ال، اتتيلا كىم بولعان؟

5430
Adyrna.kz Telegram

 

قازاققا الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان شىڭعىس حاننان نە پايدا؟ اتتيلادان نە پايدا؟ بەيبارىستان نە پايدا؟ كەيدە وسىنداي دا اڭگىمەلەر ايتىلىپ قالادى. بىراق سوعان دا قاراماستان انا جاقتا جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي-دەرەكتى كوركەم رومان جازسا، مىنا جاقتا ۇلكەن عالىمدارىمىز ەرەنعايىپ وماروۆ پەن سامات وتەنيازوۆ جارىسىپ «اتتيلا» اتتى كىتاپ جازىپ جاتىر. ۇكىمەتىمىز دە قالىس قالماي، كايردەگى بەيبارىس كەسەنەسىنە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەدى وتكەن جىلدارى. نە ءۇشىن؟

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مەنىڭ سىزدەرگە قويار ءبىر سۇراعىم بار. سونشالىقتى جابىسىپ، ايىرىلماي قالاتىنداي وسى اتتيلانىڭ قازاققا قانشالىقتى قاتىسى بار سونىمەن؟ قازاق ءۇشىن اتتيلا كىم؟

ەرەنعايىپ وماروۆ: اتتيلا، ارينە، تاريحي تۇلعا. بۇل تاريحي تۇلعانى زەرتتەگەندە ءبىر ماقسات بار. ول  – ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تەرەڭنەن كەلە جاتقانىن كورسەتۋ. تاريحى بار ەل – وركەنيەتتى ەل. وركەنيەتتى ەلدىڭ تۇلعالارىن باسقا ەل تانىپ جاتسا قۋانارلىق جايت. سونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ قازاققا قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنىنىڭ ءوزى ۇلكەن داۋ. ال اتتيلانىڭ قازاققا قاتىسى تۋرالى داۋ جوقتىڭ قاسى. عۇنداردىڭ پاتشاسى بولعان، قازاقتىڭ تاريحى سودان باستالادى. عۇندار زامانىندا نەگىزگى وركەنيەت عۇندار مەن ريم يمپەرياسىندا عانا بولعان. اتاقتى وسۆالدو دەگەن نەمىستىڭ عالىمى سولاي دەپ جازادى. سول كەزدەگى وركەنيەتتى ەلدەر الەمدى وزىنە قاراتا بىلگەن. سونىڭ ءبىرى عۇندار. ولار قازاقتىڭ جەرىندە وركەندەپ، سودان ارى باتىسقا قاراي جىلجىعان. اتتيلانىڭ 14-ءشى مە، 15-ءشى مە اتاسى تاراز قالاسىن سالعان. بۇل عۇندار وركەنيەتىنىڭ گۇلدەنگەن كەزدەرى بولاتىن. وسى كەزدەن باستاپ عۇندار قىتايدان بەرگى كەڭىستىكتى بيلەپ وتىرعان. اتتيلانىڭ وركەنيەتكە قوسقان نەگىزگى ۇلەسى – دۇنيە ءجۇزىن قۇلدىقتان بوساتتى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى جەردە اڭگىمەنىڭ باعىتىن ساماتقا قاراي بۇرعىم كەلىپ وتىر. ءسىز ايتقان كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ءبارى اتتيلاعا مۇراگەر سياقتى بولىپ كورىنەدى. ال ءسىزدىڭ «اتتيلا» دەگەن كىتابىڭىزدا ونىڭ شىققان جەرى، شىققان تەگى تولىعىراق ايتىلادى ەكەن. ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتاسىنا قاراي لەپ بەلگىسىن قويىپ قوياتىنىڭىز بار. شىنىمەندە اتتيلا قازاق ءۇشىن كىم؟

سامات وتەنيازوۆ: جالپى اتتيلانىڭ شىققان تەگى عۇن بولاتىن بولسا، عۇندار ادامزات تاريحىندا بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ، تۇركى تىلدەرىنىڭ اتاسى. قانشا تۇركى حالقى بولاتىن بولسا، بارلىعى ءوزىنىڭ ساياسي تاريحىن عۇنداردان باستايدى. ال ەتنوگرافيا جاعىنان قاراعاندا ادەت-عۇرپى مەن تۇرمىس-سالتىن تۇگەلدەي ءبىزدىڭ قازاق ساقتاپ قالىپ وتىر. عۇنداردى ءوز اتاسى جاساماق بولىپ، قانشاما ەلدىڭ عالىمدارى تالاستى. ءتىپتى اتتيلاعا دا تالاستى. ءبىر كەزدە عۇنداردى فينۋگور تايپاسىنىڭ تىلىندە سويلەگەن شىعار، تۇركى تىلدەس بولۋى مۇمكىن ەمەس دەدى. بىرەۋلەر موڭعول تىلدەس بولدى دەدى. ەڭ سوڭىندا عۇنداردىڭ التىن بۇيىمدارى گەرماندىق بولۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا اتاقتى تەوري كىتابى شىعىپ، عۇنتانۋ مەن اتتيلاتانۋ سونشاما جەتىستىككە جەتىپ تۇرعاندا، ورىستاردىڭ كوپتەگەن ۇلى ادامدارى «اتتيلا ي رۋس» دەپ كىتاپ جازىپ، كۇلكى بولعان. كەيىنگى كەزدە سايابىرلادى. سەبەبى، عۇنداردىڭ تۇركى تىلدەس بولعانى الدەقاشان دالەلدەندى. قازىرگى زاماندا ەتنوگرافيالىق جاعىنان العاندا عۇنداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءبىز بولىپ شىعامىز.

 

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بارەكەلدى! اراسىندا توقتاۋ سالىپ وتىرماسام، سىزدەردىڭ بۇل تاقىرىپتا ايتارلارىڭىز تەلەگەي-تەڭىز. دەگەنمەن دە وسى ارادا ءبىر توسىنداۋ سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. بالالىق شاعى مۇلدەم جۇمباق. ال الدا-جالدا اتتيلا تۋرالى كوركەم كىتاپ جازا قالدىڭىزدار. سوندا بالالىق شاعىن قانداي كەڭىستىككە كەلتىرىپ جازار ەدىڭىزدەر؟ مىسالى، اتتيلاعا بيلىك قايدان ءتيدى؟ كىمنەن ءتيدى؟ ورتاسى قانداي بولدى؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ جازساڭىز، قالاي جازار ەدىڭىز؟

ەرەنعايىپ وماروۆ: اتتيلانىڭ تاعى ءبىر اتى ەدىل پاتشا دەيمىز عوي. سەبەبى، ەدىلدىڭ ماڭايىندا تۋعان. ونىڭ اكەسى ءۇش اعايىندى بولعان. سونىڭ ىشىندە رۋعيلا دەگەنى پاتشا بولىپ تۇرعان. ال اتتيلانىڭ اكەسى مىڭزىق بيلىكتە بولماسا دا «عۇنداردىڭ شىعىس جاعىن سەن بيلەپ وتىراسىڭ» دەپ، قاپقاز بەن شىعىس جاعىنا سول يە بولىپ وتىرعان. ال رۋعيلا ۋكراينا جاعىندا بيلىك قۇرىپ تۇردى. سول كەزدە مىقتى دەرجاۆا بولدى. سەبەبى، ريم يمپەرياسى ولارمەن ساناسىپ، «ءبىر-بىرىمىزگە تيىسپەيمىز» دەپ 50 جىلعا كەلىسىم جاساعان. بىراق ول كەلىسىمدى ريمدىكتەردىڭ ءوزى بۇزدى. اتتيلا سول جاقتا كەپىلدىكتە ءجۇرىپ ەسەيەدى. مۇنى ريممەن كەلىسىمگە قول قويىلعان امانات بويىنشا ريمگە جىبەرگەن. اتتيلا ريمدە تۇردى، سول جەردىڭ ءبىلىمىن، تاربيەسىن الدى. الايدا نە دەگەنمەن ول ءريمنىڭ تاربيەسىنە كونبەدى. عۇن كۇيىندە قالدى. بىراق ءريمدى زەرتتەپ شىققانداي بولدى. بالا كەزىندە-اق ولاردىڭ ءتۇرلى قىلىقتارىن كورىپ، «بۇل بىزگە جارامايدى ەكەن» دەيدى. ريم ول كەزدە ىشىنەن بۇزىلىپ جاتقان بولاتىن. ارينە، اتتيلانىڭ زامانىندا دۇنيە ءجۇزى ەكى-اق بولىككە ءبولىندى. ەۋرازيانىڭ شىعىس جاعى عۇندارعا بىرىكتى. سەبەبى، عۇنداردا قۇلدىق بولمادى. قۇلدىق بولماعان سوڭ ءريمنىڭ قۇرامىنداعى تايپالار گەرمان، گوتتار، تاعى باسقا تايپالار عۇندارعا قاراي شىعا باستادى. العاشقى كەزدە عۇنداردىڭ الان تايپاسى قارسىلاسى بولدى. ولار عۇندارعا جۇتىلىپ كەتتى ناتيجەسىندە.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ساكە، ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدا عۇنداردى رۋعيلادان تاقتى مۇرا قىلىپ العاننان كەيىن اعايىندى ەكى ادام ءبولىپ بيلەگەن دەپ كورسەتىلەدى. كەيىننەن ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، ياعني اتتيلا باۋىرىن ءولتىرىپ، بيلىكتى تۇتاس قولىنا الدى دەگەن پىكىر بار. سول پىكىرىڭىز وزگەرگەن جوق پا؟ ويتكەنى، جاڭالىقتار كوپ ايتىلىپ جاتىر عوي. باعاناعى بالالىق شاعىن قالاي بەرەر ەدىك دەگەنگە قاتىستى ايتىپ جاتىرمىن.

سامات وتەنيازوۆ: ريمدە ول وركەنيەتتى تايپالاردىڭ بالالارى سياقتى وقىعان. اتتيلاعا، عۇندارعا قاتىستى كىتاپتار تۇگەلدەي جوعالىپ كەتتى. كەيبىر ۇزىندىلەرى قالعانى بولماسا… سول كىتاپتاردا ناقتى ايتىلادى، اتتيلا لاتىن تىلىندە سويلەگەن. باسقا عۇندار سويلەي الماعان. ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى اتتيلا تۋرالى رومان جازدى. سوندا اتتيلانىڭ ستۋدەنت بولعان كەزىن باياندايدى. بۇل ناقتى بولماسا دا، باسقا دالەلدەر ارقىلى تابىلعان بولۋى كەرەك. اتتيلا مەن عۇنداردىڭ تاريحي ماڭىزىن ايتاتىن بولساق، ونى 1856 جىلى فرانتسۋزدىڭ ۇلى زەرتتەۋشىسى، تاريحشى امەدەي تەرري ايتتى. ەكىنشى رەت 1951 جىلى بەرنشتام ايتتى. وسىلاردى بەرى قاراي جاقىنداتا بەرسە، جالپى اتتيلانى كوزبەن كورگەن ادام مەن سوڭىنان جازعان ادامداردىڭ ايىرماشىلىقتارى بار. بىزدە تاريحتا عۇنداردى دا، اتتيلانى دا جاۋىز قىلىپ كورسەتەدى. توناعان، باسىپ العان دەپ. ال تاققا وتىرۋ جايى جاڭاعى ءسىز ايتقانداعىداي.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى جەردە، ساكە، ءسوز قوسا كەتەيىن. مۇنى ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدىڭ ىشىنەن الىپ وتىرمىن. سول جەردە كوزبەن كورگەن ءبىر ادامنىڭ سۋرەتتەۋىن بەرگەن ەكەنسىز. «باسى ۇلكەن، جالپاق، كوزى قىسىق، جىلدام جۇرەتىن، سويلەگەن كەزدە ءسوزى سىڭعىرلاپ تۇراتىن ناعىز ازيات» دەپ سۋرەتتەگەن ەكەن.

سامات وتەنيازوۆ: قانشا انا جاقتا جۇرگەنمەن، كوپ وزگەرە قويماعان شىعار. وسى ۋاقىتقا دەيىن، اتتيلانىڭ ارۋاعى ريزا بولاتىن شىعار، قانشاما ەڭبەك جازىلدى؟  سونىڭ بارلىعى كەيىنگى ءۇش عاسىردا جازىلدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: سونىمەن باسى ۇلكەن، جالپاق، دەنەسى تىعىز، داۋسى كۇمىستىڭ سىڭعىرىنداي سىڭعىرلاپ تۇراتىن، شەشىمدى شاپشاڭ قابىلدايتىن، ريمدە ءبىلىم العان. دەمەك، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، وڭ-سولىن بىلەتىن ادام. تاققا مۇراگەرلىكپەن عانا يە بولعان ەمەس، ءوزىنىڭ ىشكى رۋحاني دايىندىعى بار ادام. وسىلاي دەپ ونىڭ تاققا كەلگەنگە دەيىنگى بەينەسىن جاساپ الدىق. وسىدان كەيىن پىسىقتاپ ايتىپ كەتەتىن جايت، جاڭاعى رۋعيلا بۇلاردىڭ اكەسى ەمەس، اعايىنداس ادامى عوي. سوندا اتتيلا قالاي تاق مۇراگەرى بولعان؟

ەرەنعايىپ وماروۆ: اكەسىنىڭ اعاسى. ول كىسى قايتىس بولعاندا وزىندە ۇرپاق بولماپتى. بولسا دا ۇلدان بولماعان. سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، تاق مۇراگەرى ونىڭ ءىنىسى بولۋى كەرەك. اتتيلانىڭ 5-6 جاسىندا اكەسى شاپقىنشىلىقتا قايتىس بولىپ كەتكەن. قان، تەك جاعىنان اتتيلانىڭ دا تاق مۇراگەرلىگىنە قۇقى بار. اتتيلانىڭ بەينەلەنىپ جۇرگەن كەسكىنى بويىنشا ايتارىم، ونىڭ ءوزى كۇدىك تۋدىرادى. سەبەبى، پولشانىڭ، ۆەنگريانىڭ دەرەكتەرىن قارادىم، ول اجەپتاۋىر كورىكتى ادام بولعان. كورىكتى بولاتىنداي ءبىر ءجونى، ريم حانشايىمى وعان عاشىق بولدى عوي. جۇزىگىن جىبەرىپ، مەن ساعان تۇرمىسقا شىعۋعا دايىنمىن دەپ، ءوزى قولقا سالعان عوي. ونىڭ ۇستىنە وعان ەكىنشى، ءۇشىنشى ايەل بولۋعا كەلىسىپ تۇرعان عوي. وسى تۇرعىدان العاندا كەيبىر دەرەكتەردى قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى.

سامات وتەنيازوۆ: ونورەيا دەگەن ريم پاتشاسىنىڭ قارىنداسى وعان عاشىق بولعان. اتتيلادان 17 جاس كىشى بولىپ تۇر. ايتا كەتەتىن ەڭ ماڭىزدى نارسە، ريم يمپەرياسى عۇنداردىڭ كەلگەنىنىڭ ارقاسىندا ءوز عۇمىرىن 70 جىلعا ۇزارتتى. ايتپەسە 390 جىلى قۇريتىن ەدى، گەرماندىق تايپالار ونىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىن ەدى. قازىر حريستيان الەمى ماقتاپ وتىرعان ۇلى فەودوسيا عۇنداردىڭ اسكەرىن پايدالانىپ امان قالعان.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: سىزدەردىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىڭىزدەن تۇتاس ءبىر كارتينا شىعىپ وتىر. اتتيلانىڭ بالالىق، جاستىق شاعىنان باستاپ، تاققا كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭى كوز الدىمىزعا كەلدى. قاراڭىزشى، ءوزى ريمدە وقيدى. كەيىننەن اسكەرىن باستاپ كەلىپ، ريمگە شابۋىل جاساماق بولعان كەزدە، ريمدىكتەر قاتتى ساسادى. سەبەبى، دۇنيەنىڭ ءبارىن باعاناعى الانداردى تالقانداعان سياقتى، تالقانداپ كەلە جاتىر عوي. اتتيلا ءوزى ايلاكەر دە بولعان دەيدى. ول ادىسكەرلىگى عوي ەندى. جاۋىن تالقانداعان كەزدە كۇشتى جاۋلارىنىڭ ءوزىنىڭ ۇرەيى ۇشىپ وتىرادى دەيدى. ريمدىكتەر ساسقاننان كەيىن مىنانى العا تارتادى عوي: ءريمنىڭ وسىنشاما بايلىعى، وركەنيەتى، مۇراعاتتارى قالىپ وتىر. ال وسىنىڭ ءبارى قالاي قيراپ كەتەدى دەپ سۇراعاندا، اتتيلا اتتىڭ باسىن تارتتى دەيدى. «ءوز ەرىكتەرىمەن بەرىلەتىن بولسا، سوعىس اشپايمىن» دەيدى. باسقانى جاۋلاسا دا، ريممەن سوعىسقان جوق دەگەن اڭگىمەڭىز وسى جەردەن شىعادى عوي دەيمىن. قالاي ويلايسىز؟

سامات وتەنيازوۆ: بۇل جەردە شابۋىل دەگەن حريستيان زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءسوزى. جالپى اتتيلا ءريمدى تەك قورعاۋمەن كەلە جاتىر. 20 عاسىردىڭ ەڭ مىقتى زەرتتەۋشىسى تومپسوننىڭ ءوزى سونى ايتتى. ءريمنىڭ تاريحىن تومپسوننان ارتىق بىلەتىن ادام جوق.

ەرەنعايىپ وماروۆ: اتتيلا ءىس جۇزىندە قانىشەر ادام بولعان ەمەس. اقىلدى، مەيىرىمدى. اقىنداردى، عالىمداردى جيناپ وتىرعان. جان-جاعىنا كۇڭدەردى جيناعان جوق. ءبىرىنشى ايەلىنە عاشىق بولدى، ول ايەلى بوسانۋ ۇستىندە قايتىس بولىپ كەتەدى. ودان كەيىن بۇل ۇيلەنبەي 5 جىل جۇرەدى. ودان كەيىن ۇيلەنگەن ايەلىنىڭ اتى – كەرەكۋ. پاۆلوداردى كەرەكۋ دەسە، ورىستىڭ ءسوزى دەپ كۇلەتىندەر بار. ونى ياكۋتتىڭ تولستوۆ دەگەن عالىمى جازعان. ول تەك قانا جاۋگەرلىكپەن عانا كۇن كەشپەگەن، ۇلكەن وركەنيەتتى كوتەرۋگە تىرىسقان. ءريمنىڭ كوپ قالالارىن سالىپ بەرگەن. عۇنداردىڭ، نەگىزى، لاقاپ اتتارى بولعان، «قالا سالعىشتار» دەگەن. ءيا، ولار قالا سالعىش بولعان. ريم يمپەرياسى قۇلاپ بارا جاتىر دەگەننەن كەيىن، جاڭا استانا رەتىندە راۆەننا قالاسىن جەتىلدىرگەن. سول قالاعا ەرىنبەي باردىم. بارعاندا كورگەنىم – ۇلكەن كۇمبەز. كۇمبەزدىڭ توبەسىنە كيىز ءۇي سياقتى ۇلكەن تاس اكەلىپ قويعان. تاستىڭ ىشىنە قاراسام، شاڭىراقتىڭ سۋرەتى تۇر. بۇل قايداعى شاڭىراق؟ عۇندار قويعان شاڭىراق.

سامات وتەنيازوۆ: بەرنشتام دا، گۋميلەۆ تە اتتيلا مەن عۇنداردىڭ الەم تاريحىنداعى ماڭىزىن جوعارى باعالاپ ايتتى. قىرىمدى، قاراتەڭىز جاعالاۋىنداعى گرەكتىڭ قالالارى مەن سكيفتەر تۇرعان جەردىڭ بارلىعىن عۇندار كەلگەنگە دەيىن، دەمەك 360 جىلعا دەيىن تۇگەلدەي گەرمان تايپالارى يەلەنىپ العان ەدى. سولاردى عۇندار قۋماعاندا، ىسىرماعاندا ولار ءومىر بويى وڭتۇستىك رەسەيدە قالىپ قويار ەدى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ سلاۆيان تايپالارىن گەرمانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ەدى. سولاردى جەڭگەن قۇدىرەتتى كۇش ءبىزدىڭ عۇن بابالارىمىز بولدى. بارلىق تاريحشىلار وسىنى تەبىرەنە ايتادى. سەبەبى گەرمان تايپالارىنىڭ مىقتى بولعانى راس. ودان ءتورت عاسىر بۇرىن تسەزاردىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن. تاريحي ماڭىزدىلىعىنىڭ بىرەۋى وسى بولۋعا ءتيىستى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: ال اتتيلا ەۋروپادا قانشا اۋماقتى جاۋلادى؟

ەرەنعايىپ وماروۆ: فرانتسيانىڭ ءبىر ۋنيۆەرسيتەتى شاقىرىپ، بارا قالدىق. سوندا ەلشىلىكتە فرانتسۋزداردىڭ جەرىنە اتتيلانىڭ كەلگەنىن ايتتىم. سول ەكى ارادا اتلانتيكا جاعالاۋىنداعى گاۆر دەگەن قالاعا ەرتىپ باردى. سول جەردەگى وقۋ ورنىنىڭ تاريحشى دەكانىنان قانداي دەرەك بار ەكەنىن سۇرادىم. «مەن اتتيلامەن اينالىسپايمىن، بىراق اتلانتيكاعا اياعىن جۋعانى بەلگىلى» دەدى ول. باتىس جاعى سول جاققا بارادى. ال شىعىس جاعى قاي جاققا بارادى دەيسىز؟ رۋعيلا پاتشا بولىپ تۇرعاندا، اتتيلانى 20-21 جاسىندا قىتايعا ەلشىلىككە جىبەرەدى. سول جاقتا 2-3 جىل جۇرەدى. بارا جاتقاندا سولتۇستىك جاقپەن كەتەدى-اۋ دەيمىن، ەرتىس جاعالاپ. كەرەكۋ دەگەن كەلىنشەگىن سول كەزدە تاپتى-اۋ دەيمىن. قايتارىندا شىعىس جاقپەن قايتىپ، حورەزمگە سوعىپ كەتەدى. بولماسا كەرىسىنشە. ول كەزدە قازىرگى الماتى وبلىسىن، وڭتۇستىك وبلىستاردى، وزبەكستاننىڭ باتىسىن، ورتاسىنا دەيىن اق عۇندار بيلەپ وتىرعان. ولاردىڭ اتى ەفتاليتتەر. مىنالار قارا عۇندار، بۇلار اق عۇندار. قارا دەگەن سولتۇستىك دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، قاراتەڭىزدى الىڭىز، سول سياقتى تۇرىكتەر جەرورتا تەڭىزىن اقتەڭىز دەيدى. اق عۇندار وڭتۇستىك عۇندار، قارا عۇندار سولتۇستىك عۇندار. قارا عۇنداردى اتتيلا باسقارىپ كەتتى. ال اق عۇنداردى ابادان دەگەن پاتشا باسقارعان. ول كەيىن ەفتاليت بولىپ كەتتى. اق عۇندار مەملەكەتى اتتيلادان دا كوبىرەك ءومىر سۇرگەن. بىراق تۇرىكتەرمەن كەلىسپەي، جەڭىلىپ قالعان. سوندا عۇنداردى قوسا ەسەپتەسەڭىز، مولشەرمەن العاندا شىعىس تۇركىستان، ورتا ازيا، ءۇندىستاننىڭ ورتاسىنا دەيىن، ءبارى عۇندار بولعان. تەك بۇلار ەكىگە بولىنگەن دە، اق عۇندار وڭتۇستىكتە قالىپ، ەۋروپاعا قارا عۇندار كەتكەن. اق عۇندار تۋرالى وزبەكتەر وزدەرىنىڭ وقۋلىقتارىندا كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى جازىپ كەلە جاتىر. ءبىز كەيىننەن جازا باستادىق. سەبەبى، تاريحىمىزدى «بۇلارعا وسى دا جەتەدى» دەگەندەي عىپ، بولشەۆيكتەر جازىپ وتىردى عوي. سوعان قاراعاندا جالپى ۇلكەن تەرريتورياعا يە بولىپ وتىرعان حالىق.

سامات وتەنيازوۆ: ريم يمپەرياسىندا قانشاما كىتاپتار ورتەنىپ كەتكەن بولسا، ءبىزدىڭ وتىرارىمىزدىڭ دا تۇگەلىمەن جويىلىپ كەتكەنى راس. ەگەر بابالارىمىز تاسقا جازىپ كەتپەگەندە، الىپبيىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن ەدى. كىتاپتى قۇرتۋ وڭاي، بىراق تاستى قۇرتۋ وڭاي ەمەس. مۇسىلمان ءدىنى مىقتاپ وربىگەن قازاقستاندا ونداي تاستار قالماعان دەۋگە دە بولادى. مۇسىلمان ءدىنى بارماعان موڭعوليادا تۇنىپ تۇردى. العاش كەلگەن كەزدە مۇسىلمان دىنىندە ءبىراز تالاستى جايتتار بولعانى راس. بۇل ءۇشىن مۇسىلمان ءدىنىن جەك كورۋ كەرەك ەمەس، دىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، ەڭ مىقتىسى دەپ ماقتانىشپەن ايتۋىمىز كەرەك. بىراق زاردابىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جالعىز اتتيلانىڭ عانا ەمەس، ءريمنىڭ تاريحىنا قاتىستى جازىلعان كىتاپتار دا جويىلدى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەردىڭ 32 كىتابىنان ەكى-اق كىتابى قالعان. سونىڭ بارلىعىن حريستيان ءدىنىنىڭ وكىلدەرى جاساعان. دىندە ونداي دا بولادى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: اتتيلانىڭ ۇستانعان ءدىنى، قولدانعان، تۇتىنعان ءتىلى، ورتاسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىزدەر؟

 

سامات وتەنيازوۆ: اتتيلا ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىندا ءريمدى قانشا سۇيسە دە، مادەنيەتىنە باسىن ءيىپ سىيلاسا دا، باسشىلارمەن كەلىسكەن جوق. تەك ديپلوماتيالىق قاتىناس بولعاننان كەيىن عانا تيىسكەن جوق. شىن مانىسىندە 394 جىلى ۇلى فەودوسيا  ولگەننەن كەيىن، سونىڭ جاساپ كەتكەن دىنىمەنەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءبارى حريستيان ءدىنىن قابىلداعان ەدى. ونى جالعىز اتتيلا ەمەس، ريمدىكتەردىڭ ءبارى جەك كورەتىن. سەبەبى، جاڭادان پايدا بولعان ءدىن. 375 جىلى گراتسيان باتىس ريمگە بيلەۋشى بولىپ وتىرعان كەزىندە ءوزى از قالعان اسكەردى تاراتىپ جىبەردى. تاراتىپ جىبەرۋ دەگەندە ىشىمدىككە بوي الدىرتىپ، جايىپ جىبەردى. كوپ ۇزاماي ءوزى ءولدى. ونى ءبىزدىڭ بابالارىمىز، بولماسا گەرمان تايپالارى ولتىرگەن جوق، ءوز ادامدارىنىڭ قولىنان ءولدى. اتتيلا مەملەكەت باسىندا وتىرعاندا دا، وعان دەيىن دە ەكى ءريمنىڭ ۇستانعانى حريستيان ءدىنى بولدى. سول كەزدەگى ءدىننىڭ اسەرىنەن اتتيلا تۋرالى نەمىس حالقىنىڭ جىرلارى، سكانديناۆيا حالقىنىڭ جىرلارىنىڭ سيۋجەتتەرى ازداپ وزگەردى.

ەرەنعايىپ وماروۆ: ارينە، ءدىن بولدى. بىراق ولار تاڭىرگە سەندى. «ءبىز كۇننىڭ بالاسىمىز» دەيدى. عۇن دەگەن ءسوز كۇن دەگەننەن شىعادى. سوعان قاراعاندا، بۇلار كۇنگە، ونىڭ ىشىندە تاڭىرگە تابىنعان. قازىرگىدەي مۇسىلماندىق، حريستياندىق سياقتى ول كەزدە ءدىن عۇنداردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءرول اتقارماعان.

سامات وتەنيازوۆ: جالپى زەرتتەۋگە قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالداردا عۇنداردىڭ تۇركى تىلدەس بولعانى الدەقاشان دالەلدەندى. ەۋروپانىڭ كوپ جەرلەرىندەگى قۇلاعىمىزعا جىلى ەستىلەتىن جەر اتتارى كەيىنگى تۇرىك سۇلتانىنىڭ كەزىندە پايدا بولعان شىعار دەپ ويلايمىز. بىراق بۇرىننان كەلە جاتقان جەر اتتارى بار. مىسالى، قاراپايىم اس اتاۋىنىڭ ءبىرى – يوگۋرت دەيدى. بۇل عۇنداردان قالعان ءسوز ەكەن. ءبىز قۇرت دەسەك، ولار يوگۋرت دەيدى. ايراننىڭ ءبىر ءتۇرى. «سۇيىق قۇرت» دەگەن ءسوز. ءبىز قاتقان ايراندى قۇرت دەپ ايتامىز. ونىڭ باسقا دا ماعىنالارى بار. كەزىندە وعىز تىلدەرىنىڭ بىرىندە «قۇرتقا» دەپ قاسقىردى ايتقان. عۇنداردىڭ تۇركى تىلدەس بولعاندىعىن ءبىز قانشا تالاس-تارتىس بولسا دا، ماقتانىشپەن مويىندايمىز. سونىڭ ىشىندە باتىس عۇندار مەن شىعىس عۇنداردى اتاي كەتەيىك. قازاقتار شىعاتىن قىپشاق توبى سول باتىس عۇنداردىڭ تارابى. جالپى ءبىزدىڭ ساياسي تاريحىمىز عۇنداردان باستالادى.

 

جۇسىپبەك قورعاسبەك: قانشا كۇدىك كەلتىرسەك تە، ول كۇدىگىمىز اڭگىمەنى قىزدىرۋعا عانا جارايتىن ءتۇرى بار. ايتپەسە بۇل تاقىرىپ بىزگە اسپاننان تۇسە سالعان تاقىرىپ ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى. سەبەبى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى كەزىندە سانكت-پەتەربۋرگتە وسى ماسەلەگە ارالاسقان ەكەن.

سامات وتەنيازوۆ: الكەي مارعۇلاننىڭ ءوزى العاش رەت تەرريدىڭ كىتابىنىڭ اتىن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كىتابىنان كوردىم دەپ ايتقان ەكەن. اتتيلا تاريحتا بەلگىلى قولباسشى، مەملەكەت باسقارۋشى، ساياسي قايراتكەر بولىپ قالدى. ول باسىپ الۋشى بولعان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن وعان جالا جابىلىپ كەلدى. سونىڭ ءبارى ىشىمىزگە سىيمادى. سول الكەي مارعۇلاندار قولدادى ءبىزدى.

ەرەنعايىپ وماروۆ: ەۋروپادا عۇنداردىڭ بەدەلى مىقتى بولدى. 1876 جىلى ۆيلگەلم دەگەن قانىشەر شىقتى گەرمانيادان. ول بۇكىل ەۋروپانى باسىپ العان كەزدە فرانتسۋزدار، باسقا دا حالىقتار «تاعى ءبىر اتتيلا شىقتى» دەپ، اتتيلانىڭ وبرازىنا كەلتىرىپ، بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن.

سامات وتەنيازوۆ: ەۋروپانى اتتيلادان كەيىن ەشكىم باعىندىرا العان جوق.

ەرەنعايىپ وماروۆ: عۇندار مەن قىتايلار دا كوپ سوعىسقان. قىتايلار ءبىز جاقتى جاۋلاۋ ءۇشىن اسكەر جىبەرسە، نەگىزى تاپسىرمانىڭ بىرەۋى مىناۋ بولاتىن: كىتاپتاردى جىرتپاڭدار، ورتەمەڭدەر، الىپ كەلىڭدەر. سودان كەيىن عۇنداردىڭ كارتاسىن الدىرماق بولعان. عۇندار كارتانى ۇزىنىنان سىزعان. وراپ قويادى ەكەن، نەگىزگى جولداردى، جولدارداعى مەكەن-جايلاردى كورسەتىپ قويعان. سودان سوڭ عۇندار ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ باسىندا، ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىن كىتاپ جازعان، شىعارعان. مىنانداي دەرەكتەر بار: عۇندارعا بارعان جورىقتان كەيىن قىتايداعى ءبىر شەنەۋنىك «كوپ كىتاپ الىپ كەلىپسىڭدەر عوي» دەپ ماقتاپتى.

 


«مادەنيەت» تەلەارناسى، «حالىق ءسوزى» گازەتى.

پىكىرلەر