(«فلوبەردىڭ سەرتى مەن دەرتى» دەگەن ۇلكەن ەڭبەگىمنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ نۇكتەسىن قويدىم. ەلۋ بەتتەي بولدى. ناۋرىزدا ەڭبەك دەمالىسىمدى الىپ ەكىنشى ءبولىمىن اياقتاۋدى نيەت ەتىپ وتىرمىن. ەندى وسى ەسسەمنىڭ ءبىر كىشكەنتاي ءۇزىندىسىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى دوستارىمنىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىم. تولىق بىتىرگەننەن كەيىن تولىق نۇسقاسىن رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ بىرىنەن وقيسىزدار)
1850 جىلى 18 تامىزدا پاريجدە اتاقتى ونورە دە بالزاك دۇنيە سالدى. كۇنى كەشە عانا ءار شىعارماسىنىڭ جارىق كورۋىن ساعىنا كۇتىپ، تاعدىرلى تۋىندىلارى ەڭ جاقىن سىرلاسى، ناعىز دوسىنا اينالعان وقىرماندار ءۇشىن قابىرعالى قالامگەردىڭ قازاسى ورنى تولماس اۋىر قايعى بولدى.
كەز-كەلگەن ءىرى سۋرەتكەردىڭ دارا قولتاڭباسى، ونەردە وزگە ەشكىمگە ۇقسامايتىن مىنەزى بار دەگەنىمىزبەن، شىعارمالارى شىندىقتىڭ شارايناسىنداي عانا ەمەس، ار-ۇياتىنداي دا بولعان دانىشپانمەن قوشتاسۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن تاپ سول كۇنى فرانتسۋزداردان ارتىق سەزىنگەن حالىق جوق شىعار، ءسىرا.
قارالى حاباردى ەستي سالىسىمەن بالزاكتى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا تايلى-تۇياعى قالماي اسىعىپ ويدان-قىردان جينالعان ەلدە ەسەپ جوق. كەۋدەلەرى وكسىككە، جاۋدىرەگەن جانارلارى جاسقا تولىپ، جۇرەكتەرى قان جىلاعان جۇرتتىڭ كوزى تىرىسىندە سۇيىكتى قالامگەرىنە ءبىر جاقسىلىق جاساي الماعان نەمقۇرايلىقتارىنا قاپالانىپ، ەڭ قۇرىعاندا ونىمەن ماڭگىلىككە قوشتاساردا ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتىپ قالعىسى كەلگەن پەرىشتە پەيىلىن تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى. سۇلۋلىق پەن باقىت جايلى اسىل ارمانداردىڭ مەكەنىنە جەتەلەپ، بويلارىنا قۇلشىنىس ءبىتىرىپ، العا ۇمتىلدارعان جانە رۋحتاندىرعان توم-توم كىتاپتارى بولمەلەرىنىڭ سورەلەرىندە تۇرعان فرانتسۋزدار سول كۇنى مىنا دۇنيەدەگى ەڭ جاقىن ادامىنان ايىرىلعانداي ازا تۇتىپ، جازۋشىنى جوقتادى.
ءدام-تۇزى ەرتە تاۋسىلعان ونورە دە بالزاك بار-جوعى 51 جىل ءومىر ءسۇردى. ءاي، بىراق قارىزدان كوز اشقىزباي، الاياقتاردىڭ جەمى قىلعان ارسىز تىرشىلىكتى، كۇنىنە ون ءتورت، ون بەس ساعاتتان ەڭبەكتەنۋگە مۇقتاج ەتىپ، ماڭدايدىڭ تەرى شۇمەكتەپ اققان ادال بەينەتتىڭ بالىن جەگىزۋدىڭ ورنىنا، كەرمەك ءدامىن تاتقىزىپ، باسىنا باق قۇسىن قونعىزباعان تالايسىز تاعدىردى ءومىر دەۋگە بولا ما، ايتىڭدارشى؟
بەينەت پەن جوقشىلىقتىڭ جانىن قيناعان قامىتىنان قۇتىلا الماعانىنا قاراماستان، قۇداي بەرگەن ازعانتاي عۇمىرىندا ارتىنا ولمەيتۇعىن ءسوز قالدىرعان فرانتسۋز كلاسسيگى ۇلتىنىڭ ادەبيەتىنە كوپ جاڭالىق اكەلدى. رومان جازۋدىڭ اياسىن كەڭەيتتى، ناتۋراليستىك جانە رەاليستىك پروزانىڭ نەگىزىن سالىپ، رومانتيزمنەن مالتىعىپ شىعا الماي باتپاقتاعان ادەبيەتكە سارا جولدى نۇسقاپ كەتتى.
جەكە ادامداردىڭ مىنەزدەرىن عانا ەمەس، قوعامنىڭ كارتيناسىن اينىتپاي سالعان جازۋشى قالامىنىڭ قۇدىرەتى تۋعىزعان، باقىت ىزدەپ اداسىپ ماتەريالدىق يگىلىكتەردىڭ، وڭاي ولجانىڭ، قۇرمەت پەن اتاقتىڭ قىر سوڭىنان قۋعان ايانىشتى كەيىپكەرلەردى قالاي ۇمىتاسىڭ. ۋاقىت وتە كەلە ۇلى سۋرەتكەر تۋىندىلارىنداعى وبرازدار ءسوز ونەرىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ (مىسالى، گراندە – ساراڭدىقتىڭ، گوريو – اكەلىك ماحابباتتىڭ), الەم ادەبيەتىنىڭ گالەرەياسىن بايىتتى.
بارىنەن بۇرىن بالزاك سومداعان 30 بەن 40 جاس ارالىعىنداعى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن نازىك جاندىلاردىڭ قايتالانباس بەينەلەرى قانداي! ءار ايەل -ەرەكشە قۇبىلىس، تەڭىزدەي تەرەڭ – تىلسىم الەم.
ءومىر شىندىعىن اسقان شەبەرلىكپەن بەينەلەپ، قوعامنىڭ جالعان بولمىسىن اياۋسىز اشكەرەلەۋدەن قورىقپاعان، اقيقاتتىڭ الداسپانىنداي جارقىلداعان رەاليست اقىننىڭ ايەلدەر تاعدىرىن سۋرەتتەۋگە كەلگەندە قاتقىل قالامىنىڭ جۇمسارىپ، جۇرەگىندەگى مۇزىنىڭ ەرىپ سالا بەرەتىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قۇپياسى نەدە ەكەن، ءا! نەگە ونىڭ تۋىندىلارىندا ەركەكتەردىڭ كوبىسى وڭباعان، ال، ايەلدەر...جو، جوق، باسىن كەسىپ السا دا ايەلدەرگە دەگەن ماحابباتى شەكسىز بولعان بالزاك ولار جونىندە جامان وي ايتا الماپتى.
قۇدايىم-اۋ، لورە دە بەرني، سارا گيدوبوني-ۆيسكونتي، زيۋلما كاررو، ەۆەلينو گانسكايالارعا ولەردەي عاشىق بولعان سىرشىل سۋرەتكەردىڭ ونداي سوزدەردى ايتۋى قالايشا مۇمكىن بولماق؟ ال، ءبىز بىلمەيتىن، جازۋشىنىڭ جۇرەگىن وتتاي جاندىرعان ارۋلار قانشا؟
بالاداي اڭعال، سابيدەي سەنگىش سۋرەتكەردىڭ گۇلدەي نازىك سەزىمىنە شوق تاستاپ، باسىن شىركوبەلەك اينالدىرعان سۇلۋلار-اي! سۇلۋلار! سەندەردىڭ ارقالارىڭدا بالزاكتىڭ قالامىنان مورسوف، گەرتسوگينيا دە لانجە، مادمازەل تۋش، بەاتريس سياقتى ايەلدەر وبرازىنىڭ تۇتاس ءبىر گالەرەياسى ونەرگە كەلدى. بالكىم سوندىقتان با ەكەن، قالامگەردىڭ قازاسىنا قابىرعاسى قايىسىپ، ونى جوقتاپ جىلاعاندار، اسىرەسە ايەلدەردىڭ اراسىندا كوپ بولىپتى. ايەلدەردىڭ!
ورمانداي وقىرماندارى، ونەرىنە سۇيسىنگەن حالقى بولعانىنا قاراماستان بايعۇس بالزاك ولەرىندە جۇرەگىن سوقاداي جىرتقان جالعىزدىق دەرتىن ەمدەي الماي، تاعدىرىمەن تورعا تۇسكەن ارىستانداي ارپالىستى. ءدام-تۇزى تاۋسىلارىن سەزگەندە سونۋگە اينالعان ءۇمىت شوعىن ۇرلەپ «مىنا مول مۇرامدى قايتادان جازىپ شىعۋعا بىرنەشە جىل ۋاقىت بەرشى، ءتاڭىرىم!» دەپ جاراتۋشىعا دا جالبارىندى.
ۇلى ادام ومىردەن وتكەندە جاسالاتىن قۇرمەتتىڭ ءبارى كورسەتىلىپ ونورە دە بالزاكتىڭ سۇيەگى 1850 جىلدىڭ 20 تامىزىندا پەر-لاشەز زيراتىنا جەرلەندى. ۇلى جازۋشىمەن قوشتاسۋ ءراسىمى كەزىندە سۋرەتكەردىڭ ءمايىتى سالىنعان تابىتتى سول كەزدەگى فرانتسيانىڭ اتاقتى ادەبيەتشىلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەزەكتەسىپ كوتەرىپ، زيراتقا قاراي بەتتەدى. مارقۇمنىڭ مۇردەسى جەر قوينىنا تاپسىرىلعاننان كەيىن، ازا تۇتقان حالىقتىڭ كوكەيىندە وكسىكتەي تىرەلىپ، سىرتقا شىعا الماي تۇرعان ازالى ءسوزدى ۆيكتور گيۋگو ايتىپ، جۇرەكتەردى جىلاتتى.
«مىرزالار!»- دەپ باستادى ول، كەيىن تاريحتا قالاتىن اتاقتى ءسوزىن. جينالعان جۇرتقا ءبىر قاراپ، جاس تۇنعان جانارلاردان حالىقتىڭ كىمنەن ايىرىلىپ قالعاندارىن ەندى تۇسىنگەندەرىنە كوزى جەتىپ، دىرىلدەگەن داۋىسىمەن ءسوزىن ساباقتادى. «جاڭا عانا جەرلەنگەن ادام، بۇكىل حالىق بولىپ سوڭعى، ازالى ساپارعا شىعارىپ سالعانداردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا الدامشى ۇلىلىق جوق. ەندىگى كەزدە حالىقتىڭ نازارى پاتشالىق قۇرعاندارعا ەمەس، ويشىلدارعا تىگىلىپ، ارامىزدان سونداي ويشىلداردىڭ ءبىرى كەتكەندە ونىڭ ءولىمى بۇكىل ەلدى قايعىعا باتىراتىن بولادى. بۇگىنگى كۇنى تالانتتى ادامنىڭ قازاسىنا قوعامنىڭ كوپتەگەن توپتارى، ال، كەمەڭگەردىڭ ولىمىنە بۇكىل ۇلت قايعىرادى. بالزاكتىڭ ەسىمى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىز وزىنەن كەيىن قالدىراتىن ساۋلەلى كەزەڭنىڭ التىن شۋاعى بولىپ جارقىلدايدى. بالزاك ۇلىلاردىڭ – ەڭ العاشقىسى، تاڭداۋلىلاردىڭ - ەڭ ۇزدىگى».
قابىر باسىندا سويلەگەن گيۋگونىڭ سوزىنە تولقىماعان جان قالمادى، مولتىلدەگەن كوزدەرگە مولدىرەگەن جاس كەلدى. بالزاكتى ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتاندىرىپ سالۋعا كەلگەن قاراقۇرىم حالىق سۋرەتكەردىڭ وقىعان كەزدە بىرەسە قۋانتىپ، بىرەسە مۇڭايتىپ، ەندى بىردە اياۋشىلىق سەزىمىن وياتىپ، ءومىردى تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە ۇيرەتكەن تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىن ەسكە ءتۇسىرىپ جاتتى. الەم ادەبيەتىندەگى بارلىق فورمالار مەن ستيلدەر، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن ادەمى اۋەندەردەي ۇيلەسكەن ول شىعارمالاردان العان اسەرىڭدى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟ شىعارماشىلىق قۇدىرەتى سۆەتوني، بومارشەلاردان اسىپ تۇسەتىن، رابلەمەن تەرەزەسى تەڭ تالانت فرانتسۋز توپىراعىندا ەندى قايتا تۋار ما ەكەن؟ ءومىردى قىراعى باقىلاۋدىڭ جانە قيالداۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن ونىڭ كىتاپتارىندا تىرشىلىكتىڭ تەرەڭ سىرى بارلىق قىرىنان جارقىراي اشىلدى.
قىلىشىمەن ەمەس، قالامىمەن ءپاريجدى جاۋلاپ الۋعا سەرت بەرگەن بالزاك ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ دەرتىمەن كۇرەسىپ، ادامدىق قۇندىلىقتاردى ۇمىتقان پەندەلەردىڭ جارالانعان جانىن زەرتتەپ، جۇرەگىنىڭ تۇبىندە جاسىرىنعان جۇمباعىنا تەرەڭ بويلاپ، اقىل-ويىنا پاراسات ساۋلەسىن ءتۇسىردى.
بەينەتقور بالزاكتىڭ ءومىرى قىسقا بولعانىمەن، ارتىنا قالدىرعان مول مۇراسىنداعى وي بايلىعى كىم-كىمدى بولسا دا تاڭ قالدىرماي قويمايدى. ءدال وسىنداي كەمەڭگەردىڭ، ويشىلدىڭ، سۋرەتكەردىڭ، اقىننىڭ زامانداسى بولىپ، ونىڭ كوزىن كورۋدىڭ ءوزى اللانىڭ قاراپايىم ادامعا سىيلاعان زور باقىتى ەمەس پە. قارالى حالىقتىڭ ەندىگى جەردە داتكە قۋات ەتەتىن جالعىز جۇبانىشى وسى.
ۆيكتور گيۋگو دۇرىس ايتادى. ناعىز اقىنداردىڭ ءومىرى ولار ولگەننەن كەيىن باستالادى. سۋرەتكەر ءولىمى عايىپتىقتىڭ ەمەس – ماڭگىلىكتىڭ كورىنىسى. اقىن باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستار جاننىڭ ماڭگى باقيلىعىن دالەلدەيدى. بالزاك سياقتى ۇلىلاردىڭ باسىنا زيارات ەتۋگە كەلگەندە عانا سانالى تىرشىلىك يەلەرى قاسىرەت شەگۋ ارقىلى تازارا تۇسەتىن قۇدايلىق تاعدىردىڭ بار ەكەنىن شىن سەزەدى. ومىردە دۇنيەقوڭىزدىققا سالىنىپ ەكى اياقتى حايۋانعا اينالۋدان وڭاي، اللا ادام ەتىپ جاراتقان كەزدەگى تازالىعىڭدى ساقتاپ قالۋدان قيىن ەشتەڭە جوق ەكەنىن قالامىمەن دالەلدەگەن سۋرەتكەر جالعىز فرانتسۋزداردىڭ ەمەس - ادامزاتتىڭ كەمەڭگەرى..
سول جىلى شىعىسقا ساياحاتتاپ كەتكەن فلوبەر ۇلى جازۋشىنىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى قارالى حاباردى شەتتە ءجۇرىپ ەستىدى. بالزاكتى ونەردەگى ۇستازى ساناعانىمەن، ول ۇلى قالامگەردىڭ جازۋ مانەرىندەگى اۆتوردىڭ پوزيتسياسىن بىلدىرەتىن عيبراتى مەن ءۇن قاتۋى سياقتى ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن قابىلداي المايتىن. فلوبەر «كەمەلدەنگەن ونەردە سۋرەتكەر ءوزىنىڭ ناعىز سەزىمىن بىلدىرمەۋى، اۆتوردىڭ قايدا ەكەنى شىعارماشىلىقتا تابيعاتتاعى قۇدايداي كورىنبەۋى ءتيىس» دەپ ەسەپتەيتىن.
رەاليستىك پروزانىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەنى تۋرالى كوزقاراستارىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بولعانىمەن بالزاكتىڭ قازاسىنا فلوبەردىڭ قابىرعاسى قاتتى قايىستى. ۇلى جازۋشىمەن بىرگە ادەبيەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىندى. سول كۇنى دوسى لۋي بۋيلەگە «بىزگە ەندى باسقا مۋزىكا» كەرەك دەپ حات جازىپ، كىتاپتا اۆتوردىڭ بىردە-ءبىر سەزىمى مەن ويى قىلاڭ بەرمەيتىن روماندى تۋعىزۋعا سەرت بەردى. بىراق، ادەبيەتتىڭ بالزاك دەگەن كۇنىنىڭ باتىپ، فلوبەر دەگەن تاڭىنىڭ ارايلاپ اتىپ كەلە جاتقانىن ول كەزدە ءالى ەشكىم بىلگەن جوق.
(جالعاسى بار)
اۆتوردىڭ facebook-تاعى پاراقشاسىنان.
