ءار حالىقتىڭ تاريحىن، تەگىن تانۋ ءۇشىن تاريح، ارحەولوگيا جانە فيزيكالىق انتروپولوگيا عىلىمدارىمەن قاتار، گەنەتيكا عىلىمىنىڭ دا بەرەرى مول. انتروپولوگيا باتىس ەلدەرىندە – گەرمانيا، فرانتسيا، انگليا جانە يتاليادا جەتىك دامىعان. ال يتالياداعى بولون اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتىنە قابىلدانعان جالعىز قازاق بار. ول – قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ورازاق سماعۇلوۆ. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز دە انتروپولوگيا، ارحەولوگيا ماسەلەسىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە ارنالدى.
– انتروپولوگيا عىلىمى ەلىمىزدە كەنجەلەپ قالعان سالا ەكەنى بەلگىلى. «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەمەكشى، بۇل سالادا جەكە دارا شاۋىپ كەلەسىز. قيىن ەمەس پە؟
– انتروپولوگيا سالاسىندا قىزمەت ەتكەنىمە 57 جىلدان استى. كەزىندە تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم. ول زاماندا ماقالا، كىتاپ شىعارۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى. قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگياسى تۋرالى سەگىز ەڭبەك جازدىم. بىرىنشىدەن، بۇل سالا بيولوگيا عىلىمىنىڭ سالاسىنا جاتادى. ەكىنشىدەن، ادامنىڭ قوعامدىق، مادەني، تاريحي ەرەكشەلىكتەرىن دە ەسكەرۋ كەرەك. انا قۇرساعىندا جاتقان بالادان قايتىس بولعان ادامنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىنە دەيىن زەرتتەپ، ادام دەنە قۇرلىسىن، جىنىسىن، جاسىن، اۋرۋ تۇرلەرىن، قان جۇيەلەرىن، بويىنىڭ بيىكتىگىن، سالماعىن، گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارىن انىقتاي الادى.
ستۋدەنت كەزىمدە توپپەن بىرگە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارعا باراتىنبىز. سوندا ادامنىڭ سۇيەگىن زەرتتەپ، زەردەلەيتىن ءبىر ماماننىڭ جوقتىعى تاڭ قالدىرعان ەدى. ادام سۇيەكتەرىن الادى، بىراق ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى. بۇل مەنى ويلاندىردى. كەلە-كەلە وسى سالاعا قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي، ماسكەۋدە سول كەزدەگى لەنينگرادتان كەلگەن انتروپولوگتار قازاقستانعا ۇلتتىق كادرلار دايىنداپ بەرەيىك دەپ، نيەت ءبىلدىرىپ جاتتى. سول كومەك ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزگە ءتيدى. الماتى مەدينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى بوكەيحانوۆ: «مىنا سالادا جاستار جوق، سەنىڭ كەلگەنىڭ مۇنشا جاقسى بولار ما؟!»، – دەپ قۇشاق جايا قارسى الدى. ال وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتور، پروفەسسور يساەۆتىڭ: «1935-36 جىلدارى انتروپولوگيامەن اينالىسايىن دەپ ەدىم، سول جىلدارى انتروپولوگتار مەن گەنەتيكتەردى سوتتاپ جاتتى. سوسىن مەديتسينانىڭ باسقا سالاسىنا كەتىپ قالدىم»، – دەپ ايتقانى ەسىمدە.
– ادامنىڭ بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋ ماركسيزم مەن لەنينيزمگە قارسى ساياسات دەپ تانىلدى. البەتتە، بۇل سالانى زەرتتەۋگە كەڭەستىك ساياساتتىڭ سالقىنى ءسوزسىز تيگەن بولار…
– كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە عىلىمنىڭ گەنەتيكا، كيبەرنەتيكا سالالارى سەكىلدى انتروپولوگياعا دا قاتتى قىسىم جاسالعان. سونىڭ سالدارىنان، انتروپولوگيا دامىماي قالدى. ال، وسى سالانى بەتكە العان انتروپولوگتاردىڭ بارلىعى كەڭەس داۋىرىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ولار ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن عانا اقتالىپ، راقىمشىلىقپەن كەيبىرى امان قالدى. بۇل عىلىم كەڭەستىك ساياساتقا رەسمي تۇردە قايشى كەلگەن جوق. بىراق پارتيا ءوز قىزمەتىنە بۇل سالا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ۇلكەن كۇدىكپەن قارادى. ونىڭ ءبىر ايعاعى كەڭەس داۋىرىندە، ماسەلەن، كەڭەستىك ارحەولوگيا، كەڭەستىك تۇركولوگيا، كەڭەستىك ەتنوگرافيا، كەڭەستىك لينگۆيستيكا – ءبارى بولدى، ال، كەڭەستىك انتروپولوگيا بولعان جوق. مۇنداي عىلىم بەتىن اشۋعا تىيىم سالىندى. سوندىقتان، بۇل تاقىرىپتا اندا-ساندا عانا جيناقتار شىعارىلىپ تۇردى.
– تىڭنان تۇرەن سالعان تاقىرىپتا قازاق حالقىنىڭ 40 عاسىرلىق بيولوگيالىق تاريحى بولعانىن عىلىمي تۇردە دالەلدەۋ باستى ەڭبەگىڭىزدىڭ جەمىسى. الايدا قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا مۇنى دالەلدەۋ دە وڭاي بولماعان شىعار…
– كەزىندە ماسكەۋ، لەنينگرادتىڭ تانىمال عالىمدارى: «پيلوتتىق جوبا رەتىندە قازاقتاردى زەرتتەدىك، بىراق سەن تۇرعىلىقتى بولعان سوڭ، مامان بولعان سوڭ كەشەندى تۇردە زەرتتەگەنىڭ دۇرىس» دەگەننەن كەيىن مەن 17 وبلىستىڭ اۋىلدىق جەرىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ كەشەندى انتروپولوگيالىق ادىسپەن بەينەلەرىن، قان جۇيەلەرىن، ءتىس قۇرىلىستارى، تەرى بەدەرلەرىن، ءدام سەزىمدەرىنە دەيىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىم. وعان وتىز-قىرىق جىل ۋاقىت كەتتى. وتكەن عاسىردىڭ 1970 جىلى جازىلعان «ناسەلەنيە كازاحستانا وت ەپوحي برونزى دو سوۆرەمەننوستي» دەپ اتالاتىن كىتابىمدا بۇدان 4 مىڭ جىل بۇرىن كونە قازاق جۇرتىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىمەن سالىستىرىپ، اراسىنداعى انتروپولوگيالىق، مورفولوگيالىق بايلانىستاردى انىقتادىم. ناتيجەسىندە ون بەسكە جۋىق حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا، قىتاي، جاپونيا، ءۇندىستان، تۇركيا، گەرمانيا، اقش، ۇلىبريتانيادا باياندامالار جاسادىم. ءسويتىپ قازاق حالقى ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىر وتكەندىگىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەدىم، شەتەلدە مۇنى مويىندادى، بىراق وسى قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق تاريحىنا ءوز ەلىمىزدە ءتيىستى ءمان بەرىلمەي كەلەدى.
– «الەمدە قازاق دەگەن حالىق بولعان ەمەس، ول قولدان جاسالعان ۇلت» دەۋشىلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيعان ەكەنسىز. بىراق وندايلار ءالى كۇنگە تابىلىپ قالاتىنى قالاي؟
– كەي ناداندار قازاق دەگەن حالىق بيولوگيالىق تۇرعىدا جوق، ول تەك قاعازدا عانا بار «ساموزۆانتسى» دەيدى. ءتىپتى موڭعولداردىڭ نەمەسە قالماقتاردىڭ ءبىر تارماعى دەگەن پىكىرلەر بار. ءبىزدىڭ كەي ساياساتكەرلەرىمىز قازاق دەگەن حالىق جوق، تەك كوشپەندىلىك تۇرمىسىنا قاراپ ايتا الامىز دەپ سوعادى. وسىنىڭ ءبارى ەشبىر عىلىمي دالەلسىز، بوس سوزدەر. ال، سوندا ەلۋ جىل بويى مەن نەنى زەرتتەدىم؟ قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن، ءتىس قۇرىلىستارىن، ال بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ قان جۇيەلەرىن، الاقانىنداعى تەرى بەدەرىن، ماي بۇرمەلەرىن، ءدام سەزىمدەرىن زەرتتەپ، انىقتادىم. ەگەر قازاق جاساندى ۇلت بولسا، ونداي حالىق شىنىمەن جوق بولسا، وندا بۇگىنگى كەشەندى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەردە قازاقتار قالماقتارعا، موڭعولدارعا، باشقۇرتتارعا قوسىلىپ كەتۋى كەرەك ەدى عوي. جوق، قوسىلمايدى. ويتكەنى قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان مورفولوگيا-فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار. گەنەتيكالىق جاعىنان دا قازاق – جەكە ستاتۋسى بار حالىق. كەشەندى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇعان كوز جەتكىزدىك. دەمەك، قازاقتىڭ وزىندىك بيولوگيالىق-انتروپولوگيالىق تاريحى بار جانە ول 4 مىڭ جىلدان استام ەتنومادەني ءداۋىردى قامتيدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەڭەس ۇكىمەتىندە جازىلعانداي، بەرتىندە باستالعان جوق، تاريحىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. الەم الدىندا ءبىز مۇنى تالاي رەت پاش ەتتىك. بۇل كۇندە عىلىم سالاسىندا كىم كۇشتىرەك بولسا، سول ءالسىزدى تاپتاپ، كوزگە ىلگىسى كەلمەي، جوققا شىعارىپ كەتە بەرەتىن كۇن ءوتتى.
– ەستىمەگەن قۇلاققا توسىنداۋ تيەتىن سەرولوگيا سالاسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتىك بىلەسىز. رۋ، ءجۇز دەگەن ماسەلەنى كوتەرۋشىلەر از قازاقتىڭ ايىرماشىلىعىن تاپقىسى كەلەتىنى وكىنىشتى-اق. راسىمەن، قانىمىزدا ايىرماشىلىق بار ما؟
– 1977 جىلى «ەتنيچەسكايا گەنوگەوگرافيا كازاحستانا» دەگەن 10 باسپاتاباق ەڭبەگىم جارىق كوردى. ادامداردىڭ قان جۇيەلەرىن زەرتتەيتىن عىلىمدى سەرولوگيا دەيدى. الماتىدا وتىرىپ الىپ تون پىشكەن جوقپىن. قازاقتىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمىنا بايلانىستى باتىستا اداي، ورتالىق قازاقستاندا ارعىن، شىعىستا نايمان، جەتىسۋ وڭىرىندە ۇيسىندەردى زەرتتەدىم. سول ەڭبەكتە قازاقتىڭ ايتىپ جۇرگەن ءۇش ءجۇزىنىڭ انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق، پوپۋلياتسيالىق تۇرعىدان ايىرماشىلىعىن انىقتاعان ەدىم. بۇرىندارى قازاقستاننىڭ باتىس، شىعىس جاعى زەرتتەلمەگەن دەيتىن. مەن ورتالىق قازاقستان، جەتىسۋ جەرلەرىنەن باستادىم. قۇداي جارىلقاپ، جارتى عاسىردىڭ ىشىندە قازاقستاندى 3-4 اينالىپ شىقتىم، بارلىق تارامنان تەرەڭ زەرتتەۋ جاسادىم. ءارى ايماقتىق ەرەكشەلىكتەردى دە قامتىعان كەشەندى زەرتتەۋ بولدى. ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ بيولوگيالىق تۇرعىدان ءجۇز، رۋعا قاتىستى ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. جالپى قازاق حالقى جانە ونىڭ تەگى انتروپولوگيالىق تۇرعىدان 4 مىڭ جىل جاساپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس، بولۋگە كەلمەيتىن انتروپولوگيالىق ۇجىم، گوموگەندىك پوپۋلياتسيا، ياعني بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق ۇلتتىق بىرلىكتە. سونىمەن قاتار بۇگىنگى قازاق تىلىندە ديالەكتى دە جوق. الەمدە پايدالاناتىن ارنايى بيومەتريكالىق ادىستەمەلەر بار. عىلىمي ەكسپەريمەنت ءۇشىن قازاقتاردى جۇزگە ءبولىپ تە زەرتتەدىم. سول ءۇشىن مەن قۋدالاندىم. ماعان «ترايباليست» دەگەن ايدار تاعىلدى. ال مەن، كەرىسىنشە، دايەكتى دالەلدەمەك بولعانمىن. جانە سونى دالەلدەدىم دە. نەنى دەيسىز عوي؟ نە قان قۇرامى، نە تەرى بەدەرى، ءتىس قۇرىلىسى، جالپى، بار جاعىنان ءۇش ءجۇزدىڭ ءبىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق، ياعني ءتۇبى ءبىر قازاق ەكەنىمىزدى عىلىمي تۇرعىدان العاش دالەلدەگەن مەن. ەندەشە، ءبىزدىڭ رۋ-رۋعا، جۇزگە نەمەسە «ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولماي تۇرىپ جارالعانبىز» دەپ ءبولىنۋىمىز ەش نەگىزسىز، ءتىپتى اسقان اقىماقتىق. قازاق ۇشكە ءبولىنۋى ءۇشىن XV عاسىردان باستاپ سول كەزدەگى قۇرىلىمى بويىنشا 300-400 جىل ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. سوندا عانا رۋلار مەن جۇزدەردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇل زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسى جايلى عىلىمي جاڭالىعىمدى حالىقارالىق دارەجەدە جاپونيا، ءۇندىستان، قىتاي، تۇركيا، يتاليا ت.ب.ەلدەرىندە اشىق مالىمدەپ، ولار ءبىر اۋىز قارسى دايەك كەلتىرە الماي، عىلىمي اقيقاتتى ءبىراۋىزدان مويىندادى. ياعني قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا انتروپولوگيالىق تۇرعىدان كەمى 40 عاسىر بولعانىن ولارعا وسى عىلىمي جاڭالىق ارقىلى مويىنداتتىق.
– ارينە، بۇدان كەيىن ەڭبەگىڭىزدى جوققا شىعارعىسى كەلگەندەر، ىزىڭىزگە شام الىپ تۇسۋشىلەر كوبەيگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قۋعىندالدىڭىز با؟
– ءيا، 1977 جىلى ساۋىردە باسىلعان اتالمىش كىتاپتى تامىزدا وتقا جاعىپ جىبەردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ بۇيرىعىمەن «سماعۇلوۆ قان جۇيەلەرىنە قاراپ قازاقتاردى رۋعا، جۇزگە ءبولىپ جاتىر» دەگەن ايىپ تاعىلدى. جاپونيادا، امەريكادا بولعانمىن، ءۇندىستاندا ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەدىم، ءارى ومىرىمدە پارتياعا كىرمەگەنمىن، سودان سماعۇلوۆ شەتەلدە ءجۇرىپ بۋرجۋازيانىڭ يدەولوگياسىن قابىلداعان-مىس دەپتى. ءسويتىپ 10 جىلدان ارتىق كگب قۋعىنىندا ءجۇردىم، شەتەلمەن حابارىم بولمادى. بىراق قاراپ قالعان جوقپىن. ودان كەيىن، ياعني 1982 جىلى قازاق سوماتولوگياسى تۋرالى ەڭبەگىم جارىق كوردى. ماسكەۋ، ءنوۆوسىبىر عالىمدارىنىڭ كۇشىمەن شىقتى. وسى بويىنشا دوكتورلىقتى قورعادىم. قازاقتاردىڭ ون ەكى جاس پەن ون التى جاس اراسىندا شىعاتىن تۇراقتى تىستەرىن زەرتتەدىم. ءار رۋدىڭ تاريحي ءوز مەكەنىنە باردىم. 1989 جىلى «قازاقتاردىڭ ءتىس قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى» اتتى كىتابىم شىقتى. ارينە، كەزىندە ءبارى ورىسشا جازىلدى.
– قۇدايعا شۇكىر، قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. قازىرگىلەردىڭ موينىنا ارتىلعان تاريحي، عىلىمي جۇك ولشەۋسىز. بۇرىنعى ايتا الماي جۇرگەندەرىمىزدى، جاسىرىپ كەلگەندەرىمىزدى تەزىرەك ايتىپ ۇلگەرمەسەك ۋاقىتتان ۇتىلامىز. وسىنى پايدالانىپ، انتروپولوگيا سالاسىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋگە بولماي ما؟
– انتروپولوگيا ءپانى ەشبىر جوو-دا وقىتىلمايدى. تىم بولماسا، كافەدرا جوق. ونى ەنگىزەمىن دەگەن نيەت تە جوق. تالاي رەت دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە دە، مادەنيەت مينيسترلىگىنە دە حات جازدىق. ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. شەتەلدە بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بيولوگيالىق، مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا انتروپولوگيالىق كافەدرا بار. انتروپولوگتاردىڭ كوبى مەديتسينا مەن بيولوگيانى وقىعاندار. بىزدە بولعان جوق، بولاتىن ءتۇرى دە جوق. بۇل عىلىم سالاسىنا ءمان بەرىلمەي وتىرعاندىعى وتە وكىنىشتى جاعداي. ال مەديتسينا ماماندارى بىزگە «كور قازاتىن سەندەر مە؟» دەپ باجىرايادى. قىسقاسى، بۇل سالانى ۇكىمەت كەرەك ەتىپ وتىرعان جوق سياقتى. ماسەلەن، بىزدە گەنەتيكالىق، ناسىلدىك جاعىنان انىقتايتىن زەرتحانا جاعى تولىق جەتىلمەگەن. سودان كەيىن، وندا قولدانىلاتىن قۇرال-جابدىقتىڭ ءبارى ءبىر رەتتىك قانا. ءبىر زەرتتەۋگە پايدالانعاننان كەيىن لاقتىرىپ تاستايتىن دۇنيەلەر. ال باعاسى قىمبات. سوندىقتان، بۇل سالانى ويداعىداي دامىتىپ، ىلگەرى جىلجىتا الماي جاتىرمىز. قازاق «ارزاننىڭ جىلىگى تاتىماس» دەيدى. كەڭەس زامانىنان قالعان ءبىر ۇستانىم بار: نەعۇرلىم از تولەپ، ودان الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي ناتيجە العىسى كەلەدى. ونداي اقىماقتى تابۋ وڭاي ەمەس. قانشا قارجى سالادى، سونىڭ دەڭگەيىندە قورىتىندى الادى. ال ايتىڭىزشى، مەن ونداي زەرتحانانى جالعىز جالاقىما قالاي جاسايمىن؟!
كونە عاسىر ەسكەرتكىشتەرىن ورىنسىز قازۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق
– «مادەني مۇرا» جۋرنالىندا (№2, ناۋرىز، ءساۋىر، 2015 جىل) جارىق كورگەن «پروبلەمى ارحەولوگيچەسيكە يزىسكاني ۆ كازاحستانە» اتتى ماقالاڭىزدا ارحەولوگيا سالاسىنىڭ ماسەلەلەرىنە باسىمدىق بەرىپسىز. شىنىندا دا، ارحەولوگيا سالاسى تىعىرىققا تىرەلدى مە؟
– انتروپولوگيانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وتكەن ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تىرشىلىگىنە قاتىستى ەشقانداي قۇپيانى بۇگىپ قالمايدى. زەرتحانادا سۇيەكتەردى زەرتتەۋ ارقاسىندا تىرشىلىك يەسىنىڭ جاسىن، جىنىسىن، ونىڭ بەينەسىن، دەنە پروپورتسياسىن، گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارىن، قان جۇيەلەرىن، قانداي تاماقتى كوپ تۇتىنىپ، نەنى كاسىپ ەتكەنىن، تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بەرۋگە بولادى. سوندىقتان ادام بالاسىنىڭ سۇيەگى – ەتنوتاريحي جاعىنان وتە قۇندى جادىگەر. ول ارقىلى جازبا دۇنيەلەرىنە قاراعاندا الدەقايدا كوپ بيوالەۋمەتتىك مالىمەتتەر الۋعا بولادى. ال ارحەولوگيالىق-تاريحي جازبالاردان مۇنداي كەڭ ماعلۇماتتار الۋعا مۇمكىنشىلىك جوق. انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى دە، مىنە، وسىندا.
– اڭگىمەڭىزدىڭ اۋانىنا قاراعاندا، ارحەولوگتارعا وكپەلى سياقتىسىز عوي. نەگىزىندە ەكى سالا ماماندارى قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەمەس پە؟
– ارحەولوگتار ءار ءداۋىردىڭ قازباسىمەن اينالىسادى. ودان شىققان ادام سۇيەكتەرىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايدى عوي. ونى زەرتتەيتىن ءبىز – انتروپولوگتار. ارحەولوگتار 20-25 جىل بۇرىنعى قابىردەگى سۇيەكتەردى قازىپ العانمەن، بىرەۋىن دە بىزگە تاپسىرمايدى.
– نەگە؟ ولار قازىپ العان جۇمىستى قايدا جىبەرەدى؟
– قايدان بىلەيىن؟! ەستۋىمشە، ارحەولوگ كارل بايپاقوۆ بۇگىندە ماسكەۋدەن انتروپولوگ-عالىم شاقىرىپ، سوعان زەرتتەتىپ جاتقان كورىنەدى. ءار مەملەكەتتىڭ عىلىم سالاسىندا كەز كەلگەن نىسان ءوز ەلىنىڭ ماماندارىنىڭ بيلىگىندە. بۇلاردىڭ ەڭبەگىن مەن جاقسى تۇسىنەم، ولار ءبىزدى تۇسىنبەيدى. سەبەبى ولاردىڭ بيولوگيادان، گەنەتيكادان حابارى جوق. مىسالى، ءبىر ارحەولوگيالىق قازبادان تاۋىپ العان زاتقا سيپاتتاما جاسايدى، بىراق ونىڭ قازاق تاريحىنا قوسقان ۇلەسى جايىندا اۋىز اشپايدى. سەبەبى بىلمەيدى، بىلگىسى كەلمەيدى. قازاقتىڭ دالاسى تاريحقا تۇنىپ تۇر. ايتالىق، ارحەولوگتار ءار وڭىردەن قۇمىرالار مەن تيىندار، ت.ب. كونە جادىگەرلەردى تاۋىپ، مۋزەيدى تولتىرادى. بىراق قۇمىرا ادام ەمەس قوي. قۇمىراعا بايلانىستى حالىقتىڭ تولىق تاريحىن جازا المايسىز. ونى دا جاساعان ادامدار. مىنە، سول ادامداردى زەرتتەپ، كىم بولعانىن، بۇگىنگى قازاقتارعا قانداي جاقىندىعى بارىن انىقتاۋعا بولادى. ال ارحەولوگتار مۇنى ايتا المايدى. بالكىم، سودان كەيىن دە بىزگە دەگەن قىزعانىش تۋىندايتىن شىعار، كىم ءبىلسىن؟! ءارى-بەرىدەن سوڭ، الگى قۇمىرانى كىمدەر پايدالانعانىن ءبىلۋ بىلاي تۇرسىن، قازاقتىڭ تاريحىندا قانداي ۇلەسى بارىن تاپتىشتەپ جازۋ كەرەك قوي. «قۇمىرانىڭ موينى جىڭىشكە، تۇرپاتى جالپاق» دەپ جازا بەر. بىراق ونىڭ دامۋ ساتىلارى قانداي بولدى؟ مۇمكىن، ونى بىرەۋ باسقا جاقتان اكەلگەن شىعار؟ ال ءبىز قورعان وبالارىنان تابىلعان ادام سۇيەكتەرىن زەرتتەۋ ارقىلى، الگى قۇمىرانى جاساعان سولار ما، الدە شەتەلدەن كەلگەن بە، قازاققا قانشالىقتى بايلانىسى بار، سونى انىقتايمىز. ارحەولوگتاردان باستى ايىرماشىلىعىمىز وسى.
– سوندا قازىر ەكى سالا ماماندارىندا ءوزارا اۋىزبىرشىلىك جوق پا؟
– قازاقستان ارحەولوگتارى سولاي بولىپ تۇر. ال شەتەلدە ولاي ەمەس. انتروپولوگتار، گەنەتيكتەر، بيولوگتار، ارحەولوگتار، تاريحشىلار قول ۇستاسىپ جۇمىس ىستەيدى. مىسالى، انتروپولوگتار ادام سۇيەگى تابىلسا، ونىڭ جىنىسىن، جاسىن، بەت-الپەتىن، قان جۇيەلەرىن، گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتايدى. مۇنداي ادىستەمەنى بىردە-ءبىر گۋمانيتارلىق سالا ماماندارى جۇرگىزە المايدى. سويتە تۇرا، ارحەولوگتار ەڭبەگىمىزدى بىلگىسى، تانىعىسى كەلمەيدى. مەنىڭ دە شىدامىم تاۋسىلدى. ءبىز ولارعا، ولار بىزگە تاۋەلدى ەمەس. ارحەولوگتىڭ مىندەتى – تابىلعان سۇيەكتىڭ ناتيجەسىن الىپ، ماماندارعا تاپسىرۋ كەرەك. ادام سۇيەگىن زەرتتەۋگە بايلانىستى قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ارحەولوگتار ميلليونداعان اقشامەن جۇرەدى، ءبىز ايلىقپەن ءومىر سۇرەمىز.
– ماقالادا ارحەولوگتار ماڭىزدى سۇيەك ماتەريالدارىن نورۆەگيادان كەلگەن عالىم بيتتينا حەيەردالعا بەرگەندىگى جايىندا تىلگە تيەك ەتىپسىز. بۇل قانشالىقتى راس؟
– بۇل اقپارات ينتەرنەتتى شۋلاتتى. قاراعاندى، پاۆلودار، قوستاناي وبلىسىنىڭ ارحەولوگتارى استانا قالاسىندا نورۆەگيانىڭ عالىمدارىمەن كەزدەسىپ، قورعان ەسكەرتكىشتەرىندەگى سۇيەك قالدىقتارىنا دنك ساراپتاماسىن جۇرگىزۋ تۋرالى ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپتى. بۇل ءىستى نورۆەگيانىڭ بەلگىلى ساياحاتشى پروفەسسورى تۋر حەيەردالدىڭ قىزى بيتتينا حەيەردال قولىنا العان كورىنەدى. ونداعى ماقسات – ۆيكينگىلەردىڭ وسىدان مىڭ جىل بۇرىن كاسپيدىڭ وڭىرىندە تۇرعانىن دالەلدەۋ ەكەن. سول ۆيكىنگىلەر اۋمالى-توكپەلى زاماندا سكانديناۆيا جاققا كوشىپ كەتكەن، سوندىقتان بۇگىنگى قازاقتار مەن ۆيكىنگى اتا-بابالارىنىڭ اراسىندا تۋىستىق قاتىناس بار دەيدى. بىراق ولاردىڭ قانداي سۇيەكتى العانىن جانە قانشا العانىن بىلمەيمىز. ءسويتىپ، قانشاما سۇيەكتى زاڭسىز نورۆەگياعا شىعارىپ جىبەرگەن. ءبىز نەگە ول سۇيەكتەردى ىزدەپ زەرتتەيمىز؟ وعان بىرىنشىدەن ۇكىمەت تاراپىنان رۇقسات كەرەك، ەكىنشىدەن ول سۇيەكتەردىڭ اتاۋىنىڭ تىزىمدەرى بولۋ كەرەك. سوسىن ول قاي داۋىردە جانە قاي جەردەن قازىپ الىنعانى تۇرالى انىقتامالار بولۋى شارت. باسقا ەلدەردە ادام سۇيەگىن شەتەلگە شىعاراتىن بولسا، الدىمەن بىرنەشە ماسشتاب بو-يىنشا سۋرەتكە تۇسىرەدى. ەكىنشىدەن، ول سۇيەكتى ولشەيدى، ءتىپتى ءتىس بولسا دا. ۇشىنشىدەن، انتروپولوگيالىق سيپاتتاما جاسايدى. ەرتەڭ ول سۇيەك ەلگە قايتىپ كەلگەندە، سول سۇيەكتى بەردى مە، باسقاسىن بەردى مە، قالاي بىلەمىز؟ مىنە، سونى انىقتاۋعا تولىق مۇمكىندىك بولادى.
– شىنىندا دا، ۆيكينگىلەرمەن ۇقساستىعىمىز بولۋى مۇمكىن بە؟
– نورۆەگتەر سۇيەكتى زەرتتەمەي جاتىپ، الدىن الا قازاق پەن ۆيكينگىلەر ءوزارا جاقىن بولعان دەپ قورىتىندى شىعارىپ جاتىر. قالاي؟ ءالى زەرتتەلمەگەن دۇنيەگە قالايشا باعا بەرۋگە بولادى؟ سوعان قاراعاندا ولار فالسيفيكاتسيالاۋ جولىنا كوشكەن سياقتى.
– سوندا ارحەولوگتاردى ەشكىم قاداعالاپ وتىرعان جوق پا؟ ال، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى قايدا قاراپ وتىر؟
– قايدان بىلەيىن؟ ءبارى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ بيلىگىندە عوي. مەملەكەتتەن ادام سۇيەگىن الىپ شىعۋعا ءمينيستردىڭ ەمەس، ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعى كەرەك. بىزدە باياعى كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان سارقىنشاق پرينتسيپتەرى ءالى ساقتالىپ قالعانى تاڭ قالدىرادى.
– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ۆەنگريادان ءبىر توپ ازامات كەلىپ، تورعاي وڭىرىندە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قازاق پەن ماجاردىڭ ءوزارا تۋىستىعىن دالەلدەگەن ەدى. ونىڭ باسى-قاسىندا ءسىز دە بولدىڭىز. بۇلاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىن قالاي باعالادىڭىز؟
– ماجارلاردىڭ اتا-باباسى كىندىك ازيادان، ورال، قازاقستان، التاي وڭىرلەرىنەن شاماسى ەكى مىڭ، ءبىر جارىم مىڭ جىل بۇرىن كوشكەن. دۋنايدىڭ الفون جازىقتىعىن قونىستانىپ، ءVىى-ءىح عاسىردا مەكەن ەتكەن. ەۋروپا ۆەنگەرلەردى سىرتتان كەلىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى الىپ قويعان دەگەن الاكوزبەن قارايدى. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ۆەنگريادا قانشاما نەمىستەر، وزگە ۇلتتار «ۆەنگەر» بولىپ جازىلىپ كەتكەن. ءوزىم 2008 جىلى ۆەنگريادا ءVىى دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايدا بولعانىمدا وسى جاعدايدى كوزىممەن كورىپ، قىنجىلىپ قايتتىم. «مىناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى نەمىس» دەيدى. «اناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى ەۆرەي» دەيدى. «ولار ۆەنگەر بولىپ كىرىپ الىپ، ەلدىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزىپ، ەندى ءوز مۇددەسىن عانا ويلاپ وتىر» دەيدى قاراپايىم حالىق. سوندىقتان ۆەنگرلەردىڭ ىزدەپ جۇرگەنى – بۇگىنگى ماديار مەن قازاقتىڭ ماديارلارى اراسىندا قانداي بايلانىس قالعانىن انىقتاۋ. بۇلاردىكى ەداۋىر شىندىققا كەلەدى. ولاردىڭ ءبىر كەمىستىگى – تەك قانا مادياردى ەمەس، باسقا دا رۋ وكىلدەرىن دە زەرتتەۋ كەرەك ەدى. قارجى جەتكىلىكسىز بولدى ما، ۋاقىت تاپشىلىق ەتتى مە، كىم ءبىلسىن؟! دەگەنمەن، ءوزارا جاقىندىق بارىن انىقتادى. ال، وسى جاقىندىق قاي كەزدەن باستالدى، ءتىپتى الشاقتىق قاشان پايدا بولدى، بۇل جاعى زەرتتەۋسىز قالدى. بۇل باسقا ماسەلە. جالپى، ەۋروپادا ۆەنگەرلەر قازاقتارعا وڭ كوزبەن قارايتىن حالىق.
– ارحەولوگتاردىڭ تاپقان قازبالارىنىڭ تاريحقا قوسار ۇلەسى قانداي؟
– جالپى، قازاقستان ارحەولوگتارى تاريحقا جاڭالىق قوسا الادى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى ولار وزدەرىنىڭ تاپقان ماتەريالدارىن قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىرعىسى كەلمەيدى. الدە مەنسىنبەيدى، الدە بىلگىسى كەلمەيتىن سياقتى. ايتەۋىر تاپقان دۇنيەنىڭ فورمالىق سيپاتتاماسىن عانا جاريالاپ كەلەدى.
– ال ارحەولوگيالىق قازبالاردى جۇرگىزۋگە ۇكىمەتتەن قوماقتى اقشا ءبولىنىپ جاتىر عوي…
– ارينە، كوپ اقشا بولىنەدى. بىراق قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى ءبىر ەڭبەكتە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن پىكىر جوق. سوندا مۇنداي ارحەولوگيانىڭ نە قاجەتى بار؟ سوسىن ءبىزدىڭ ارحەولوگتار ليتسەنزيا الىپ، كورىنگەن ەسكەرتكىشتى باس سالىپ قازا بەرەدى. شەتەلدە ولاي ەمەس. ال وتىراردى نە ىستەدى؟ وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن اقىشەۆ، بايپاقوۆ وتىراردى جىل سايىن التى اي قازدى جانە ول ءۇشىن قانشاما ميلليون دوللار الىپ وتىردى. بيۋدجەتتەن جيىرما بەس جىلدا 25 ملن. دوللار كەتتى. ولاردىڭ وتىراردى تولىق قازۋعا مورالدىق جاعىنان قۇقىعى جوق ەدى. ويتكەنى بۇعان دەيىن ولاردىڭ ورتاعاسىر قالالارىن قازۋعا ەشبىر تاجىريبەسى دە، جاريا ەتكەن ماقالالارى دا بولمادى. سوندىقتان وتىراردىڭ جارتىسىن قازىپ، قالعانىن كەلەسى ۇرپاققا قالدىرۋى ءتيىس-ءتىن. جوق، ولار كۇل-تالقانىن شىعاردى. ءۇندىستاندا العاشقى قولا داۋىرىنە جاتاتىن ماحەندجو-دارو دەگەن ەسكەرتكىش بار. سونى ءۇندىستىڭ ارحەولوگتارى تولىق قازعان جوق. ويتكەنى رۇقسات بەرمەگەن. بىراق قاي جەرىن قازعانىن، ودان تابىلعان قۇندى جادىگەردى حالىققا كورسەتە الادى. ال وتىراردان نە كورسەتەسىز؟ جيىرما بەس جىل قازسا دا، ءۇش-ءتورت كىتاپتان باسقا ەشتەڭە جازىلمادى. بۇرىن وتىرار دەگەن توبە بولدى. كيەلى، قاسيەتتى مەكەن ەدى. سول توبەنىڭ ءوزى تاريح ەمەس پە؟! بۇگىنگى ارحەولوگتىڭ تاپقانى ماڭگىلىك شىندىق بولىپ قالا بەرمەيدى. بۇدان كەيىنگى عاسىردىڭ ارحەولوگتارى دا زەرتتەسىن، كورسىن. سول كەزدە قانشالىقتى شىندىققا بارعانىن بىلەدى. بىزدە ارحەولوگتار اقشا تابۋدىڭ جولىنا ءتۇسىپ العان. جازىپ بەرگەن ەسەپتەرىن وقي المايسىڭ. نە جاريالاۋعا كەلمەيدى. وزىنشە ءبىزدى شەتتەتىپ، ارحەولوگيانى بايىتامىز دەپ ويلايدى. مەنىڭ ىستەگەنىمدى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ەشكىم جاساعان جوق. ءتىپتى، ورىستىڭ انتروپولوگتارى دا كەشەندى فيزيكالىق، انتروپولوگيالىق ادىسپەن زەرتتەمەدى. مەن ءبىر ساتتە ءۇش-ءتورت باعدارلاما بويىنشا جۇمىس ىستەدىم. ءبارىن جاريا ەتتىم. سول ءۇشىن شەتەلدە باس يەدى.
«ەگەمەندىك – الاقانعا سالىنعان ءبىر نازىك زات»
– قازاقتا «تاريحىڭدى بىلمەسەڭ، كەلەشەگىڭدى بولجاي المايسىڭ» دەگەن ناقىل ءسوز بار. سوندىقتان تاريحتى شىققان تەگىمىزدەن تاراتقان دۇرىس بولار. بۇگىندە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ بارىسىنا دايىندىق قىزۋ. وسى تۇرعىدا شەتەلدىك مۇراعاتتارداعى مالىمەتتەر ارقىلى-اق قازاق تاريحىن جازۋعا بولادى دەيتىندەر بار. ءسىز قالاي ويلايسىز، بۇل دەرەكتەر شىنايى ما؟
– قانداي گۋمانيتارلىق عىلىم بولماسىن وندا سۋبەكتيۆيزم باسىم. مىسالى، قىتايدىڭ، پارسىنىڭ، ورىستىڭ عالىمدارى قازاق تاريحى تۋرالى دەرەك كەلتىرىپ، جازدى دەلىك. ولار قازاقتىڭ تاريحىن جازايىن دەپ جازدى ما؟ ارينە، جوق. قىتايلار ءوز ۇلتىن دارىپتەپ، «قىتاي وركەنيەتىنىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار. ول ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيدى» دەيدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتە تاريحشىلار ءوز زامانىنىڭ تالابىنا، ساياساتىنا سايكەستەندىرىپ زەرتتەدى عوي. ال انتروپولوگيا سالاسىندا ساياساتپەن اينالىسۋعا مۇمكىنشىلىك جوق.
– ال اۋىزشا دەرەكتەردەن تاريح جاساۋعا بولا ما؟
– اۋىز ادەبيەتى، فولكلور، شەجىرە بولسىن، ىشىندە الاتىن دۇنيەلەر بار. بىراق ونى سول كۇيىندە قابىلداۋعا بولمايدى. كوپ جەردە يسلام دىنىنە بايلانىستى ايتىلادى. يسلام ءدىنى قاشان پايدا بولدى، قازاقتىڭ اتا-بابالارى، رۋلارى قاشان شىقتى؟ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ول ءۇشىن مامان بولۋ كەرەك. ونىڭ قۇندى جەرلەرىن تابا ءبىلۋ كەرەك. ەگەر باسقا سالانىڭ انىقتامالارىمەن سالىستىرساڭىز، اۋىزشا دەرەكتەردى عىلىم رەتىندە مويىنداۋعا بولادى.
– قازىر تاريح سالاسىندا دا داۋ-دامايلى ماسەلە كوپ. اسىرەسە، شىڭعىس حان جايىندا. ءسىز بۇل تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ول زاماندا موڭعول مەن تۇرىكتىڭ ايىرماشىلىعى جوقتىڭ قاسى. شىڭعىس حاننىڭ ءىسى قاي تىلدە جۇرگىزىلدى؟ ءبارى ورتاق تۇرىك تىلىندە بولدى. ءتىپتى، قازاقتىڭ قازاق، موڭعولدىڭ موڭعول بوپ قالىپتاسپاعان كەزى عوي. سول زاماننىڭ دەڭگەيىندەگى ەتنيكالىق قۇرىلىمدى ەسكەرۋ كەرەك. ال مۇنىڭ ءبارى ەسكەرىلمەسە، بوس ءسوز بولماق. سوندىقتان شىڭعىسحاندى قازاق بولدى ما، موڭعول بولدى ما، سول زاماننىڭ ەرەكشەلىگىمەن عانا انىقتاۋ كەرەك. جالپى، شاڭعىسحاننىڭ تاريحي دانالىعىنا كەلسەك، ورتاعاسىردىڭ وزىندە ازيا مەن ەۋروپاعا جاڭا زاماننىڭ جولىن سالدى. ءبىزدىڭ قوعامدا «شىڭعىس حاندى قازاق بولىپتى» دەيتىندەر دە، ءتىپتى، «شىڭعىس حاننان تاراعان ءبىز موڭعولمىز» دەيتىندەر دە تابىلىپ ءجۇر. شىڭعىس حان، ماسەلەن، ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام. بىراق، سول شىڭعىس حاننىڭ ەلى قولدانعان ءتىل مەن سول تۇستاعى ەتنيكالىق اتاۋلاردى بۇگىنگى موڭعولدار تۇسىنبەيدى. ارادا بار بولعانى 800 جىل عانا وتسە دە، ولاردىڭ جازۋىن نە وقي المايدى، نە تۇسىنبەيدى. ال، ءبىز تۇركى تەكتەس حالىقتىڭ ءبىرىمىز، وسىدان 700-800 جىل بۇرىنعى كونە تۇرىكتەردىڭ جازۋىن اشىپ، وقىپ جاتىرمىز عوي. سوندا بۇل جاقىندىق پەن ايىرماشىلىق نەنى بىلدىرەدى؟ نەعۇرلىم تاريحقا تەرەڭدەگەن سايىن ادام بالاسى ءبىر-بىرىنە جاقىنداي بەرەدى. سوندىقتان، وسى ماسەلەنىڭ ءبارىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. «شىڭعىس حان موڭعول ەكەن»، «شىڭعىس حان قازاق ەكەن»، «شىڭعىس حان باشقۇرت ەكەن» دەگەن سەكىلدى عىلىمي نەگىزى جوق پايىمداۋلاردى ورىنسىز ايتىپ، داۋلاسا بەرگەن دۇرىس ەمەس. تاريحتىڭ زاڭدىلىعىن اشىپ، گەنەتيكالىق دەرەككە جۇگىنۋ قاجەت.
– شاكىرت تاربيەلەپ جاتىرسىز با؟
– جوق
– نەگە؟
– حالىق جاۋىنىڭ بالالارى كەڭەس زامانىندا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الدى ما؟ جوق. تۇسسە دە، شىعارىپ تاستادى. ەگەر سەنىڭ ەڭبەگىڭدى ورتەپ جاتسا، ون ەكى جىل بويى كگب ىزىڭە تۇسسە، قالاي شاكىرت تاربيەلەيسىڭ؟ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا جاعداي ءبىراز وڭالدى دەۋگە بولادى. بىراق قازىرگى جاستارعا كوپ اقشا تولەيتىن جۇمىس كەرەك نەمەسە بيلىكتە وتىراتىن قىزمەت قاجەت. بۇگىنگى قازاق ۇرپاقتارى ءالى تولىق ويانا الماي جاتقان سياقتى. ەگەمەندىكتىڭ ءمانىن، وكىنىشكە قاراي، كوپ ازاماتتار تۇسىنبەي كەلەدى.
– اللانىڭ بەرگەن ءبىراز جاسىن جاسادىڭىز. ءومىردىڭ اششىسى مەن ءتاتتىسىن دە كوردىڭىز. سەكسەننەن اسقان شاعىڭىزدا ءجيى مازالايتىن سۇراق بار ما؟ بولسا، قانداي؟
– ەگەمەندىكتىڭ اتى – ەگەمەندىك. بۇل حالقىمىزعا قۇدايدىڭ بەرگەن ءبىر سىيى. بۇل – باسقا قونعان باق. بىراق قولىمىزعا بۇل «باقىت قۇسى» ۇلكەن قيىندىقتارمەن جەتتى. يتالياعا بارعانىمدا ءبىر عالىم: «ەگەمەندىك قۇداي الاقانعا سالعان ءبىر نازىك زات. ەگەر ونى قاتتى ۇستاساڭىزدار، سىندىرىپ الاسىزدار، بوس ۇستاساڭىزدار، ءتۇسىرىپ الاسىزدار» دەگەن ەدى. وتە دۇرىس ايتىلعان پىكىر. كەلەشەكتە قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى ەركىندىكتە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، وسى جەرگە يەلىك ەتۋ ءۇشىن، تاۋەلسىزدىكتى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ءار ازاماتتىڭ تىلەگى وسى بولۋ كەرەك. ەكى كورشى – قىتاي جانە رەسەيمەن تەرەزەمىز تەڭ بولۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ءبىلىم بولۋ كەرەك، ەكىنشىدەن، ءبىز سول ءبىلىمدى ەڭبەكپەن ومىرگە ەنگىزۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ «قازاقتاردىڭ بايلىعىن قالاي ءبولىپ الامىز؟» دەپ ءبىراز ارەكەتتەر جاساعانى ءمالىم. تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتىندە لەكتسيا وقىپ تۇرامىن. سوندا ءبىر ستۋدەنت ساۋاتتى سۇراق قويدى. «اعاي، ءبىز كەڭەس زامانىندا ورىستارمەن قۇشاقتاسىپ، سۇيىستىك. تاپقان پايدامىز قايسى؟ قازىر تۇرىكتەرمەن دە سولاي. مۇنىڭ دا ناتيجەسى الدىڭعىداي بولماي ما؟» دەدى. ديپلومات بولماسام دا، جاۋاپ بەردىم. «حالىق تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، قاي حالىقپەن بولسا دا، ءبىر قولىمەن عانا قۇشاقتاسۋ كەرەك. ءبىر قولى سىرتتا بوس تۇرۋ كەرەك»، – دەپ جاۋاپ بەردىم. شىنىندا دا، سولاي عوي. ال ماماندىققا بايلانىستى ايتسام، قازاق جىگىتتەرىنىڭ عىلىم سالاسىنا بەت بۇرعىسى كەلمەيتىنىنە قىنجىلامىن. بۇل انتروپولوگيانىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىگى كوپ. الەمدە بۇل عىلىممەن ساناسادى. قازاق حالقىنىڭ بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق، انتروپولوگيالىق تاريحىن زەرتتەۋگە جاستار ۇمتىلسا، ءار سالاسىندا ەڭبەك جاساسا ەلىمىزدىڭ تاريحى شىنايى قورعالعان بولار ەدى دەپ ويلايمىن. تۋعان حالقىم ەندى ماڭگى ەركىندىكتىڭ اياسىندا ءومىر سۇرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن!
سۇحباتتاسقان دينارا مىڭجاسارقىزى،
"تۇركىستان"
