(«Floberdiń serti men derti» degen úlken eńbegimniń birinshi bóliminiń núktesin qoıdym. Elý betteı boldy. Naýryzda eńbek demalysymdy alyp ekinshi bólimin aıaqtaýdy nıet etip otyrmyn. Endi osy essemniń bir kishkentaı úzindisin áleýmettik jelidegi dostarymnyń nazaryna usynǵandy jón sanadym. Tolyq bitirgennen keıin tolyq nusqasyn respýblıkalyq basylymdardyń birinen oqısyzdar)
1850 jyly 18 tamyzda Parıjde ataqty Onore de Balzak dúnıe saldy. Kúni keshe ǵana ár shyǵarmasynyń jaryq kórýin saǵyna kútip, taǵdyrly týyndylary eń jaqyn syrlasy, naǵyz dosyna aınalǵan oqyrmandar úshin qabyrǵaly qalamgerdiń qazasy orny tolmas aýyr qaıǵy boldy.
Kez-kelgen iri sýretkerdiń dara qoltańbasy, ónerde ózge eshkimge uqsamaıtyn minezi bar degenimizben, shyǵarmalary shyndyqtyń sharaınasyndaı ǵana emes, ar-uıatyndaı da bolǵan danyshpanmen qoshtasýdyń qanshalyqty qıyn ekenin tap sol kúni franýzdardan artyq sezingen halyq joq shyǵar, sirá.
Qaraly habardy estı salysymen Balzakty aqtyq saparǵa shyǵaryp salýǵa taıly-tuıaǵy qalmaı asyǵyp oıdan-qyrdan jınalǵan elde esep joq. Keýdeleri óksikke, jáýdiregen janarlary jasqa tolyp, júrekteri qan jylaǵan jurttyń kózi tirisinde súıikti qalamgerine bir jaqsylyq jasaı almaǵan nemquraılyqtaryna qapalanyp, eń quryǵanda onymen máńgilikke qoshtasarda arýaǵyna qurmet kórsetip qalǵysy kelgen perishte peıilin túsinýge bolatyn edi. Sulýlyq pen baqyt jaıly asyl armandardyń mekenine jetelep, boılaryna qulshynys bitirip, alǵa umtyldarǵan jáne rýhtandyrǵan tom-tom kitaptary bólmeleriniń sórelerinde turǵan franýzdar sol kúni myna dúnıedegi eń jaqyn adamynan aıyrylǵandaı aza tutyp, jazýshyny joqtady.
Dám-tuzy erte taýsylǵan Onore de Balzak bar-joǵy 51 jyl ómir súrdi. Áı, biraq qaryzdan kóz ashqyzbaı, alaıaqtardyń jemi qylǵan arsyz tirshilikti, kúnine on tórt, on bes saǵattan eńbektenýge muqtaj etip, mańdaıdyń teri shúmektep aqqan adal beınettiń balyn jegizýdiń ornyna, kermek dámin tatqyzyp, basyna baq qusyn qonǵyzbaǵan talaısyz taǵdyrdy ómir deýge bola ma, aıtyńdarshy?
Beınet pen joqshylyqtyń janyn qınaǵan qamytynan qutyla almaǵanyna qaramastan, Qudaı bergen azǵantaı ǵumyrynda artyna ólmeıtuǵyn sóz qaldyrǵan franýz klassıgi ultynyń ádebıetine kóp jańalyq ákeldi. Roman jazýdyń aıasyn keńeıtti, natýralıstik jáne realıstik prozanyń negizin salyp, romantızmnen maltyǵyp shyǵa almaı batpaqtaǵan ádebıetke sara joldy nusqap ketti.
Jeke adamdardyń minezderin ǵana emes, qoǵamnyń kartınasyn aınytpaı salǵan jazýshy qalamynyń qudireti týǵyzǵan, baqyt izdep adasyp materıaldyq ıgilikterdiń, ońaı oljanyń, qurmet pen ataqtyń qyr sońynan qýǵan aıanyshty keıipkerlerdi qalaı umytasyń. Ýaqyt óte kele uly sýretker týyndylaryndaǵy obrazdar sóz óneriniń sımvolyna aınalyp (mysaly, Grande – sarańdyqtyń, Gorıo – ákelik mahabbattyń), álem ádebıetiniń galereıasyn baıytty.
Bárinen buryn Balzak somdaǵan 30 ben 40 jas aralyǵyndaǵy bir-birine uqsamaıtyn názik jandylardyń qaıtalanbas beıneleri qandaı! Ár áıel -erekshe qubylys, teńizdeı tereń – tylsym álem.
Ómir shyndyǵyn asqan sheberlikpen beınelep, qoǵamnyń jalǵan bolmysyn aıaýsyz áshkereleýden qoryqpaǵan, aqıqattyń aldaspanyndaı jarqyldaǵan realıst aqynnyń áıelder taǵdyryn sýretteýge kelgende qatqyl qalamynyń jumsaryp, júregindegi muzynyń erip sala beretiniń biz bilmeıtin qupııasy nede eken, á! Nege onyń týyndylarynda erkekterdiń kóbisi ońbaǵan, al, áıelder...jo, joq, basyn kesip alsa da áıelderge degen mahabbaty sheksiz bolǵan Balzak olar jóninde jaman oı aıta almapty.
Qudaıym-aý, Lore de Bernı, Sara Gıdobonı-Vıskontı, Zıýlma Karro, Evelıno Ganskaıalarǵa ólerdeı ǵashyq bolǵan syrshyl sýretkerdiń ondaı sózderdi aıtýy qalaısha múmkin bolmaq? Al, biz bilmeıtin, jazýshynyń júregin ottaı jandyrǵan arýlar qansha?
Baladaı ańǵal, sábıdeı sengish sýretkerdiń gúldeı názik sezimine shoq tastap, basyn shyrkóbelek aınaldyrǵan sulýlar-aı! Sulýlar! Senderdiń arqalaryńda Balzaktyń qalamynan Morsof, gerogınıa de Lanje, madmazel Týsh, Beatrıs sııaqty áıelder obrazynyń tutas bir galereıasy ónerge keldi. Bálkim sondyqtan ba eken, qalamgerdiń qazasyna qabyrǵasy qaıysyp, ony joqtap jylaǵandar, ásirese áıelderdiń arasynda kóp bolypty. Áıelderdiń!
Ormandaı oqyrmandary, ónerine súısingen halqy bolǵanyna qaramastan baıǵus Balzak ólerinde júregin soqadaı jyrtqan jalǵyzdyq dertin emdeı almaı, taǵdyrymen torǵa túsken arystandaı arpalysty. Dám-tuzy taýsylaryn sezgende sónýge aınalǵan úmit shoǵyn úrlep «Myna mol muramdy qaıtadan jazyp shyǵýǵa birneshe jyl ýaqyt bershi, Táńirim!» dep Jaratýshyǵa da jalbaryndy.
Uly adam ómirden ótkende jasalatyn qurmettiń bári kórsetilip Onore de Balzaktiń súıegi 1850 jyldyń 20 tamyzynda Per-Lashez zıratyna jerlendi. Uly jazýshymen qoshtasý rásimi kezinde sýretkerdiń máıiti salynǵan tabytty sol kezdegi Franııanyń ataqty ádebıetshileri birinen keıin biri kezektesip kóterip, zıratqa qaraı bettedi. Marqumnyń múrdesi jer qoınyna tapsyrylǵannan keıin, aza tutqan halyqtyń kókeıinde óksikteı tirelip, syrtqa shyǵa almaı turǵan azaly sózdi Vıktor Gıýgo aıtyp, júrekterdi jylatty.
«Myrzalar!»- dep bastady ol, keıin tarıhta qalatyn ataqty sózin. Jınalǵan jurtqa bir qarap, jas tunǵan janarlardan halyqtyń kimnen aıyrylyp qalǵandaryn endi túsingenderine kózi jetip, dirildegen daýysymen sózin sabaqtady. «Jańa ǵana jerlengen adam, búkil halyq bolyp sońǵy, azaly saparǵa shyǵaryp salǵandardyń biri. Bizdiń ýaqytymyzda aldamshy ulylyq joq. Endigi kezde halyqtyń nazary patshalyq qurǵandarǵa emes, oıshyldarǵa tigilip, aramyzdan sondaı oıshyldardyń biri ketkende onyń ólimi búkil eldi qaıǵyǵa batyratyn bolady. Búgingi kúni talantty adamnyń qazasyna qoǵamnyń kóptegen toptary, al, kemeńgerdiń ólimine búkil ult qaıǵyrady. Balzaktyń esimi bizdiń dáýirimiz ózinen keıin qaldyratyn sáýleli kezeńniń altyn shýaǵy bolyp jarqyldaıdy. Balzak ulylardyń – eń alǵashqysy, tańdaýlylardyń - eń úzdigi».
Qabir basynda sóılegen Gıýgonyń sózine tolqymaǵan jan qalmady, móltildegen kózderge móldiregen jas keldi. Balzakty máńgilik mekenine attandyryp salýǵa kelgen qaraqurym halyq sýretkerdiń oqyǵan kezde birese qýantyp, birese muńaıtyp, endi birde aıaýshylyq sezimin oıatyp, ómirdi tereńirek túsinýge úıretken tańǵajaıyp týyndylaryn eske túsirip jatty. Álem ádebıetindegi barlyq formalar men stılder, birin-biri tolyqtyra túsetin ádemi áýenderdeı úılesken ol shyǵarmalardan alǵan áserińdi umytý múmkin be? Shyǵarmashylyq qudireti Svetonıı, Bomarshelardan asyp túsetin, Rablemen terezesi teń talant franýz topyraǵynda endi qaıta týar ma eken? Ómirdi qyraǵy baqylaýdyń jáne qııaldaýdyń nátıjesinde dúnıege kelgen onyń kitaptarynda tirshiliktiń tereń syry barlyq qyrynan jarqyraı ashyldy.
Qylyshymen emes, qalamymen Parıjdi jaýlap alýǵa sert bergen Balzak ózi ómir súrgen qoǵamnyń dertimen kúresip, adamdyq qundylyqtardy umytqan pendelerdiń jaralanǵan janyn zerttep, júreginiń túbinde jasyrynǵan jumbaǵyna tereń boılap, aqyl-oıyna parasat sáýlesin túsirdi.
Beınetqor Balzaktyń ómiri qysqa bolǵanymen, artyna qaldyrǵan mol murasyndaǵy oı baılyǵy kim-kimdi bolsa da tań qaldyrmaı qoımaıdy. Dál osyndaı kemeńgerdiń, oıshyldyń, sýretkerdiń, aqynnyń zamandasy bolyp, onyń kózin kórýdiń ózi Allanyń qarapaıym adamǵa syılaǵan zor baqyty emes pe. Qaraly halyqtyń endigi jerde dátke qýat etetin jalǵyz jubanyshy osy.
Vıktor Gıýgo durys aıtady. Naǵyz aqyndardyń ómiri olar ólgennen keıin bastalady. Sýretker ólimi ǵaıyptyqtyń emes – máńgiliktiń kórinisi. Aqyn basyna qoıylǵan qulpytastar jannyń máńgi baqılyǵyn dáleldeıdi. Balzak sııaqty ulylardyń basyna zııarat etýge kelgende ǵana sanaly tirshilik ıeleri qasiret shegý arqyly tazara túsetin qudaılyq taǵdyrdyń bar ekenin shyn sezedi. Ómirde dúnıeqońyzdyqqa salynyp eki aıaqty haıýanǵa aınalýdan ońaı, Alla adam etip jaratqan kezdegi tazalyǵyńdy saqtap qalýdan qıyn eshteńe joq ekenin qalamymen dáleldegen sýretker jalǵyz franýzdardyń emes - adamzattyń kemeńgeri..
Sol jyly Shyǵysqa saıahattap ketken Flober uly jazýshynyń qaıtys bolǵany týraly qaraly habardy shette júrip estidi. Balzakty ónerdegi ustazy sanaǵanymen, ol uly qalamgerdiń jazý mánerindegi avtordyń pozıııasyn bildiretin ǵıbraty men ún qatýy sııaqty stıldik erekshelikterin qabyldaı almaıtyn. Flober «kemeldengen ónerde sýretker óziniń naǵyz sezimin bildirmeýi, avtordyń qaıda ekeni shyǵarmashylyqta tabıǵattaǵy Qudaıdaı kórinbeýi tıis» dep esepteıtin.
Realıstik prozanyń qandaı bolýy kerek ekeni týraly kózqarastarynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtar bolǵanymen Balzaktyń qazasyna Floberdiń qabyrǵasy qatty qaıysty. Uly jazýshymen birge ádebıettiń tutas bir dáýiriniń ótip bara jatqanyn túsindi. Sol kúni dosy Lýı Býılege «Bizge endi basqa mýzyka» kerek dep hat jazyp, kitapta avtordyń birde-bir sezimi men oıy qylań bermeıtin romandy týǵyzýǵa sert berdi. Biraq, ádebıettiń Balzak degen kúniniń batyp, Flober degen tańynyń araılap atyp kele jatqanyn ol kezde áli eshkim bilgen joq.
(Jalǵasy bar)
Avtordyń facebook-taǵy paraqshasynan.
