qytai qazaqtary ūiymdastyrǧan konferensiialarda, basqa da şaralarǧa arqalanyp baryp jürıp, oiu-örnegınen ülkendı-kışılı körme ötkızıptı. Äsırese, Aqtöbe «Ūly dala naqyştary» atty körmege qoiǧan Şöptıbaidyŋ oiu-örnegın Moŋǧoliiadan, Tyvadan, Reseidıŋ basqa da oblystarynan kelgen ǧalymdar tamaşalady. Qazaqtyŋ baiyrǧy önerınıŋ bailyǧyna taŋǧalysty.
Bügınde Şöptıbai Baidıldinnıŋ armany aspanmen talasady. Keler jyly ötetın EKSPO-ǧa baspada jatqan kıtabymen, körmesımen qatysudy oilaidy.
– Syrttan kelgenderdı qazaq halqynyŋ osyndai ejelgı önerı barlyǧynan habardar etsem deimın. Osylai yrǧatylyp jürgende asylymyzdyŋ bırı – oiudy da özgeler öŋgerıp ketpesıne kım kepıl? Qytaiǧa barǧanymda Qūljadaǧy qazaqtar Ilenıŋ boiyna qatar-qatar kiız üi tıgıp tastaǧan. Appaq kiız üidıŋ ışınıŋ barlyǧy oiu-örnek, köz tūnady. Qazaq önerın düiım düniege nasihattau üşın EKSPO taptyrmaityn mümkındık emes pe? – deidı Şökeŋ. Bıraq onyŋ būl talpynysy jergılıktı atqaruşy bilıkten de, qolynda qarjysy bar azamattar tarapynan da älı tüsınıstık tappai jatqanǧa ūqsaidy. Qazaq oiuyn öndırıske engızudı de ol şarşamai nasihattap keledı.
Jylda Nauryz kelgen saiyn Şöptıbaidyŋ ruhy köterılgendei bolady. Qalada, dalada ötkızılıp jatqan şaralarda ainalanyŋ barlyǧy oiu-örnekpen bezendırıledı. Jastar, qyz-kelınşekter kigen şapan men kamzol oiu-örneksız bolmaidy. Olardan özınıŋ oiǧan oiularyn da tanyp qalady. Osyndaida Şöptıbaidy ızdeitınder de tabylyp jatady. «Halqym aman bolsa, oiu da ölmes» degen bır ümıt ūşqyny jüregın jylytqandai bolady. Onyŋ oiu oiǧan qaişysynyŋ ūşy ümıt otyn ūşqyndatady.
Näzira JÄRIMBETOVA,
«Egemen Qazaqstan».
ARQALYQ.
