DERBES QAZAQ MEMLEKETI QŪRYLǦANǦA DEIIN
Qazaq memlekettılıgınıŋ tarih sahnasyna öz atymen alǧaş şyqqan türı Qazaq Ordasy, Qazaq handyǧy dep atalǧany mälım. Şyntuaitqa kelgende, eldıgımızdıŋ tamyry ǧasyrlar tūŋǧiyǧynda – ǧūndar zamanynda, köktürıkter däuırlerınde, Qypşaq, Qarahan memleketterınde, bertıngı qazaq halqyn jaŋaşa qalyptastyrǧan Şyŋǧys han qaǧanaty, qaǧanattaǧy Joşy ūlysy kezeŋderınde jatyr. Qazaqtar keiıngı orta ǧasyr jyldarynda ırı-ırı etnostyq toptar retınde bölınıp, uaqytynda Altyn Orda atalǧan türkı imperiiasynyŋ küiregen oryndarynda qalǧan Aq Orda, Sıbır handyǧy, Kök Orda, Noǧai Ordasy, Äbılqaiyr handyǧy jäne Moǧolstan sekıldı memleketterge qarap tūrǧan. Būl saiasi bırlıkterdıŋ bärı qazaq memlekettıgınıŋ ızaşary ıspettı edı. Şyntuaitynda, qazaq memlekettılıgınıŋ bastauy retınde türk (türık emes – türkı, türk, tiurk) qaǧanaty qūrylǧan 552-şı jyl belgılenerıne kümänım joq. Adamzat tarihyndaǧy asa ırı ejelgı memleketterdıŋ bırı retınde moiyndalǧan sonau bırlıktı bügıngı taŋdaǧy ǧylymi ızdenıster nätijesınde meilınşe jaqyn tūtarymyz kämıl. Äitse de, 13-şı ǧasyrda jer-jahandy dır qaqtyra sılkındıruşı retınde tanylǧan tūlǧadan bermen qaraiǧy tarihta qazaq memlekettılıgınıŋ üzılmes şejıresı jatyr…
Ūly Dalany jailaǧan türkı ru-taipalarynyŋ är jaŋa saiasi qūrylymy basynda Şyŋǧys han ūrpaqtary tūrdy. Är jaŋa saiasi qūrylymnyŋ ömırge keluı nemese ömır süruın toqtatuy Şyŋǧys hannan taraǧan äuletterdıŋ bırınıŋ bilıkten ketırıluıne, onyŋ ornyna jeŋıske jetken ekınşı bır äuletı ökılderınıŋ ornyǧuyna bailanysty jüzege asyp jatatyn. Qazaq Ordasy osyndai jolmen şaŋyraq köterdı. Būl jäit Şaiban ūrpaǧy Äbılqaiyr basqaratyn memleket qūramynan Orda-Ejen ūrpaqtary Kerei jäne Jänıbek şyǧyp ketkennen keiın oryn aldy. Osy qos sūltan basqaratyn ru-taipalardyŋ qazaqtyq (erkındık) qūryp bas qosuy arqyly jaŋa saiasi bırlıktıŋ negızı jasaldy da, ūzamai, Äbılqaiyr memleketı bileuşısın özgertıp, Qazaq handyǧy türındegı jaŋa sapaǧa auysty. Bız biyl toilaǧaly otyrǧan data – qazaqtyŋ tarihta tūŋǧyş ret tarih sahnasyna öz etnostyq atauymen memlekettık tu köterıp şyqqan şaǧy. Al būl, joǧaryda aitqanymyzdai, Äbılqaiyr memleketınıŋ jaŋa sapaǧa auysqan kezıne döp keledı. Bız üşın asa maŋyzdysy – osynau jaŋa sapanyŋ körınısı retındegı memlekettıŋ sodan berı qazaq atymen atalǧany bolyp tabylady.
Būl tarihi oqiǧany mümkın etken qozǧauşy küş – Ūly Dalada ornyqqan şyŋǧystyq bileuşı äuletterdıŋ äreketterı. Şyŋǧystyŋ ülken ūly Joşy han basqarǧan ūlysty, ol dünieden ötkennen soŋ, Joşyūly Batu bilegenı mälım. Al Batu han Joşy ūlysy keregesın batysqa qarai batyl keŋeittı. Şyǧys Evropaǧa jasaǧan jeŋıstı joryǧynan oralǧannan keiın, Ūlyǧ Ūlystyŋ (Altyn Orda imperiiasynyŋ) Edıl boiyna salǧyzǧan astanasy Sarai-Batuda otyryp, zamanynda äkesı ämırşılık etken aumaqty küllı halqymen özınıŋ bauyry Orda-Ejenge berdı. Orda-Ejen Joşy äuletı armiiasynyŋ sol qanatyn basqardy. Batudyŋ qolynan üles alǧan kelesı bauyry Şaibannyŋ äskerı armiianyŋ oŋ qanatyna kırgen. Taǧy bır bauyry Toqai-Temırge Batu äskerdıŋ artyqşylyqqa ie bölıgınen üles berdı, onyŋ ūrpaqtary Qajy-Tarhanǧa (Astrahan qalasyna) da bilık jürgızdı.
Orda-Ejen Joşy Ūlysynyŋ sol qanatyn 1226–1253 jyldary biledı. Altyn Ordanyŋ qūramyna kıretın, degenmen ışkı-syrtqy saiasaty täuelsız jürgızıletın Aq-Orda memleketın qūrdy. Onyŋ saiasi rölı tek öz ūlysynda ǧana emes, Şyŋǧys han ırgesın qalaǧan küllı alyp qaǧanatta, qaǧanattyŋ astanasy Qaraqorymda joǧary boldy. Mäselen, imperiianyŋ törtınşı ärı soŋǧy qahany, Şyŋǧys hannyŋ äigılı «tört külıgınıŋ» kışısı Tölenıŋ ūly Möŋkenıŋ 1251 jyly qahan, ūly han bolyp sailanuyna Batu han qoldau körsetken edı, soǧan qaramastan, Möŋke han özınıŋ zaŋnamalyq jarlyqtarynda ony emes, Orda-Ejendı erekşe qūrmettep, esımın Altyn Orda ämırşısı, özınıŋ qoldauşysy Batu han esımınıŋ aldyna qoiyp otyrǧan.
Orda-Ejen men Şaiban ūlystary alyp jatqan aumaq 14–15-şı ǧasyrlardaǧy şyǧys derekközderınde bırese Aq Orda, endı bırde Kök Orda dep atalyp jürdı. Sebebı qos ūlysty da Orda-Ejen äuletınen şyqqan ämırşıler bilegen. Sondyqtan bolu kerek, derekközder būl kezeŋdegı Aq Orda ielıgı retınde Jaiyqtan Batys Sıbır oipatyna, Syrdariianyŋ ortaŋǧy jäne tömengı aǧysyna deiıngı jer-sudy, ıs jüzınde atalǧan ekı ūlys ornalasqan aumaqty nūsqaidy. Orda-Ejen men onyŋ äuletı bilegen Aq Orda qazaq jerındegı tılı bır, ömır süru salty bır jergılıktı etnostar negızınde şaŋyraq kötergen tūŋǧyş ırı memlekettık qūrylym bolatyn.
13–15-şı ǧasyrlarda Aq Orda handary mynandai retpen taqta otyrdy: Orda-Ejen (1226–1253) – Sartaq – Qonyşa – Baian – Sasy-Būǧa – Erzen – Mübäräk – Şymtai – Orys (1361–1377) – Qoiyrşaq – Baraq (1426–1428). Iаǧni Orda-Ejen men onyŋ äuletı 1226–1428 jyldary (ekı ǧasyr) bilıkte boldy. Orda-Ejennıŋ ūrpaqtary, atap aitqanda – Aq Orda ämırşılerı Orys han (14-şı ǧasyrda bilegen) jäne onyŋ nemeresı Baraq han (15-şı ǧasyrdyŋ ekınşı şiregınıŋ basynda basqarǧan) sol şaqtarda eşqaisysynyŋ oiyna kele qoimaǧan, bıraq ūzamai, 15-şı ǧasyrdyŋ ortasynda Qazaq handyǧy atalyp jüzege asatyn ırı tarihi betbūrystyŋ alǧyşartyn jasady.
Şamamen 1410-şy jyldardan bastap, Orys hannyŋ nemeresı Baraq han Şyǧys Deştı-Qypşaqtaǧy öz ata-babalarynyŋ bilıgın qaitaryp alu üşın küres jürgızdı. Edıldıŋ tömengı aǧysy alqabynda ötken şaiqasta ümıtkerler äskerın jeŋıp, 1422 jyly Altyn Orda taǧyna otyrdy. Bıraq odan 1426 jyly airylyp qaldy. Sol jyly Aq Orda bileuşısı bolyp, Syrdariia boiyndaǧy qalalarǧa, Mauerannahrǧa joryqtar jasady. Aq Ordanyŋ astanasy Syǧanaqty ǧasyr basynda Ämır Temır basyp alǧan edı, sony qaitardy. Orda-Ejen men Toqa-Temırdıŋ Türkıstan ölkesındegı ielıkterın Ämır Temır äuletı bilıgınen qaitaryp aludy közdegen şaiqastar jürgızdı. Onyŋ jıgerlı äreketterı ūlystyŋ baiyrǧy quatyn jaŋǧyrta almaǧanmen, qazaq elınıŋ oŋtüstıgındegı saiasi ahualdy belgılı-bır därejede özgerıske tüsırdı.
Osy 15-şı jüzjyldyqtyŋ alǧaşqy şiregınde Aq Ordada Joşy tūqymy (Orda-Ejen, Şaiban, Toqa-Temır) ışındegı äuletaralyq küres jiılegen bolatyn. Ūlysta bülıkter men kikıljıŋder tolas tappai jalǧasty. 20-şy jyldardyŋ soŋyna qarai Altyn Ordaǧa qarasty ūlystardyŋ köpşılıgınde Şaiban balalary bilıkke keldı. Al Orda-Ejen ūrpaqtary özderıne babalarynan mūraǧa qalǧan ielıkterın olardan qorǧap qaluǧa tyrysty. Solardyŋ bırı Baraq han, joǧaryda aitylǧandai, ūlystyŋ oŋtüstık bölıgın qaitaryp alu üşın soǧysty. Alaida ol 1428 jyly ölgennen keiın, Aq Ordadaǧy bilık Orda-Ejen – Orys han äuletınen Şaiban äuletıne öttı. Osy jyly Şaiban ūrpaǧy Äbılqaiyr Batys Sıbırdegı Tura öŋırınde han taǧyna otyrǧyzyldy. Onyŋ memleketı Qazaqstannyŋ soltüstık-batys jäne ortalyq aimaǧyn alyp jatty. Handyqtyŋ jerı geosaiasi tūrǧyda batystaǧy Aq Ordadan derbestengen Noǧai Ordasy, soltüstıktegı Sıbır handyǧy jäne şyǧystaǧy Moǧolstan men oŋtüstıktegı Ämır Temır tūqymdary memleketınıŋ aralarynda, batysynda – Jaiyq özenıne, şyǧysynda – Balqaş kölıne deiın, oŋtüstıgınde Syrdariianyŋ tömengı aǧysy men Aral teŋızı öŋırıne, soltüstıgınde Tobyldyŋ orta aǧysy men Ertıske ketken alyp aumaqty alyp jatty. Äbılqaiyr handyǧynyŋ qūramyna qazaq ru-taipalarynyŋ köpşılıgı jäne özge de köşpendı türkı taipalary kırdı.
Äbılqaiyr han basqarǧan qyryq jyl uaqyt ışınde eldıŋ saiasi jaǧdaiynda tūraqtylyq pen tynyştyq bolmady. 15-şı ǧasyrdyŋ orta kezınde Şyŋǧys hannyŋ ūly Joşy jūrtyndaǧy (Deştı-Qypşaqtaǧy) eŋ quatty bileuşı Joşy han ūrpaǧy Şaibani Äbılqaiyr han edı. Ol küşı kemelıne kelgende, at basyn Syrdariia boiyndaǧy aimaqtarǧa būrdy. Söitıp, sonda köşıp-qonyp tūrmys keşıp jürgen Joşy ūrpaǧy Orys hannyŋ oǧlandary Jänıbek pen Kereige jäne olardyŋ bodandaryna qatty qyspaq körsettı. Osy jäit ekı äulet bileuşılerı arasyndaǧy taitalasty odan saiyn şielenıstırdı de, aqyry, Jänıbek pen Kereidı özderıne qarasty ru-taipalaryn bastap Moǧolstanǧa köşıp ketuge mäjbürledı.
Ol zamanda Moǧolstan aumaǧy Täŋırtau (Tian-Şan), Kökşeteŋız (Balqaş kölı), Ertıs, Syrdariia özenderı aralaryn, oŋtüstıgınde Ferǧana, Tūrfandy alyp jatatyn. Moǧolstanda būl kezde (bileuşısı Esen-Būǧa han tūsynda) bilık qūrylymy älsıregen edı. Qaramaǧyndaǧy ämırlerdıŋ ärqaisysy öz betterınşe qamal salyp alyp, odan bölınıp ketıp jatqan. Qalmaqtar elde ortalyqtandyrylǧan bilıktıŋ joqtyǧyn paidalanyp, Jetısuǧa şabuylyn jiıletken. Olar Ystyqköl aimaǧyna bardy, 1452 jyly Şuǧa jettı. Esen-Būǧa sonda olarǧa eleulı qarsylyq körsete almaǧan. Oǧan mıne osy şaqta, dälırek aitqanda, 1456 jyly, Äbılqaiyrdyŋ bilıgıne narazy Kerei men Jänıbek sūltandar bır qauym jūrtyn ertıp keldı. Olar «qazaqtyq» jasauǧa, iaǧni tynys-tırşılıkke qolaisyzdyq tuǧyzǧan bileuşınıŋ qūzyrynan qaşyp, erkın ūiysuǧa bel buǧan bolatyn. Esen-Būǧa olardy jaqsy qarsy aldy. Osy qos sūltanǧa qaramaqtaryndaǧy 200 myŋdai el-jūrtymen emın-erkın mekendeuı üşın, Moǧolstannyŋ batys şet aimaǧyn – Şu özenınıŋ Qarataudyŋ soltüstık sılemderı men Betpaqdala aralyǧyndaǧy Aşysu oiysy kölderıne qūiyp jatatyn tömengı aǧysy men Jetısudyŋ batysyndaǧy Qozybasy ölkesı aralyǧyn bölıp berdı.
Qazaq bolu äreketterı türkı taipalary ǧūmyrynda būryndary da ärädık kezdesıp tūrǧan, bıraq tap osy jolǧydai jaŋa memleket qūruǧa baǧyttalǧan tarihi sipat alǧan emes-tın. Altyn Ordanyŋ ataqty ämırşısı Özbek hannyŋ qūrmetıne «Köşpendı özbekter memleketı» atalǧan Äbılqaiyr hannyŋ ūlysynan bölınıp, Syr boiynan Şu özenınıŋ tömengı aǧysy alabyna köşıp kelgen az jūrt ıs jüzınde bolaşaq qazaq memlekettıgınıŋ ırgetasy bolyp qalandy. Bırneşe jyldan keiın Qazaq handyǧy, Qazaq Ordasy atanyp jaryqqa şyǧatyn memlekettıŋ ırgesı, söitıp, türkıler ömırındegı qatardaǧy jäit sanalatyn narazy toptyŋ erkındıksüigıştık, basybostyq tanytyp, özgenıŋ ozbyrlyǧyna könbeuşılık körsetıp, iaǧni qazaq bolyp öz betterınşe otau tıgu oqiǧasymen qalana bastaǧanyn tap sol jyldary eşkım bajailai almaǧan bolar. Alaida ūzamai tarihi oqiǧa şyrqau şyŋyna şyqty. Jänıbek pen Kerei el-jūrtymen jaŋa qonysqa ornyqqan az jyldan keiın Şudyŋ tömengı aǧysy alqabynda jatqan köne Sozaq qalasynda Qazaq handyǧy qūryldy. Eldıgımızdıŋ aibyndy bairaǧy tūŋǧyş ret Qazaq atymen Sozaqta jelbıredı…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
