(«Floberdıŋ sertı men dertı» degen ülken eŋbegımnıŋ bırınşı bölımınıŋ nüktesın qoidym. Elu bettei boldy. Nauryzda eŋbek demalysymdy alyp ekınşı bölımın aiaqtaudy niet etıp otyrmyn. Endı osy essemnıŋ bır kışkentai üzındısın äleumettık jelıdegı dostarymnyŋ nazaryna ūsynǧandy jön sanadym. Tolyq bıtırgennen keiın tolyq nūsqasyn respublikalyq basylymdardyŋ bırınen oqisyzdar)
1850 jyly 18 tamyzda Parijde ataqty Onore de Balzak dünie saldy. Künı keşe ǧana är şyǧarmasynyŋ jaryq köruın saǧyna kütıp, taǧdyrly tuyndylary eŋ jaqyn syrlasy, naǧyz dosyna ainalǧan oqyrmandar üşın qabyrǧaly qalamgerdıŋ qazasy orny tolmas auyr qaiǧy boldy.
Kez-kelgen ırı suretkerdıŋ dara qoltaŋbasy, önerde özge eşkımge ūqsamaityn mınezı bar degenımızben, şyǧarmalary şyndyqtyŋ şarainasyndai ǧana emes, ar-ūiatyndai da bolǧan danyşpanmen qoştasudyŋ qanşalyqty qiyn ekenın tap sol künı fransuzdardan artyq sezıngen halyq joq şyǧar, sırä.
Qaraly habardy esti salysymen Balzakty aqtyq saparǧa şyǧaryp saluǧa taily-tūiaǧy qalmai asyǧyp oidan-qyrdan jinalǧan elde esep joq. Keudelerı öksıkke, jäudıregen janarlary jasqa tolyp, jürekterı qan jylaǧan jūrttyŋ közı tırısınde süiıktı qalamgerıne bır jaqsylyq jasai almaǧan nemqūrailyqtaryna qapalanyp, eŋ qūryǧanda onymen mäŋgılıkke qoştasarda aruaǧyna qūrmet körsetıp qalǧysy kelgen perışte peiılın tüsınuge bolatyn edı. Sūlulyq pen baqyt jaily asyl armandardyŋ mekenıne jetelep, boilaryna qūlşynys bıtırıp, alǧa ūmtyldarǧan jäne ruhtandyrǧan tom-tom kıtaptary bölmelerınıŋ sörelerınde tūrǧan fransuzdar sol künı myna düniedegı eŋ jaqyn adamynan aiyrylǧandai aza tūtyp, jazuşyny joqtady.
Däm-tūzy erte tausylǧan Onore de Balzak bar-joǧy 51 jyl ömır sürdı. Äi, bıraq qaryzdan köz aşqyzbai, alaiaqtardyŋ jemı qylǧan arsyz tırşılıktı, künıne on tört, on bes saǧattan eŋbektenuge mūqtaj etıp, maŋdaidyŋ terı şümektep aqqan adal beinettıŋ balyn jegızudıŋ ornyna, kermek dämın tatqyzyp, basyna baq qūsyn qonǧyzbaǧan talaisyz taǧdyrdy ömır deuge bola ma, aityŋdarşy?
Beinet pen joqşylyqtyŋ janyn qinaǧan qamytynan qūtyla almaǧanyna qaramastan, Qūdai bergen azǧantai ǧūmyrynda artyna ölmeitūǧyn söz qaldyrǧan fransuz klassigı ūltynyŋ ädebietıne köp jaŋalyq äkeldı. Roman jazudyŋ aiasyn keŋeittı, naturalistık jäne realistık prozanyŋ negızın salyp, romantizmnen maltyǧyp şyǧa almai batpaqtaǧan ädebietke sara joldy nūsqap kettı.
Jeke adamdardyŋ mınezderın ǧana emes, qoǧamnyŋ kartinasyn ainytpai salǧan jazuşy qalamynyŋ qūdıretı tuǧyzǧan, baqyt ızdep adasyp materialdyq igılıkterdıŋ, oŋai oljanyŋ, qūrmet pen ataqtyŋ qyr soŋynan quǧan aianyşty keiıpkerlerdı qalai ūmytasyŋ. Uaqyt öte kele ūly suretker tuyndylaryndaǧy obrazdar söz önerınıŋ simvolyna ainalyp (mysaly, Grande – saraŋdyqtyŋ, Gorio – äkelık mahabbattyŋ), älem ädebietınıŋ galereiasyn baiytty.
Bärınen būryn Balzak somdaǧan 30 ben 40 jas aralyǧyndaǧy bır-bırıne ūqsamaityn näzık jandylardyŋ qaitalanbas beinelerı qandai! Är äiel -erekşe qūbylys, teŋızdei tereŋ – tylsym älem.
Ömır şyndyǧyn asqan şeberlıkpen beinelep, qoǧamnyŋ jalǧan bolmysyn aiausyz äşkereleuden qoryqpaǧan, aqiqattyŋ aldaspanyndai jarqyldaǧan realist aqynnyŋ äielder taǧdyryn suretteuge kelgende qatqyl qalamynyŋ jūmsaryp, jüregındegı mūzynyŋ erıp sala beretınıŋ bız bılmeitın qūpiiasy nede eken, ä! Nege onyŋ tuyndylarynda erkekterdıŋ köbısı oŋbaǧan, al, äielder...jo, joq, basyn kesıp alsa da äielderge degen mahabbaty şeksız bolǧan Balzak olar jönınde jaman oi aita almapty.
Qūdaiym-au, Lore de Berni, Sara Gidoboni-Viskonti, Ziulma Karro, Evelino Ganskaialarǧa ölerdei ǧaşyq bolǧan syrşyl suretkerdıŋ ondai sözderdı aituy qalaişa mümkın bolmaq? Al, bız bılmeitın, jazuşynyŋ jüregın ottai jandyrǧan arular qanşa?
Baladai aŋǧal, säbidei sengış suretkerdıŋ güldei näzık sezımıne şoq tastap, basyn şyrköbelek ainaldyrǧan sūlular-ai! Sūlular! Senderdıŋ arqalaryŋda Balzaktyŋ qalamynan Morsof, gersoginia de Lanje, madmazel Tuş, Beatris siiaqty äielder obrazynyŋ tūtas bır galereiasy önerge keldı. Bälkım sondyqtan ba eken, qalamgerdıŋ qazasyna qabyrǧasy qaiysyp, ony joqtap jylaǧandar, äsırese äielderdıŋ arasynda köp bolypty. Äielderdıŋ!
Ormandai oqyrmandary, önerıne süisıngen halqy bolǧanyna qaramastan baiǧūs Balzak ölerınde jüregın soqadai jyrtqan jalǧyzdyq dertın emdei almai, taǧdyrymen torǧa tüsken arystandai arpalysty. Däm-tūzy tausylaryn sezgende sönuge ainalǧan ümıt şoǧyn ürlep «Myna mol mūramdy qaitadan jazyp şyǧuǧa bırneşe jyl uaqyt berşı, Täŋırım!» dep Jaratuşyǧa da jalbaryndy.
Ūly adam ömırden ötkende jasalatyn qūrmettıŋ bärı körsetılıp Onore de Balzaktıŋ süiegı 1850 jyldyŋ 20 tamyzynda Per-Laşez ziratyna jerlendı. Ūly jazuşymen qoştasu räsımı kezınde suretkerdıŋ mäiıtı salynǧan tabytty sol kezdegı Fransiianyŋ ataqty ädebietşılerı bırınen keiın bırı kezektesıp köterıp, ziratqa qarai bettedı. Marqūmnyŋ mürdesı jer qoinyna tapsyrylǧannan keiın, aza tūtqan halyqtyŋ kökeiınde öksıktei tırelıp, syrtqa şyǧa almai tūrǧan azaly sözdı Viktor Giugo aityp, jürekterdı jylatty.
«Myrzalar!»- dep bastady ol, keiın tarihta qalatyn ataqty sözın. Jinalǧan jūrtqa bır qarap, jas tūnǧan janarlardan halyqtyŋ kımnen aiyrylyp qalǧandaryn endı tüsıngenderıne közı jetıp, dırıldegen dauysymen sözın sabaqtady. «Jaŋa ǧana jerlengen adam, bükıl halyq bolyp soŋǧy, azaly saparǧa şyǧaryp salǧandardyŋ bırı. Bızdıŋ uaqytymyzda aldamşy ūlylyq joq. Endıgı kezde halyqtyŋ nazary patşalyq qūrǧandarǧa emes, oişyldarǧa tıgılıp, aramyzdan sondai oişyldardyŋ bırı ketkende onyŋ ölımı bükıl eldı qaiǧyǧa batyratyn bolady. Bügıngı künı talantty adamnyŋ qazasyna qoǧamnyŋ köptegen toptary, al, kemeŋgerdıŋ ölımıne bükıl ūlt qaiǧyrady. Balzaktyŋ esımı bızdıŋ däuırımız özınen keiın qaldyratyn säulelı kezeŋnıŋ altyn şuaǧy bolyp jarqyldaidy. Balzak ūlylardyŋ – eŋ alǧaşqysy, taŋdaulylardyŋ - eŋ üzdıgı».
Qabır basynda söilegen Giugonyŋ sözıne tolqymaǧan jan qalmady, möltıldegen közderge möldıregen jas keldı. Balzakty mäŋgılık mekenıne attandyryp saluǧa kelgen qaraqūrym halyq suretkerdıŋ oqyǧan kezde bırese quantyp, bırese mūŋaityp, endı bırde aiauşylyq sezımın oiatyp, ömırdı tereŋırek tüsınuge üiretken taŋǧajaiyp tuyndylaryn eske tüsırıp jatty. Älem ädebietındegı barlyq formalar men stilder, bırın-bırı tolyqtyra tüsetın ädemı äuenderdei üilesken ol şyǧarmalardan alǧan äserıŋdı ūmytu mümkın be? Şyǧarmaşylyq qūdıretı Svetonii, Bomarşelardan asyp tüsetın, Rablemen terezesı teŋ talant fransuz topyraǧynda endı qaita tuar ma eken? Ömırdı qyraǧy baqylaudyŋ jäne qiialdaudyŋ nätijesınde düniege kelgen onyŋ kıtaptarynda tırşılıktıŋ tereŋ syry barlyq qyrynan jarqyrai aşyldy.
Qylyşymen emes, qalamymen Parijdı jaulap aluǧa sert bergen Balzak özı ömır sürgen qoǧamnyŋ dertımen küresıp, adamdyq qūndylyqtardy ūmytqan pendelerdıŋ jaralanǧan janyn zerttep, jüregınıŋ tübınde jasyrynǧan jūmbaǧyna tereŋ boilap, aqyl-oiyna parasat säulesın tüsırdı.
Beinetqor Balzaktyŋ ömırı qysqa bolǧanymen, artyna qaldyrǧan mol mūrasyndaǧy oi bailyǧy kım-kımdı bolsa da taŋ qaldyrmai qoimaidy. Däl osyndai kemeŋgerdıŋ, oişyldyŋ, suretkerdıŋ, aqynnyŋ zamandasy bolyp, onyŋ közın körudıŋ özı Allanyŋ qarapaiym adamǧa syilaǧan zor baqyty emes pe. Qaraly halyqtyŋ endıgı jerde dätke quat etetın jalǧyz jūbanyşy osy.
Viktor Giugo dūrys aitady. Naǧyz aqyndardyŋ ömırı olar ölgennen keiın bastalady. Suretker ölımı ǧaiyptyqtyŋ emes – mäŋgılıktıŋ körınısı. Aqyn basyna qoiylǧan qūlpytastar jannyŋ mäŋgı baqilyǧyn däleldeidı. Balzak siiaqty ūlylardyŋ basyna ziiarat etuge kelgende ǧana sanaly tırşılık ielerı qasıret şegu arqyly tazara tüsetın qūdailyq taǧdyrdyŋ bar ekenın şyn sezedı. Ömırde dünieqoŋyzdyqqa salynyp ekı aiaqty haiuanǧa ainaludan oŋai, Alla adam etıp jaratqan kezdegı tazalyǧyŋdy saqtap qaludan qiyn eşteŋe joq ekenın qalamymen däleldegen suretker jalǧyz fransuzdardyŋ emes - adamzattyŋ kemeŋgerı..
Sol jyly Şyǧysqa saiahattap ketken Flober ūly jazuşynyŋ qaitys bolǧany turaly qaraly habardy şette jürıp estıdı. Balzakty önerdegı ūstazy sanaǧanymen, ol ūly qalamgerdıŋ jazu mänerındegı avtordyŋ pozisiiasyn bıldıretın ǧibraty men ün qatuy siiaqty stildık erekşelıkterın qabyldai almaityn. Flober «kemeldengen önerde suretker özınıŋ naǧyz sezımın bıldırmeuı, avtordyŋ qaida ekenı şyǧarmaşylyqta tabiǧattaǧy Qūdaidai körınbeuı tiıs» dep esepteitın.
Realistık prozanyŋ qandai boluy kerek ekenı turaly közqarastarynda aitarlyqtai aiyrmaşylyqtar bolǧanymen Balzaktyŋ qazasyna Floberdıŋ qabyrǧasy qatty qaiysty. Ūly jazuşymen bırge ädebiettıŋ tūtas bır däuırınıŋ ötıp bara jatqanyn tüsındı. Sol künı dosy Lui Builege «Bızge endı basqa muzyka» kerek dep hat jazyp, kıtapta avtordyŋ bırde-bır sezımı men oiy qylaŋ bermeitın romandy tuǧyzuǧa sert berdı. Bıraq, ädebiettıŋ Balzak degen künınıŋ batyp, Flober degen taŋynyŋ arailap atyp kele jatqanyn ol kezde älı eşkım bılgen joq.
(Jalǧasy bar)
Avtordyŋ facebook-taǧy paraqşasynan.
Ūqsas jaŋalyqtar
