Qazaqqa áldeqashan súıegi qýrap qalǵan Shyńǵys hannan ne paıda? Attıladan ne paıda? Beıbarystan ne paıda? Keıde osyndaı da áńgimeler aıtylyp qalady. Biraq soǵan da qaramastan ana jaqta jazýshy Muhtar Maǵaýın «Shyńǵys han» atty tarıhı-derekti kórkem roman jazsa, myna jaqta úlken ǵalymdarymyz Erenǵaıyp Omarov pen Samat Ótenııazov jarysyp «Attıla» atty kitap jazyp jatyr. Úkimetimiz de qalys qalmaı, Kaırdegi Beıbarys kesenesine jóndeý jumystaryn júrgizgen edi ótken jyldary. Ne úshin?
Júsipbek QORǴASBEK: Meniń sizderge qoıar bir suraǵym bar. Sonshalyqty jabysyp, aıyrylmaı qalatyndaı osy Attılanyń qazaqqa qanshalyqty qatysy bar sonymen? Qazaq úshin Attıla kim?
Erenǵaıyp OMAROV: Attıla, árıne, tarıhı tulǵa. Bul tarıhı tulǵany zerttegende bir maqsat bar. Ol – bizdiń tarıhymyzdyń tereńnen kele jatqanyn kórsetý. Tarıhy bar el – órkenıetti el. Órkenıetti eldiń tulǵalaryn basqa el tanyp jatsa qýanarlyq jaıt. Sonyń ishinde Shyńǵys hannyń qazaqqa qanshalyqty qatysy bar ekeniniń ózi úlken daý. Al Attılanyń qazaqqa qatysy týraly daý joqtyń qasy. Ǵundardyń patshasy bolǵan, qazaqtyń tarıhy sodan bastalady. Ǵundar zamanynda negizgi órkenıet ǵundar men Rım ımperııasynda ǵana bolǵan. Ataqty Osvaldo degen nemistiń ǵalymy solaı dep jazady. Sol kezdegi órkenıetti elder álemdi ózine qarata bilgen. Sonyń biri ǵundar. Olar qazaqtyń jerinde órkendep, sodan ary batysqa qaraı jyljyǵan. Attılanyń 14-shi me, 15-shi me atasy Taraz qalasyn salǵan. Bul ǵundar órkenıetiniń gúldengen kezderi bolatyn. Osy kezden bastap ǵundar Qytaıdan bergi keńistikti bılep otyrǵan. Attılanyń órkenıetke qosqan negizgi úlesi – dúnıe júzin quldyqtan bosatty.
Júsipbek QORǴASBEK: Osy jerde áńgimeniń baǵytyn Samatqa qaraı burǵym kelip otyr. Siz aıtqan keńistikte ómir súrgen halyqtardyń bári Attılaǵa murager sııaqty bolyp kórinedi. Al sizdiń «Attıla» degen kitabyńyzda onyń shyqqan jeri, shyqqan tegi tolyǵyraq aıtylady eken. Edil men Jaıyqtyń ortasyna qaraı lep belgisin qoıyp qoıatynyńyz bar. Shynymende Attıla qazaq úshin kim?
Samat ÓTENIIaZOV: Jalpy Attılanyń shyqqan tegi ǵun bolatyn bolsa, ǵundar adamzat tarıhynda búkil túrki halyqtarynyń, túrki tilderiniń atasy. Qansha túrki halqy bolatyn bolsa, barlyǵy óziniń saıası tarıhyn ǵundardan bastaıdy. Al etnografııa jaǵynan qaraǵanda ádet-ǵurpy men turmys-saltyn túgeldeı bizdiń qazaq saqtap qalyp otyr. Ǵundardy óz atasy jasamaq bolyp, qanshama eldiń ǵalymdary talasty. Tipti Attılaǵa da talasty. Bir kezde ǵundardy fınýgor taıpasynyń tilinde sóılegen shyǵar, túrki tildes bolýy múmkin emes dedi. Bireýler mońǵol tildes boldy dedi. Eń sońynda ǵundardyń altyn buıymdary germandyq bolýy kerek degendi aıtty. HIH ǵasyrdyń ortasynda ataqty Teorı kitaby shyǵyp, ǵuntaný men attılataný sonshama jetistikke jetip turǵanda, orystardyń kóptegen uly adamdary «Attıla ı rýs» dep kitap jazyp, kúlki bolǵan. Keıingi kezde saıabyrlady. Sebebi, ǵundardyń túrki tildes bolǵany áldeqashan dáleldendi. Qazirgi zamanda etnografııalyq jaǵynan alǵanda ǵundardyń tikeleı urpaǵy biz bolyp shyǵamyz.
Júsipbek QORǴASBEK: Bárekeldi! Arasynda toqtaý salyp otyrmasam, sizderdiń bul taqyrypta aıtarlaryńyz telegeı-teńiz. Degenmen de osy arada bir tosyndaý suraq qoıǵym kelip otyr. Balalyq shaǵy múldem jumbaq. Al alda-jalda Attıla týraly kórkem kitap jaza qaldyńyzdar. Sonda balalyq shaǵyn qandaı keńistikke keltirip jazar edińizder? Mysaly, Attılaǵa bılik qaıdan tıdi? Kimnen tıdi? Ortasy qandaı boldy? Osyndaı suraqtarǵa jaýap jazsańyz, qalaı jazar edińiz?
Erenǵaıyp OMAROV: Attılanyń taǵy bir aty Edil patsha deımiz ǵoı. Sebebi, Edildiń mańaıynda týǵan. Onyń ákesi úsh aǵaıyndy bolǵan. Sonyń ishinde Rýǵıla degeni patsha bolyp turǵan. Al Attılanyń ákesi Myńzyq bılikte bolmasa da «ǵundardyń shyǵys jaǵyn sen bılep otyrasyń» dep, Qapqaz ben shyǵys jaǵyna sol ıe bolyp otyrǵan. Al Rýǵıla Ýkraına jaǵynda bılik quryp turdy. Sol kezde myqty derjava boldy. Sebebi, Rım ımperııasy olarmen sanasyp, «bir-birimizge tıispeımiz» dep 50 jylǵa kelisim jasaǵan. Biraq ol kelisimdi rımdikterdiń ózi buzdy. Attıla sol jaqta kepildikte júrip eseıedi. Muny Rımmen kelisimge qol qoıylǵan amanat boıynsha Rımge jibergen. Attıla Rımde turdy, sol jerdiń bilimin, tárbıesin aldy. Alaıda ne degenmen ol Rımniń tárbıesine kónbedi. Ǵun kúıinde qaldy. Biraq Rımdi zerttep shyqqandaı boldy. Bala kezinde-aq olardyń túrli qylyqtaryn kórip, «bul bizge jaramaıdy eken» deıdi. Rım ol kezde ishinen buzylyp jatqan bolatyn. Árıne, Attılanyń zamanynda dúnıe júzi eki-aq bólikke bólindi. Eýrazııanyń shyǵys jaǵy ǵundarǵa birikti. Sebebi, ǵundarda quldyq bolmady. Quldyq bolmaǵan soń Rımniń quramyndaǵy taıpalar german, gottar, taǵy basqa taıpalar ǵundarǵa qaraı shyǵa bastady. Alǵashqy kezde ǵundardyń alan taıpasy qarsylasy boldy. Olar ǵundarǵa jutylyp ketti nátıjesinde.
Júsipbek QORǴASBEK: Sáke, sizdiń kitabyńyzda ǵundardy Rýǵıladan taqty mura qylyp alǵannan keıin aǵaıyndy eki adam bólip bılegen dep kórsetiledi. Keıinnen birin-biri óltirip, ıaǵnı Attıla baýyryn óltirip, bılikti tutas qolyna aldy degen pikir bar. Sol pikirińiz ózgergen joq pa? Óıtkeni, jańalyqtar kóp aıtylyp jatyr ǵoı. Baǵanaǵy balalyq shaǵyn qalaı berer edik degenge qatysty aıtyp jatyrmyn.
Samat ÓTENIIaZOV: Rımde ol órkenıetti taıpalardyń balalary sııaqty oqyǵan. Attılaǵa, ǵundarǵa qatysty kitaptar túgeldeı joǵalyp ketti. Keıbir úzindileri qalǵany bolmasa… Sol kitaptarda naqty aıtylady, Attıla latyn tilinde sóılegen. Basqa ǵundar sóıleı almaǵan. Orystyń ataqty jazýshysy Attıla týraly roman jazdy. Sonda Attılanyń stýdent bolǵan kezin baıandaıdy. Bul naqty bolmasa da, basqa dálelder arqyly tabylǵan bolýy kerek. Attıla men ǵundardyń tarıhı mańyzyn aıtatyn bolsaq, ony 1856 jyly franýzdyń uly zertteýshisi, tarıhshy Amedeı Terrı aıtty. Ekinshi ret 1951 jyly Bernshtam aıtty. Osylardy beri qaraı jaqyndata berse, jalpy Attılany kózben kórgen adam men sońynan jazǵan adamdardyń aıyrmashylyqtary bar. Bizde tarıhta ǵundardy da, Attılany da jaýyz qylyp kórsetedi. Tonaǵan, basyp alǵan dep. Al taqqa otyrý jaıy jańaǵy siz aıtqandaǵydaı.
Júsipbek QORǴASBEK: Osy jerde, Sáke, sóz qosa keteıin. Muny sizdiń kitabyńyzdyń ishinen alyp otyrmyn. Sol jerde kózben kórgen bir adamnyń sýretteýin bergen ekensiz. «Basy úlken, jalpaq, kózi qysyq, jyldam júretin, sóılegen kezde sózi syńǵyrlap turatyn naǵyz azıat» dep sýrettegen eken.
Samat ÓTENIIaZOV: Qansha ana jaqta júrgenmen, kóp ózgere qoımaǵan shyǵar. Osy ýaqytqa deıin, Attılanyń arýaǵy rıza bolatyn shyǵar, qanshama eńbek jazyldy? Sonyń barlyǵy keıingi úsh ǵasyrda jazyldy.
Júsipbek QORǴASBEK: Sonymen basy úlken, jalpaq, denesi tyǵyz, daýsy kúmistiń syńǵyryndaı syńǵyrlap turatyn, sheshimdi shapshań qabyldaıtyn, Rımde bilim alǵan. Demek, kózi ashyq, kókiregi oıaý, oń-solyn biletin adam. Taqqa muragerlikpen ǵana ıe bolǵan emes, óziniń ishki rýhanı daıyndyǵy bar adam. Osylaı dep onyń taqqa kelgenge deıingi beınesin jasap aldyq. Osydan keıin pysyqtap aıtyp ketetin jaıt, jańaǵy Rýǵıla bulardyń ákesi emes, aǵaıyndas adamy ǵoı. Sonda Attıla qalaı taq murageri bolǵan?
Erenǵaıyp OMAROV: Ákesiniń aǵasy. Ol kisi qaıtys bolǵanda ózinde urpaq bolmapty. Bolsa da uldan bolmaǵan. Sol kezdegi dástúr boıynsha, taq murageri onyń inisi bolýy kerek. Attılanyń 5-6 jasynda ákesi shapqynshylyqta qaıtys bolyp ketken. Qan, tek jaǵynan Attılanyń da taq muragerligine quqy bar. Attılanyń beınelenip júrgen keskini boıynsha aıtarym, onyń ózi kúdik týdyrady. Sebebi, Polshanyń, Vengrııanyń derekterin qaradym, ol ájeptáýir kórikti adam bolǵan. Kórikti bolatyndaı bir jóni, Rım hanshaıymy oǵan ǵashyq boldy ǵoı. Júzigin jiberip, men saǵan turmysqa shyǵýǵa daıynmyn dep, ózi qolqa salǵan ǵoı. Onyń ústine oǵan ekinshi, úshinshi áıel bolýǵa kelisip turǵan ǵoı. Osy turǵydan alǵanda keıbir derekterdi qaıta qaraýǵa týra keledi.
Samat ÓTENIIaZOV: Onoreıa degen Rım patshasynyń qaryndasy oǵan ǵashyq bolǵan. Attıladan 17 jas kishi bolyp tur. Aıta ketetin eń mańyzdy nárse, Rım ımperııasy ǵundardyń kelgeniniń arqasynda óz ǵumyryn 70 jylǵa uzartty. Áıtpese 390 jyly qurıtyn edi, germandyq taıpalar onyń kúlin kókke ushyratyn edi. Qazir hrıstıan álemi maqtap otyrǵan uly Feodosııa ǵundardyń áskerin paıdalanyp aman qalǵan.
Júsipbek QORǴASBEK: Sizderdiń aıtqan áńgimelerińizden tutas bir kartına shyǵyp otyr. Attılanyń balalyq, jastyq shaǵynan bastap, taqqa kelgenge deıingi kezeńi kóz aldymyzǵa keldi. Qarańyzshy, ózi Rımde oqıdy. Keıinnen áskerin bastap kelip, Rımge shabýyl jasamaq bolǵan kezde, rımdikter qatty sasady. Sebebi, dúnıeniń bárin baǵanaǵy alandardy talqandaǵan sııaqty, talqandap kele jatyr ǵoı. Attıla ózi aılaker de bolǵan deıdi. Ol ádiskerligi ǵoı endi. Jaýyn talqandaǵan kezde kúshti jaýlarynyń óziniń úreıi ushyp otyrady deıdi. Rımdikter sasqannan keıin mynany alǵa tartady ǵoı: Rımniń osynshama baılyǵy, órkenıeti, muraǵattary qalyp otyr. Al osynyń bári qalaı qırap ketedi dep suraǵanda, Attıla attyń basyn tartty deıdi. «Óz erikterimen beriletin bolsa, soǵys ashpaımyn» deıdi. Basqany jaýlasa da, Rımmen soǵysqan joq degen áńgimeńiz osy jerden shyǵady ǵoı deımin. Qalaı oılaısyz?
Samat ÓTENIIaZOV: Bul jerde shabýyl degen hrıstıan zertteýshileriniń sózi. Jalpy Attıla Rımdi tek qorǵaýmen kele jatyr. 20 ǵasyrdyń eń myqty zertteýshisi Tompsonnyń ózi sony aıtty. Rımniń tarıhyn Tompsonnan artyq biletin adam joq.
Erenǵaıyp OMAROV: Attıla is júzinde qanisher adam bolǵan emes. Aqyldy, meıirimdi. Aqyndardy, ǵalymdardy jınap otyrǵan. Jan-jaǵyna kúńderdi jınaǵan joq. Birinshi áıeline ǵashyq boldy, ol áıeli bosaný ústinde qaıtys bolyp ketedi. Odan keıin bul úılenbeı 5 jyl júredi. Odan keıin úılengen áıeliniń aty – Kereký. Pavlodardy Kereký dese, orystyń sózi dep kúletinder bar. Ony ıakýttyń Tolstov degen ǵalymy jazǵan. Ol tek qana jaýgerlikpen ǵana kún keshpegen, úlken órkenıetti kóterýge tyrysqan. Rımniń kóp qalalaryn salyp bergen. Ǵundardyń, negizi, laqap attary bolǵan, «qala salǵyshtar» degen. Iá, olar qala salǵysh bolǵan. Rım ımperııasy qulap bara jatyr degennen keıin, jańa astana retinde Ravenna qalasyn jetildirgen. Sol qalaǵa erinbeı bardym. Barǵanda kórgenim – úlken kúmbez. Kúmbezdiń tóbesine kıiz úı sııaqty úlken tas ákelip qoıǵan. Tastyń ishine qarasam, shańyraqtyń sýreti tur. Bul qaıdaǵy shańyraq? Ǵundar qoıǵan shańyraq.
Samat ÓTENIIaZOV: Bernshtam da, Gýmılev te Attıla men ǵundardyń álem tarıhyndaǵy mańyzyn joǵary baǵalap aıtty. Qyrymdy, Qarateńiz jaǵalaýyndaǵy grektiń qalalary men skıfter turǵan jerdiń barlyǵyn ǵundar kelgenge deıin, demek 360 jylǵa deıin túgeldeı german taıpalary ıelenip alǵan edi. Solardy ǵundar qýmaǵanda, ysyrmaǵanda olar ómir boıy ońtústik Reseıde qalyp qoıar edi. Bul ne degen sóz? Slavıan taıpalaryn germanǵa aınaldyryp jiberetin edi. Solardy jeńgen qudiretti kúsh bizdiń ǵun babalarymyz boldy. Barlyq tarıhshylar osyny tebirene aıtady. Sebebi german taıpalarynyń myqty bolǵany ras. Odan tórt ǵasyr buryn ezardyń ózi aıtqan bolatyn. Tarıhı mańyzdylyǵynyń bireýi osy bolýǵa tıisti.
Júsipbek QORǴASBEK: Al Attıla Eýropada qansha aýmaqty jaýlady?
Erenǵaıyp OMAROV: Franııanyń bir ýnıversıteti shaqyryp, bara qaldyq. Sonda elshilikte franýzdardyń jerine Attılanyń kelgenin aıttym. Sol eki arada Atlantıka jaǵalaýyndaǵy Gavr degen qalaǵa ertip bardy. Sol jerdegi oqý ornynyń tarıhshy dekanynan qandaı derek bar ekenin suradym. «Men Attılamen aınalyspaımyn, biraq Atlantıkaǵa aıaǵyn jýǵany belgili» dedi ol. Batys jaǵy sol jaqqa barady. Al shyǵys jaǵy qaı jaqqa barady deısiz? Rýǵıla patsha bolyp turǵanda, Attılany 20-21 jasynda Qytaıǵa elshilikke jiberedi. Sol jaqta 2-3 jyl júredi. Bara jatqanda soltústik jaqpen ketedi-aý deımin, Ertis jaǵalap. Kereký degen kelinshegin sol kezde tapty-aý deımin. Qaıtarynda shyǵys jaqpen qaıtyp, Horezmge soǵyp ketedi. Bolmasa kerisinshe. Ol kezde qazirgi Almaty oblysyn, ońtústik oblystardy, Ózbekstannyń batysyn, ortasyna deıin aq ǵundar bılep otyrǵan. Olardyń aty eftalıtter. Mynalar qara ǵundar, bular aq ǵundar. Qara degen soltústik degen maǵyna beredi. Mysaly, Qarateńizdi alyńyz, sol sııaqty túrikter Jerorta teńizin Aqteńiz deıdi. Aq ǵundar ońtústik ǵundar, qara ǵundar soltústik ǵundar. Qara ǵundardy Attıla basqaryp ketti. Al aq ǵundardy Abadan degen patsha basqarǵan. Ol keıin eftalıt bolyp ketti. Aq ǵundar memleketi Attıladan da kóbirek ómir súrgen. Biraq túriktermen kelispeı, jeńilip qalǵan. Sonda ǵundardy qosa esepteseńiz, mólshermen alǵanda Shyǵys Túrkistan, Orta Azııa, Úndistannyń ortasyna deıin, bári ǵundar bolǵan. Tek bular ekige bólingen de, aq ǵundar ońtústikte qalyp, Eýropaǵa qara ǵundar ketken. Aq ǵundar týraly ózbekter ózderiniń oqýlyqtarynda keńestik kezeńnen beri jazyp kele jatyr. Biz keıinnen jaza bastadyq. Sebebi, tarıhymyzdy «bularǵa osy da jetedi» degendeı ǵyp, bolshevıkter jazyp otyrdy ǵoı. Soǵan qaraǵanda jalpy úlken terrıtorııaǵa ıe bolyp otyrǵan halyq.
Samat ÓTENIIaZOV: Rım ımperııasynda qanshama kitaptar órtenip ketken bolsa, bizdiń Otyrarymyzdyń da túgelimen joıylyp ketkeni ras. Eger babalarymyz tasqa jazyp ketpegende, álipbıimizden de aıyrylyp qalýymyz múmkin edi. Kitapty qurtý ońaı, biraq tasty qurtý ońaı emes. Musylman dini myqtap órbigen Qazaqstanda ondaı tastar qalmaǵan deýge de bolady. Musylman dini barmaǵan Mońǵolııada tunyp turdy. Alǵash kelgen kezde musylman dininde biraz talasty jaıttar bolǵany ras. Bul úshin musylman dinin jek kórý kerek emes, dinderdiń ishindegi eń jasy, eń myqtysy dep maqtanyshpen aıtýymyz kerek. Biraq zardabyn da umytpaýymyz kerek. Jalǵyz Attılanyń ǵana emes, Rımniń tarıhyna qatysty jazylǵan kitaptar da joıyldy, tipti keıbireýlerdiń 32 kitabynan eki-aq kitaby qalǵan. Sonyń barlyǵyn hrıstıan dininiń ókilderi jasaǵan. Dinde ondaı da bolady.
Júsipbek QORǴASBEK: Attılanyń ustanǵan dini, qoldanǵan, tutynǵan tili, ortasy týraly ne aıtar edińizder?
Samat ÓTENIIaZOV: Attıla ózi ómir súrgen zamanynda Rımdi qansha súıse de, mádenıetine basyn ıip syılasa da, basshylarmen kelisken joq. Tek dıplomatııalyq qatynas bolǵannan keıin ǵana tıisken joq. Shyn mánisinde 394 jyly Uly Feodosııa ólgennen keıin, sonyń jasap ketken dinimenen memleket basshylarynyń bári hrıstıan dinin qabyldaǵan edi. Ony jalǵyz Attıla emes, rımdikterdiń bári jek kóretin. Sebebi, jańadan paıda bolǵan din. 375 jyly Graıan Batys Rımge bıleýshi bolyp otyrǵan kezinde ózi az qalǵan áskerdi taratyp jiberdi. Taratyp jiberý degende ishimdikke boı aldyrtyp, jaıyp jiberdi. Kóp uzamaı ózi óldi. Ony bizdiń babalarymyz, bolmasa german taıpalary óltirgen joq, óz adamdarynyń qolynan óldi. Attıla memleket basynda otyrǵanda da, oǵan deıin de eki Rımniń ustanǵany hrıstıan dini boldy. Sol kezdegi dinniń áserinen Attıla týraly nemis halqynyń jyrlary, skandınavııa halqynyń jyrlarynyń sıýjetteri azdap ózgerdi.
Erenǵaıyp OMAROV: Árıne, din boldy. Biraq olar Táńirge sendi. «Biz Kúnniń balasymyz» deıdi. Ǵun degen sóz Kún degennen shyǵady. Soǵan qaraǵanda, bular Kúnge, onyń ishinde Táńirge tabynǵan. Qazirgideı musylmandyq, hrıstıandyq sııaqty ol kezde din ǵundardyń ishinde memlekettik ról atqarmaǵan.
Samat ÓTENIIaZOV: Jalpy zertteýge qatysty kóptegen materıaldarda ǵundardyń túrki tildes bolǵany áldeqashan dáleldendi. Eýropanyń kóp jerlerindegi qulaǵymyzǵa jyly estiletin jer attary keıingi Túrik sultanynyń kezinde paıda bolǵan shyǵar dep oılaımyz. Biraq burynnan kele jatqan jer attary bar. Mysaly, qarapaıym as ataýynyń biri – ıogýrt deıdi. Bul ǵundardan qalǵan sóz eken. Biz qurt desek, olar ıogýrt deıdi. Aırannyń bir túri. «Suıyq qurt» degen sóz. Biz qatqan aırandy qurt dep aıtamyz. Onyń basqa da maǵynalary bar. Kezinde oǵyz tilderiniń birinde «qurtqa» dep qasqyrdy aıtqan. Ǵundardyń túrki tildes bolǵandyǵyn biz qansha talas-tartys bolsa da, maqtanyshpen moıyndaımyz. Sonyń ishinde batys ǵundar men shyǵys ǵundardy ataı keteıik. Qazaqtar shyǵatyn qypshaq toby sol batys ǵundardyń taraby. Jalpy bizdiń saıası tarıhymyz ǵundardan bastalady.
Júsipbek QORǴASBEK: Qansha kúdik keltirsek te, ol kúdigimiz áńgimeni qyzdyrýǵa ǵana jaraıtyn túri bar. Áıtpese bul taqyryp bizge aspannan túse salǵan taqyryp emes ekeni de belgili. Sebebi, Shoqan Ýálıhanovtyń ózi kezinde Sankt-Peterbýrgte osy máselege aralasqan eken.
Samat ÓTENIIaZOV: Álkeı Marǵulannyń ózi alǵash ret Terrıdiń kitabynyń atyn Shoqan Ýálıhanovtyń kitabynan kórdim dep aıtqan eken. Attıla tarıhta belgili qolbasshy, memleket basqarýshy, saıası qaıratker bolyp qaldy. Ol basyp alýshy bolǵan joq. Osy ýaqytqa deıin oǵan jala jabylyp keldi. Sonyń bári ishimizge syımady. Sol Álkeı Marǵulandar qoldady bizdi.
Erenǵaıyp OMAROV: Eýropada ǵundardyń bedeli myqty boldy. 1876 jyly Vılgelm degen qanisher shyqty Germanııadan. Ol búkil Eýropany basyp alǵan kezde franýzdar, basqa da halyqtar «taǵy bir Attıla shyqty» dep, Attılanyń obrazyna keltirip, bedelin túsirip jibergen.
Samat ÓTENIIaZOV: Eýropany Attıladan keıin eshkim baǵyndyra alǵan joq.
Erenǵaıyp OMAROV: Ǵundar men qytaılar da kóp soǵysqan. Qytaılar biz jaqty jaýlaý úshin ásker jiberse, negizi tapsyrmanyń bireýi mynaý bolatyn: kitaptardy jyrtpańdar, órtemeńder, alyp kelińder. Sodan keıin ǵundardyń kartasyn aldyrmaq bolǵan. Ǵundar kartany uzynynan syzǵan. Orap qoıady eken, negizgi joldardy, joldardaǵy meken-jaılardy kórsetip qoıǵan. Sodan soń ǵundar bizdiń eramyzdyń basynda, bizdiń eramyzǵa deıin kitap jazǵan, shyǵarǵan. Mynandaı derekter bar: Ǵundarǵa barǵan joryqtan keıin qytaıdaǵy bir sheneýnik «kóp kitap alyp kelipsińder ǵoı» dep maqtapty.
«Mádenıet» telearnasy, «Halyq sózi» gazeti.
