DERBES QAZAQ MEMLEKETI QURYLǴANǴA DEIIN
Qazaq memlekettiliginiń tarıh sahnasyna óz atymen alǵash shyqqan túri Qazaq Ordasy, Qazaq handyǵy dep atalǵany málim. Shyntýaıtqa kelgende, eldigimizdiń tamyry ǵasyrlar tuńǵıyǵynda – ǵundar zamanynda, kóktúrikter dáýirlerinde, Qypshaq, Qarahan memleketterinde, bertingi qazaq halqyn jańasha qalyptastyrǵan Shyńǵys han qaǵanaty, qaǵanattaǵy Joshy ulysy kezeńderinde jatyr. Qazaqtar keıingi orta ǵasyr jyldarynda iri-iri etnostyq toptar retinde bólinip, ýaqytynda Altyn Orda atalǵan túrki ımperııasynyń kúıregen oryndarynda qalǵan Aq Orda, Sibir handyǵy, Kók Orda, Noǵaı Ordasy, Ábilqaıyr handyǵy jáne Moǵolstan sekildi memleketterge qarap turǵan. Bul saıası birlikterdiń bári qazaq memlekettiginiń izashary ispetti edi. Shyntýaıtynda, qazaq memlekettiliginiń bastaýy retinde túrk (túrik emes – túrki, túrk, tıýrk) qaǵanaty qurylǵan 552-shi jyl belgilenerine kúmánim joq. Adamzat tarıhyndaǵy asa iri ejelgi memleketterdiń biri retinde moıyndalǵan sonaý birlikti búgingi tańdaǵy ǵylymı izdenister nátıjesinde meılinshe jaqyn tutarymyz kámil. Áıtse de, 13-shi ǵasyrda jer-jahandy dir qaqtyra silkindirýshi retinde tanylǵan tulǵadan bermen qaraıǵy tarıhta qazaq memlekettiliginiń úzilmes shejiresi jatyr…
Uly Dalany jaılaǵan túrki rý-taıpalarynyń ár jańa saıası qurylymy basynda Shyńǵys han urpaqtary turdy. Ár jańa saıası qurylymnyń ómirge kelýi nemese ómir súrýin toqtatýy Shyńǵys hannan taraǵan áýletterdiń biriniń bılikten ketirilýine, onyń ornyna jeńiske jetken ekinshi bir áýleti ókilderiniń ornyǵýyna baılanysty júzege asyp jatatyn. Qazaq Ordasy osyndaı jolmen shańyraq kóterdi. Bul jáıt Shaıban urpaǵy Ábilqaıyr basqaratyn memleket quramynan Orda-Ejen urpaqtary Kereı jáne Jánibek shyǵyp ketkennen keıin oryn aldy. Osy qos sultan basqaratyn rý-taıpalardyń qazaqtyq (erkindik) quryp bas qosýy arqyly jańa saıası birliktiń negizi jasaldy da, uzamaı, Ábilqaıyr memleketi bıleýshisin ózgertip, Qazaq handyǵy túrindegi jańa sapaǵa aýysty. Biz bıyl toılaǵaly otyrǵan data – qazaqtyń tarıhta tuńǵysh ret tarıh sahnasyna óz etnostyq ataýymen memlekettik tý kóterip shyqqan shaǵy. Al bul, joǵaryda aıtqanymyzdaı, Ábilqaıyr memleketiniń jańa sapaǵa aýysqan kezine dóp keledi. Biz úshin asa mańyzdysy – osynaý jańa sapanyń kórinisi retindegi memlekettiń sodan beri qazaq atymen atalǵany bolyp tabylady.
Bul tarıhı oqıǵany múmkin etken qozǵaýshy kúsh – Uly Dalada ornyqqan shyńǵystyq bıleýshi áýletterdiń áreketteri. Shyńǵystyń úlken uly Joshy han basqarǵan ulysty, ol dúnıeden ótkennen soń, Joshyuly Batý bılegeni málim. Al Batý han Joshy ulysy keregesin batysqa qaraı batyl keńeıtti. Shyǵys Evropaǵa jasaǵan jeńisti joryǵynan oralǵannan keıin, Ulyǵ Ulystyń (Altyn Orda ımperııasynyń) Edil boıyna salǵyzǵan astanasy Saraı-Batýda otyryp, zamanynda ákesi ámirshilik etken aýmaqty kúlli halqymen óziniń baýyry Orda-Ejenge berdi. Orda-Ejen Joshy áýleti armııasynyń sol qanatyn basqardy. Batýdyń qolynan úles alǵan kelesi baýyry Shaıbannyń áskeri armııanyń oń qanatyna kirgen. Taǵy bir baýyry Toqaı-Temirge Batý áskerdiń artyqshylyqqa ıe bóliginen úles berdi, onyń urpaqtary Qajy-Tarhanǵa (Astrahan qalasyna) da bılik júrgizdi.
Orda-Ejen Joshy Ulysynyń sol qanatyn 1226–1253 jyldary bıledi. Altyn Ordanyń quramyna kiretin, degenmen ishki-syrtqy saıasaty táýelsiz júrgiziletin Aq-Orda memleketin qurdy. Onyń saıası róli tek óz ulysynda ǵana emes, Shyńǵys han irgesin qalaǵan kúlli alyp qaǵanatta, qaǵanattyń astanasy Qaraqorymda joǵary boldy. Máselen, ımperııanyń tórtinshi ári sońǵy qahany, Shyńǵys hannyń áıgili «tórt kúliginiń» kishisi Tóleniń uly Móńkeniń 1251 jyly qahan, uly han bolyp saılanýyna Batý han qoldaý kórsetken edi, soǵan qaramastan, Móńke han óziniń zańnamalyq jarlyqtarynda ony emes, Orda-Ejendi erekshe qurmettep, esimin Altyn Orda ámirshisi, óziniń qoldaýshysy Batý han esiminiń aldyna qoıyp otyrǵan.
Orda-Ejen men Shaıban ulystary alyp jatqan aýmaq 14–15-shi ǵasyrlardaǵy shyǵys derekkózderinde birese Aq Orda, endi birde Kók Orda dep atalyp júrdi. Sebebi qos ulysty da Orda-Ejen áýletinen shyqqan ámirshiler bılegen. Sondyqtan bolý kerek, derekkózder bul kezeńdegi Aq Orda ıeligi retinde Jaıyqtan Batys Sibir oıpatyna, Syrdarııanyń ortańǵy jáne tómengi aǵysyna deıingi jer-sýdy, is júzinde atalǵan eki ulys ornalasqan aýmaqty nusqaıdy. Orda-Ejen men onyń áýleti bılegen Aq Orda qazaq jerindegi tili bir, ómir súrý salty bir jergilikti etnostar negizinde shańyraq kótergen tuńǵysh iri memlekettik qurylym bolatyn.
13–15-shi ǵasyrlarda Aq Orda handary mynandaı retpen taqta otyrdy: Orda-Ejen (1226–1253) – Sartaq – Qonysha – Baıan – Sasy-Buǵa – Erzen – Múbárák – Shymtaı – Orys (1361–1377) – Qoıyrshaq – Baraq (1426–1428). Iaǵnı Orda-Ejen men onyń áýleti 1226–1428 jyldary (eki ǵasyr) bılikte boldy. Orda-Ejenniń urpaqtary, atap aıtqanda – Aq Orda ámirshileri Orys han (14-shi ǵasyrda bılegen) jáne onyń nemeresi Baraq han (15-shi ǵasyrdyń ekinshi shıreginiń basynda basqarǵan) sol shaqtarda eshqaısysynyń oıyna kele qoımaǵan, biraq uzamaı, 15-shi ǵasyrdyń ortasynda Qazaq handyǵy atalyp júzege asatyn iri tarıhı betburystyń alǵyshartyn jasady.
Shamamen 1410-shy jyldardan bastap, Orys hannyń nemeresi Baraq han Shyǵys Deshti-Qypshaqtaǵy óz ata-babalarynyń bıligin qaıtaryp alý úshin kúres júrgizdi. Edildiń tómengi aǵysy alqabynda ótken shaıqasta úmitkerler áskerin jeńip, 1422 jyly Altyn Orda taǵyna otyrdy. Biraq odan 1426 jyly aırylyp qaldy. Sol jyly Aq Orda bıleýshisi bolyp, Syrdarııa boıyndaǵy qalalarǵa, Maýerannahrǵa joryqtar jasady. Aq Ordanyń astanasy Syǵanaqty ǵasyr basynda Ámir Temir basyp alǵan edi, sony qaıtardy. Orda-Ejen men Toqa-Temirdiń Túrkistan ólkesindegi ıelikterin Ámir Temir áýleti bıliginen qaıtaryp alýdy kózdegen shaıqastar júrgizdi. Onyń jigerli áreketteri ulystyń baıyrǵy qýatyn jańǵyrta almaǵanmen, qazaq eliniń ońtústigindegi saıası ahýaldy belgili-bir dárejede ózgeriske túsirdi.
Osy 15-shi júzjyldyqtyń alǵashqy shıreginde Aq Ordada Joshy tuqymy (Orda-Ejen, Shaıban, Toqa-Temir) ishindegi áýletaralyq kúres jıilegen bolatyn. Ulysta búlikter men kıkiljińder tolas tappaı jalǵasty. 20-shy jyldardyń sońyna qaraı Altyn Ordaǵa qarasty ulystardyń kópshiliginde Shaıban balalary bılikke keldi. Al Orda-Ejen urpaqtary ózderine babalarynan muraǵa qalǵan ıelikterin olardan qorǵap qalýǵa tyrysty. Solardyń biri Baraq han, joǵaryda aıtylǵandaı, ulystyń ońtústik bóligin qaıtaryp alý úshin soǵysty. Alaıda ol 1428 jyly ólgennen keıin, Aq Ordadaǵy bılik Orda-Ejen – Orys han áýletinen Shaıban áýletine ótti. Osy jyly Shaıban urpaǵy Ábilqaıyr Batys Sibirdegi Týra óńirinde han taǵyna otyrǵyzyldy. Onyń memleketi Qazaqstannyń soltústik-batys jáne ortalyq aımaǵyn alyp jatty. Handyqtyń jeri geosaıası turǵyda batystaǵy Aq Ordadan derbestengen Noǵaı Ordasy, soltústiktegi Sibir handyǵy jáne shyǵystaǵy Moǵolstan men ońtústiktegi Ámir Temir tuqymdary memleketiniń aralarynda, batysynda – Jaıyq ózenine, shyǵysynda – Balqash kóline deıin, ońtústiginde Syrdarııanyń tómengi aǵysy men Aral teńizi óńirine, soltústiginde Tobyldyń orta aǵysy men Ertiske ketken alyp aýmaqty alyp jatty. Ábilqaıyr handyǵynyń quramyna qazaq rý-taıpalarynyń kópshiligi jáne ózge de kóshpendi túrki taıpalary kirdi.
Ábilqaıyr han basqarǵan qyryq jyl ýaqyt ishinde eldiń saıası jaǵdaıynda turaqtylyq pen tynyshtyq bolmady. 15-shi ǵasyrdyń orta kezinde Shyńǵys hannyń uly Joshy jurtyndaǵy (Deshti-Qypshaqtaǵy) eń qýatty bıleýshi Joshy han urpaǵy Shaıbanı Ábilqaıyr han edi. Ol kúshi kemeline kelgende, at basyn Syrdarııa boıyndaǵy aımaqtarǵa burdy. Sóıtip, sonda kóship-qonyp turmys keship júrgen Joshy urpaǵy Orys hannyń oǵlandary Jánibek pen Kereıge jáne olardyń bodandaryna qatty qyspaq kórsetti. Osy jáıt eki áýlet bıleýshileri arasyndaǵy taıtalasty odan saıyn shıelenistirdi de, aqyry, Jánibek pen Kereıdi ózderine qarasty rý-taıpalaryn bastap Moǵolstanǵa kóship ketýge májbúrledi.
Ol zamanda Moǵolstan aýmaǵy Táńirtaý (Tıan-Shan), Kóksheteńiz (Balqash kóli), Ertis, Syrdarııa ózenderi aralaryn, ońtústiginde Ferǵana, Turfandy alyp jatatyn. Moǵolstanda bul kezde (bıleýshisi Esen-Buǵa han tusynda) bılik qurylymy álsiregen edi. Qaramaǵyndaǵy ámirlerdiń árqaısysy óz betterinshe qamal salyp alyp, odan bólinip ketip jatqan. Qalmaqtar elde ortalyqtandyrylǵan bıliktiń joqtyǵyn paıdalanyp, Jetisýǵa shabýylyn jıiletken. Olar Ystyqkól aımaǵyna bardy, 1452 jyly Shýǵa jetti. Esen-Buǵa sonda olarǵa eleýli qarsylyq kórsete almaǵan. Oǵan mine osy shaqta, dálirek aıtqanda, 1456 jyly, Ábilqaıyrdyń bıligine narazy Kereı men Jánibek sultandar bir qaýym jurtyn ertip keldi. Olar «qazaqtyq» jasaýǵa, ıaǵnı tynys-tirshilikke qolaısyzdyq týǵyzǵan bıleýshiniń quzyrynan qashyp, erkin uıysýǵa bel býǵan bolatyn. Esen-Buǵa olardy jaqsy qarsy aldy. Osy qos sultanǵa qaramaqtaryndaǵy 200 myńdaı el-jurtymen emin-erkin mekendeýi úshin, Moǵolstannyń batys shet aımaǵyn – Shý ózeniniń Qarataýdyń soltústik silemderi men Betpaqdala aralyǵyndaǵy Aysý oıysy kólderine quıyp jatatyn tómengi aǵysy men Jetisýdyń batysyndaǵy Qozybasy ólkesi aralyǵyn bólip berdi.
Qazaq bolý áreketteri túrki taıpalary ǵumyrynda buryndary da árádik kezdesip turǵan, biraq tap osy jolǵydaı jańa memleket qurýǵa baǵyttalǵan tarıhı sıpat alǵan emes-tin. Altyn Ordanyń ataqty ámirshisi Ózbek hannyń qurmetine «Kóshpendi ózbekter memleketi» atalǵan Ábilqaıyr hannyń ulysynan bólinip, Syr boıynan Shý ózeniniń tómengi aǵysy alabyna kóship kelgen az jurt is júzinde bolashaq qazaq memlekettiginiń irgetasy bolyp qalandy. Birneshe jyldan keıin Qazaq handyǵy, Qazaq Ordasy atanyp jaryqqa shyǵatyn memlekettiń irgesi, sóıtip, túrkiler ómirindegi qatardaǵy jáıt sanalatyn narazy toptyń erkindiksúıgishtik, basybostyq tanytyp, ózgeniń ozbyrlyǵyna kónbeýshilik kórsetip, ıaǵnı qazaq bolyp óz betterinshe otaý tigý oqıǵasymen qalana bastaǵanyn tap sol jyldary eshkim bajaılaı almaǵan bolar. Alaıda uzamaı tarıhı oqıǵa shyrqaý shyńyna shyqty. Jánibek pen Kereı el-jurtymen jańa qonysqa ornyqqan az jyldan keıin Shýdyń tómengi aǵysy alqabynda jatqan kóne Sozaq qalasynda Qazaq handyǵy quryldy. Eldigimizdiń aıbyndy baıraǵy tuńǵysh ret Qazaq atymen Sozaqta jelbiredi…
(Jalǵasy bar)
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty
