دەربەس قازاق مەملەكەتى قۇرىلعانعا دەيىن
قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريح ساحناسىنا ءوز اتىمەن العاش شىققان ءتۇرى قازاق ورداسى، قازاق حاندىعى دەپ اتالعانى ءمالىم. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى عاسىرلار تۇڭعيىعىندا – عۇندار زامانىندا، كوكتۇرىكتەر داۋىرلەرىندە، قىپشاق، قاراحان مەملەكەتتەرىندە، بەرتىنگى قازاق حالقىن جاڭاشا قالىپتاستىرعان شىڭعىس حان قاعاناتى، قاعاناتتاعى جوشى ۇلىسى كەزەڭدەرىندە جاتىر. قازاقتار كەيىنگى ورتا عاسىر جىلدارىندا ءىرى-ءىرى ەتنوستىق توپتار رەتىندە ءبولىنىپ، ۋاقىتىندا التىن وردا اتالعان تۇركى يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەن ورىندارىندا قالعان اق وردا، ءسىبىر حاندىعى، كوك وردا، نوعاي ورداسى، ابىلقايىر حاندىعى جانە موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قاراپ تۇرعان. بۇل ساياسي بىرلىكتەردىڭ ءبارى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءىزاشارى ىسپەتتى ەدى. شىنتۋايتىندا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە تۇرك (تۇرىك ەمەس – تۇركى، تۇرك، تيۋرك) قاعاناتى قۇرىلعان 552-ءشى جىل بەلگىلەنەرىنە كۇمانىم جوق. ادامزات تاريحىنداعى اسا ءىرى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان سوناۋ بىرلىكتى بۇگىنگى تاڭداعى عىلىمي ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە مەيلىنشە جاقىن تۇتارىمىز كامىل. ايتسە دە، 13-ءشى عاسىردا جەر-جاھاندى ءدىر قاقتىرا سىلكىندىرۋشى رەتىندە تانىلعان تۇلعادان بەرمەن قارايعى تاريحتا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇزىلمەس شەجىرەسى جاتىر…
ۇلى دالانى جايلاعان تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمى باسىندا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى تۇردى. ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمنىڭ ومىرگە كەلۋى نەمەسە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى شىڭعىس حاننان تاراعان اۋلەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ بيلىكتەن كەتىرىلۋىنە، ونىڭ ورنىنا جەڭىسكە جەتكەن ەكىنشى ءبىر اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ ورنىعۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسىپ جاتاتىن. قازاق ورداسى وسىنداي جولمەن شاڭىراق كوتەردى. بۇل ءجايت شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر باسقاراتىن مەملەكەت قۇرامىنان وردا-ەجەن ۇرپاقتارى كەرەي جانە جانىبەك شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ورىن الدى. وسى قوس سۇلتان باسقاراتىن رۋ-تايپالاردىڭ قازاقتىق (ەركىندىك) قۇرىپ باس قوسۋى ارقىلى جاڭا ساياسي بىرلىكتىڭ نەگىزى جاسالدى دا، ۇزاماي، ابىلقايىر مەملەكەتى بيلەۋشىسىن وزگەرتىپ، قازاق حاندىعى تۇرىندەگى جاڭا ساپاعا اۋىستى. ءبىز بيىل تويلاعالى وتىرعان داتا – قازاقتىڭ تاريحتا تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن مەملەكەتتىك تۋ كوتەرىپ شىققان شاعى. ال بۇل، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ جاڭا ساپاعا اۋىسقان كەزىنە ءدوپ كەلەدى. ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدىسى – وسىناۋ جاڭا ساپانىڭ كورىنىسى رەتىندەگى مەملەكەتتىڭ سودان بەرى قازاق اتىمەن اتالعانى بولىپ تابىلادى.
بۇل تاريحي وقيعانى مۇمكىن ەتكەن قوزعاۋشى كۇش – ۇلى دالادا ورنىققان شىڭعىستىق بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ارەكەتتەرى. شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان باسقارعان ۇلىستى، ول دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ، جوشىۇلى باتۋ بيلەگەنى ءمالىم. ال باتۋ حان جوشى ۇلىسى كەرەگەسىن باتىسقا قاراي باتىل كەڭەيتتى. شىعىس ەۆروپاعا جاساعان جەڭىستى جورىعىنان ورالعاننان كەيىن، ۇلىع ۇلىستىڭ (التىن وردا يمپەرياسىنىڭ) ەدىل بويىنا سالعىزعان استاناسى ساراي-باتۋدا وتىرىپ، زامانىندا اكەسى امىرشىلىك ەتكەن اۋماقتى كۇللى حالقىمەن ءوزىنىڭ باۋىرى وردا-ەجەنگە بەردى. وردا-ەجەن جوشى اۋلەتى ارمياسىنىڭ سول قاناتىن باسقاردى. باتۋدىڭ قولىنان ۇلەس العان كەلەسى باۋىرى شايباننىڭ اسكەرى ارميانىڭ وڭ قاناتىنا كىرگەن. تاعى ءبىر باۋىرى توقاي-تەمىرگە باتۋ اسكەردىڭ ارتىقشىلىققا يە بولىگىنەن ۇلەس بەردى، ونىڭ ۇرپاقتارى قاجى-تارحانعا (استراحان قالاسىنا) دا بيلىك جۇرگىزدى.
وردا-ەجەن جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن 1226–1253 جىلدارى بيلەدى. التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن، دەگەنمەن ىشكى-سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىز جۇرگىزىلەتىن اق-وردا مەملەكەتىن قۇردى. ونىڭ ساياسي ءرولى تەك ءوز ۇلىسىندا عانا ەمەس، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالاعان كۇللى الىپ قاعاناتتا، قاعاناتتىڭ استاناسى قاراقورىمدا جوعارى بولدى. ماسەلەن، يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ءارى سوڭعى قاھانى، شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى «ءتورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەنىڭ ۇلى موڭكەنىڭ 1251 جىلى قاھان، ۇلى حان بولىپ سايلانۋىنا باتۋ حان قولداۋ كورسەتكەن ەدى، سوعان قاراماستان، موڭكە حان ءوزىنىڭ زاڭنامالىق جارلىقتارىندا ونى ەمەس، وردا-ەجەندى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ەسىمىن التىن وردا ءامىرشىسى، ءوزىنىڭ قولداۋشىسى باتۋ حان ەسىمىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان.
وردا-ەجەن مەن شايبان ۇلىستارى الىپ جاتقان اۋماق 14–15-ءشى عاسىرلارداعى شىعىس دەرەككوزدەرىندە بىرەسە اق وردا، ەندى بىردە كوك وردا دەپ اتالىپ ءجۇردى. سەبەبى قوس ۇلىستى دا وردا-ەجەن اۋلەتىنەن شىققان امىرشىلەر بيلەگەن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، دەرەككوزدەر بۇل كەزەڭدەگى اق وردا يەلىگى رەتىندە جايىقتان باتىس ءسىبىر ويپاتىنا، سىرداريانىڭ ورتاڭعى جانە تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى جەر-سۋدى، ءىس جۇزىندە اتالعان ەكى ۇلىس ورنالاسقان اۋماقتى نۇسقايدى. وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى بيلەگەن اق وردا قازاق جەرىندەگى ءتىلى ءبىر، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر جەرگىلىكتى ەتنوستار نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولاتىن.
13–15-ءشى عاسىرلاردا اق وردا حاندارى مىنانداي رەتپەن تاقتا وتىردى: وردا-ەجەن (1226–1253) – سارتاق – قونىشا – بايان – ساسى-بۇعا – ەرزەن – مۇباراك – شىمتاي – ورىس (1361–1377) – قويىرشاق – باراق (1426–1428). ياعني وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى 1226–1428 جىلدارى (ەكى عاسىر) بيلىكتە بولدى. وردا-ەجەننىڭ ۇرپاقتارى، اتاپ ايتقاندا – اق وردا امىرشىلەرى ورىس حان (14-ءشى عاسىردا بيلەگەن) جانە ونىڭ نەمەرەسى باراق حان (15-ءشى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنىڭ باسىندا باسقارعان) سول شاقتاردا ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كەلە قويماعان، بىراق ۇزاماي، 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعى اتالىپ جۇزەگە اساتىن ءىرى تاريحي بەتبۇرىستىڭ العىشارتىن جاسادى.
شامامەن 1410-شى جىلداردان باستاپ، ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءوز اتا-بابالارىنىڭ بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا وتكەن شايقاستا ۇمىتكەرلەر اسكەرىن جەڭىپ، 1422 جىلى التىن وردا تاعىنا وتىردى. بىراق ودان 1426 جىلى ايرىلىپ قالدى. سول جىلى اق وردا بيلەۋشىسى بولىپ، سىرداريا بويىنداعى قالالارعا، ماۋەرانناحرعا جورىقتار جاسادى. اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقتى عاسىر باسىندا ءامىر تەمىر باسىپ العان ەدى، سونى قايتاردى. وردا-ەجەن مەن توقا-تەمىردىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى يەلىكتەرىن ءامىر تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن قايتارىپ الۋدى كوزدەگەن شايقاستار جۇرگىزدى. ونىڭ جىگەرلى ارەكەتتەرى ۇلىستىڭ بايىرعى قۋاتىن جاڭعىرتا الماعانمەن، قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي احۋالدى بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە وزگەرىسكە ءتۇسىردى.
وسى 15-ءشى جۇزجىلدىقتىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردادا جوشى تۇقىمى (وردا-ەجەن، شايبان، توقا-تەمىر) ىشىندەگى اۋلەتارالىق كۇرەس جيىلەگەن بولاتىن. ۇلىستا بۇلىكتەر مەن كيكىلجىڭدەر تولاس تاپپاي جالعاستى. 20-شى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي التىن ورداعا قاراستى ۇلىستاردىڭ كوپشىلىگىندە شايبان بالالارى بيلىككە كەلدى. ال وردا-ەجەن ۇرپاقتارى وزدەرىنە بابالارىنان مۇراعا قالعان يەلىكتەرىن ولاردان قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى باراق حان، جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلىستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىستى. الايدا ول 1428 جىلى ولگەننەن كەيىن، اق ورداداعى بيلىك وردا-ەجەن – ورىس حان اۋلەتىنەن شايبان اۋلەتىنە ءوتتى. وسى جىلى شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر باتىس سىبىردەگى تۋرا وڭىرىندە حان تاعىنا وتىرعىزىلدى. ونىڭ مەملەكەتى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق ايماعىن الىپ جاتتى. حاندىقتىڭ جەرى گەوساياسي تۇرعىدا باتىستاعى اق وردادان دەربەستەنگەن نوعاي ورداسى، سولتۇستىكتەگى ءسىبىر حاندىعى جانە شىعىستاعى موعولستان مەن وڭتۇستىكتەگى ءامىر تەمىر تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ ارالارىندا، باتىسىندا – جايىق وزەنىنە، شىعىسىندا – بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال تەڭىزى وڭىرىنە، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە كەتكەن الىپ اۋماقتى الىپ جاتتى. ابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى جانە وزگە دە كوشپەندى تۇركى تايپالارى كىردى.
ابىلقايىر حان باسقارعان قىرىق جىل ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ساياسي جاعدايىندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولمادى. 15-ءشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى جۇرتىنداعى (دەشتى-قىپشاقتاعى) ەڭ قۋاتتى بيلەۋشى جوشى حان ۇرپاعى شايباني ابىلقايىر حان ەدى. ول كۇشى كەمەلىنە كەلگەندە، ات باسىن سىرداريا بويىنداعى ايماقتارعا بۇردى. ءسويتىپ، سوندا كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن جوشى ۇرپاعى ورىس حاننىڭ وعلاندارى جانىبەك پەن كەرەيگە جانە ولاردىڭ بوداندارىنا قاتتى قىسپاق كورسەتتى. وسى ءجايت ەكى اۋلەت بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى تايتالاستى ودان سايىن شيەلەنىستىردى دە، اقىرى، جانىبەك پەن كەرەيدى وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالارىن باستاپ موعولستانعا كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەدى.
ول زاماندا موعولستان اۋماعى ءتاڭىرتاۋ (تيان-شان), كوكشەتەڭىز (بالقاش كولى), ەرتىس، سىرداريا وزەندەرى ارالارىن، وڭتۇستىگىندە فەرعانا، تۇرفاندى الىپ جاتاتىن. موعولستاندا بۇل كەزدە (بيلەۋشىسى ەسەن-بۇعا حان تۇسىندا) بيلىك قۇرىلىمى السىرەگەن ەدى. قاراماعىنداعى امىرلەردىڭ ارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە قامال سالىپ الىپ، ودان ءبولىنىپ كەتىپ جاتقان. قالماقتار ەلدە ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، جەتىسۋعا شابۋىلىن جيىلەتكەن. ولار ىستىقكول ايماعىنا باردى، 1452 جىلى شۋعا جەتتى. ەسەن-بۇعا سوندا ولارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە الماعان. وعان مىنە وسى شاقتا، دالىرەك ايتقاندا، 1456 جىلى، ابىلقايىردىڭ بيلىگىنە نارازى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ءبىر قاۋىم جۇرتىن ەرتىپ كەلدى. ولار «قازاقتىق» جاساۋعا، ياعني تىنىس-تىرشىلىككە قولايسىزدىق تۋعىزعان بيلەۋشىنىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، ەركىن ۇيىسۋعا بەل بۋعان بولاتىن. ەسەن-بۇعا ولاردى جاقسى قارسى الدى. وسى قوس سۇلتانعا قاراماقتارىنداعى 200 مىڭداي ەل-جۇرتىمەن ەمىن-ەركىن مەكەندەۋى ءۇشىن، موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن – شۋ وزەنىنىڭ قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك سىلەمدەرى مەن بەتپاقدالا ارالىعىنداعى اششىسۋ ويىسى كولدەرىنە قۇيىپ جاتاتىن تومەنگى اعىسى مەن جەتىسۋدىڭ باتىسىنداعى قوزىباسى ولكەسى ارالىعىن ءبولىپ بەردى.
قازاق بولۋ ارەكەتتەرى تۇركى تايپالارى عۇمىرىندا بۇرىندارى دا ارادىك كەزدەسىپ تۇرعان، بىراق تاپ وسى جولعىداي جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان تاريحي سيپات العان ەمەس-ءتىن. التىن وردانىڭ اتاقتى ءامىرشىسى وزبەك حاننىڭ قۇرمەتىنە «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتالعان ابىلقايىر حاننىڭ ۇلىسىنان ءبولىنىپ، سىر بويىنان شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى الابىنا كوشىپ كەلگەن از جۇرت ءىس جۇزىندە بولاشاق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالاندى. بىرنەشە جىلدان كەيىن قازاق حاندىعى، قازاق ورداسى اتانىپ جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىڭ ىرگەسى، ءسويتىپ، تۇركىلەر ومىرىندەگى قاتارداعى ءجايت سانالاتىن نارازى توپتىڭ ەركىندىكسۇيگىشتىك، باسىبوستىق تانىتىپ، وزگەنىڭ وزبىرلىعىنا كونبەۋشىلىك كورسەتىپ، ياعني قازاق بولىپ ءوز بەتتەرىنشە وتاۋ تىگۋ وقيعاسىمەن قالانا باستاعانىن تاپ سول جىلدارى ەشكىم باجايلاي الماعان بولار. الايدا ۇزاماي تاريحي وقيعا شىرقاۋ شىڭىنا شىقتى. جانىبەك پەن كەرەي ەل-جۇرتىمەن جاڭا قونىسقا ورنىققان از جىلدان كەيىن شۋدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا جاتقان كونە سوزاق قالاسىندا قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ەلدىگىمىزدىڭ ايبىندى بايراعى تۇڭعىش رەت قازاق اتىمەن سوزاقتا جەلبىرەدى…
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
