ءبىزدىڭ ەڭسەمىز ءتۇسىپ ەزىلىپ وتىرعان جايىمىز بار. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا رۋح جۇپىنى. بۇل قالاي سوندا؟ كەشە عانا الشاڭداپ باسىپ، اسقاقتاپ جۇرگەن تاكاپپار حالىق ەدىك قaوي. بۇل كۇندە كەۋدەمىز قابىسىپ سۇمىرەيە قالىپپىز. نەلىكتەن؟ الدە جان-جاقتان اعىلعان ءار سارىنداعى ءدىن ءداتىمىزدى قۇرتتى ما؟ مۇمكىن باتىس پەن شىعىستىڭ مادەنيەتى تولقىنىنىڭ ورتاسىندا سەڭ سوقتى؟ «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدىنىڭ» كەرى دە.
بىراق، مىنە قاراڭىزشى، تاعى ءبىر قاتەلىك جىبەردىك. ءوزىمىزدى شىبىنعا تەلىتىپ قويدىق. وسىمىز دۇرىس پا؟! ءوزىن بيىك، ءور سانامايتىن حالىق الىسقا قالاي بارماق؟ ءبىر شەتىمىزدە ۇلى دالا ازيا، ەكىنشى شەتىمىز ەۋروپا، ورتاسىندا ءبىز – قازاقيا. الەمدە جەر كولەمى بويىنشا توعىزىنشى ورىندا تۇرمىز. ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن لەنين قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدا بەس ساعات كەڭەسۋىنىڭ ءمانى ەندى تۇسىنىكتى. كۇن كوسەمى الاشورداشىلاردىڭ دەگەنىنە كونسە قانداي ەلدەن، جەردەن ايرىلاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. استى ءۇستى بىردەي قات بايلىق، قۇتتى جەردەن قاعىلارىن سەزگەن. بۇگىن سانىن سوعىپ بايبالام سالىپ جيرينوۆسكي ءجۇر. ونىڭ ايتۋىنشا قازاقتا مۇلدەم جەر بولماپتى. قازاق دەگەن حالىقتا جوق كورىنەدى. ءبىز كوكتەن ءتۇسىپپىز. نە دەگەن «وتتاۋباي» اڭگىمە؟! كوپ اۋمەسەرلەر ونى شىندىققا جورىدى. ال ىرگەمىزدەگى قىتاي جاس جەتكىنشەكتەرىنە تاريح ساباعىندا «ابىلقايىر قازاقيانىڭ جارتى جەرىن بىزگە بەرەم دەپ ۋادە ەتكەن» دەپ وقىتىپ جاتىر. ولار دا مىنا كەڭ بايتاق دالامىزدى ءوزىمسىنىپ، يەمدەنۋدى ەمەكسىتەدى. ەكى شەتىمىزدە جەڭ استىنان جۇدىرىق تۇيگەن كورشىلەرىمىز بار. ودان قالدى بار بولساڭ، كورە المايتىن، جوق بولساڭ، بەرە المايتىن مىسىق تىلەۋ وزاعاڭ بالاسىنا: «قوزاق بولما» دەپ ۇرسادى. ونىسى اقىماق بولما دەگەنى. ايتەۋىر قازاققا تونگەن كەمسىتۋ مەن كەكەسىن. ەڭسەڭدى باسقان زۇلمات ويلار. ارينە ونىڭ ءبارى قىزىلكوزدىكتەن، قىزعانىشتان شىققان سوزدەر. بىراق، ءسوز كوڭىلدىڭ ايناسى ەمەس پە. ىشىندەگى ويى وسى. ونىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا وزىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قازاققا مۇرىن شۇيىرە قارايدى. ونىڭ دا كۋاسى بولدىق. ءبىر كۇنى اۆتوبۋستا كەلە جاتقانبىز. ءبىر قازاق اعامىز ىشىڭكىرەپ الىپ: «ءبىزدىڭ تاريح، ءبىزدىڭ تاريح» دەپ الدەكىمگە داۋرىعا اڭگىمە ايتىپ كەلەدى. ونىسى ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىردى بىلەم، ءبىر ورىس ايەل اتىپ تۇرەگەلىپ انا اعامىزدى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. ەڭ سوڭىندا «سەندە نە تاريح بار؟» دەپ قويىپ قالدى. ءاي، سورى قايناعان اعام-اۋ، باعانادان «ءبىزدىڭ تاريح، ءبىزدىڭ تاريح» دەپ كولگىرسىگەندە سونداي ەدىڭ عوي، ەندى جاۋاپ بەرسەڭشى. جوق، ونىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ، مۇرىن استىنان مىڭگىرلەدى. «يت ەكەنسىڭ» دەدىك ىشىمىزدەن ىزامىز كەپ. تاريح بىلمەسەڭ، وتكەنىڭمەن ماقتانا الماساڭ، كەردەڭدەپ نەڭ بار؟ ماسقارا بولعانىمىز-اي! «سەندە نە تاريح بار؟». وسى كەكەسىندى ءۇن كوكەيدەن كەتپەيدى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بىزگە نەلىكتەن مۇرىن شۇيىرەتىنىن دە ەندى ءتۇسىندىم.
تاياۋدا م. قارعاباەۆتىڭ «كوشپەندىلەردىڭ اتلانتيداسى» اتتى كىتابى قولىما ءتۇستى. شىنتۋايتىنا كەلسەك، كىتاپ ورىسشا جازىلعان. ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت قازاقتىڭ ورىس تىلىندە جازعانىنا قۋاندىم. نەگە دەيسىز عوي. بۇل وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءبىزدىڭ تاريحتى وقىتاتىن، جەتەسىنە جەتكىزەتىن كىتاپ. اۆتور قىتايدىڭ «قۇپيا تاريح» جانە ماڭعولدىڭ «التان توۆچ» جىلناماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، تەمۋجين قاعاننىڭ قول استىندا ءبىزدىڭ تۇرىكتەردىڭ سوعىسقاندىعىن اشىپ ايتادى.
كەزىندە كوشپەندىلەر ومىرىنەن حابارى كەمشىن باتىس عالىمدارى كوپ نارسەنىڭ مايەگىنە جەتپەي، جاپپاي ماڭعول اتاندىرعان شىڭعىسحاننىڭ قالىڭ قولى ءبىزدىڭ اتالارىمىزدان قۇرالعان بولىپ شىقتى. جارتى الەمدى جاۋلاعان ءبىز ەكەنبىز. بۇل ماقتانۋعا تۇرارلىق دۇنيە عوي. تەمۋدجيننىڭ اناسى ولۋەن قوڭىرات قىزى. اكەسى ەسۋگەي كەرەي حانىمەن اندا (انتتاس) بولعان. ەڭ باستىسى ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا، تيمۋجين دە كوك تاڭىرگە تابىنعان. ول ءوز تىلىندە تەنگري دەدى، ءبىز ءتاڭىر دەدىك. ءبىر-بىرىنەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن جۇرت. باۋىرلاس ەل. ءتىپتى، بۇگىنگى ماڭعول اتاۋىنىڭ استىندا دا تۇركى تەكتەس تايپالار بار.
«ورىستىڭ بەتىن تىرناساڭ، تاتار شىعادى» دەگەنى سياقتى ماڭعولدىڭ بەتىن تىرناساڭ تۇىك باۋىرىمىز شىعاتىن بولىپ تۇر. راشيد-اد-ءديننىڭ ماڭعولداردى تۇركىلەر دەۋىنىڭ نەگىزى وسى. تاريحتا ماڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعى دەگەن اتاۋ بار. دۇرىسىندا ول ماڭعول-تۇركى شاپقىنشىلىعى بولسا كەرەك-ءتى. وسىنىڭ ءبارى التىن ارىپپەن جازىلاتىن تاريح ەمەس پە؟ شىڭعىسحاندى بىلاي قويعاندا عۇن يمپەرياسىنىڭ وزىمەن اق ماقتانۋىمىزعا بولادى عوي. قازىر قىتايدىڭ قورجىنىن قامپيتىپ، ءتۋريزمنىڭ قايناعان نۇكتەسىنە اينالعان «ۇلى قىتاي قورعانى» قالاي سالىنىپ ەدى؟ حان يمپەرياسىنىڭ حانشاسىن قاعانىمىزعا بەرىپ، وزدەرى «ىرگەمىزدى اۋلاق سالايىق» دەگەن نيەتپەن قامالدىڭ ارعى باسىنا تىعىلعانىن نەگە ايتپايمىز. قىتايدىڭ ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا الىم-سالىق تولەگەنىن وسى جۇرت بىلە مە؟ كەيىننەن اتتى ەدىل باستاپ، ەۋروپانىڭ شاڭىراعىن شايقاعان دا وسى عۇندار ەمەس پە؟ «قۇدايدىڭ جىبەرگەن تاجالى» دەپ، ەۋروپا حالقىنىڭ زارە قۇتى قاشپاپ پا ەدى اتتى ەدىلدەن. ول از دەسەڭىز توقتامىس حاننىڭ ماسكەۋدى ورتەپ، كۇلىن كوككە ۇشىرعانى دا تاريح. قىپشاق دالاسىنان قۇلدىققا الىنىپ، مىسىردا سۇلتان اتانعان بەيبارىس تا ءبىزدىڭ بابامىز. دانىشپان عۇلامالارىمىز دا بار. ەۋروپادا وقىمىستىلار ءدىن وكىلدەرىمەن قۋعىندالىپ، ورتەلىپ جاتقاندا وقۋ-عىلىم شىعىستا جاقسى دامىدى. استرولوگ تا، ماتەماتيك تە، فيزيك تە شىقتى بىزدەن. كەيىن ەۋروپا ءبارىن ءوز اتىنا كوشىرىپ الدى. مەديتسينا ءسوزى يبن-سينانىڭ اتىنان شىققان دەگەنگە ءوز باسىم سەنگەندەيمىن. ق. مىرزا-ءالى: «ءبىزدىڭ تاريح قالىڭ تاريح، بىراق تا مۇقاباسى جۇپ-جۇقا» دەيتىنى وسىدان شىعار. تاريح بار، تەك بىلەتىندەر از. وتكەنىڭمەن ماقتانا الماساڭ، وزگە ەل سەنى نە دەپ سىيلاماق. ءومىر باقي تۇيە باققان مالاي قازاق دەپ تانىماي ما؟ راس، ءبىز ءالى قۇلدىق مىنەز-قۇلىقتان ايرىلعان جوقپىز. مىسىردان كىلەڭ قۇلدى جيناپ الىپ، ەل قىلام دەگەن ءماسىح پايعامبار ءشول دالادا 40 جىل ءجۇرىپتى-مىس. وعان بىرەۋ نارازىلىق تانىتىپ: «ەي، مۇسا! حالقىڭ شولدە قىرىلاتىن بولدى عوي دەگەندە » ول: «قۇلدىقتى كورگەن اقىرعى ادام وسىندا ولمەيىنشە ءبىز تاپجىلمايمىز» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. بۇگىن الەمدى بيلەپ وتىرعان جويىت (ەۆرەي) حالقى ءبىر كەزدەرى مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ قۇلى ەدى. قانداي ازات، بيىك رۋحتى ەل بولىپ شىقتى بۇگىن. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ءالى دە ەڭسەسى تومەن. ورىسقا بودان بولعانىمىز وزەككە قۇرت ءتۇسىردى. تەڭگەمىز ەكى تىلدە جازىلادى. ءتىلىمىز جەسىر، ءدىلىمىز جەتىم. قازاق قازاقپىن دەپ ماقتانا الماي قور بولىپ ءجۇر. ويلاپ قاراڭىزشى. الەمدەگى ەڭ تازا قان قازاقتىكى. نەمىستەر وزدەرىن «كوگىلدىر قاننانبىز» دەپ، اقسۇيەكپىز دەپ الەمگە جار سالدى. بوس ساندىراق. ناعىز اقسۇيەك حالىق قازاق قانا. ونىڭ بويىندا عاسىرلار بويى جيعان تەكتىلىگى بار. جەتى اتاسىنان قىز الىسپايتىن قازاقتىڭ قانى تازا بولماعاندا باسقا كىم؟ ءبىزدىڭ تاقتان تۇسكەنىمىز كەشە عانا. ەڭسەمىزدى تىكتەپ، قايتا ۇران سالىپ، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ كەرەك. ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تاريحىمىزدى ساق، عۇن، قىپشاق، ءۇيسىن، كەرەي قاعاناتتارىنان باستاپ وقىتۋ كەرەك. سودان كەيىن سۇراپ كورسىن «سەندە نە تاريح بار؟» دەپ. ەگەر سۇراي قالسا:
مەن كوكتىڭ ۇلىمىن،
ول قۇرتى جەردىڭ…
پەندەلىگىن، كەندەلىگىن سەزبەپتى.
تابانعا ساپ قۇرتىپ ەدىم،
ولمەپتى،
سورلى قۇرت!
مەس استاۋعا تولتىرىپ،
باسىڭدى كەسىپ سالعاندا،
حانىڭمىن دەپ ايتىپ حاندارعا،
الشاڭداپ جۇرگەندە جالعاندا،.
مەن ساق، تۇركى ەدىم…
كوزىنەن اعىپ سوراسى،
بوزداعان كۇنىن ۇمىتتى.
كۇن استىنىڭ بالاسى،
سورلاعان كۇنىن ۇمىتتى.
تاس قامالعا تىعىلىپ،
بەزىنگەنىن ۇمىتتى.
اياعىما جىعىلىپ،
ەزىلگەنىن ۇمىتتى.
ەي، قۇلداردىڭ بالاسى!
جۇرگەنىڭدە،
قۋ اعاشقا تابىنىپ،
قۇداي ساناپ پۇتىڭدى.
قابىلانداي قابىنىپ،
جولبارىستاي شابىنىپ،
قاشىرماپ پا ەك قۇتىڭدى.
مەن تۇرىكتىڭ بالاسى،
ءتاڭىرى تەكتەس ۇل ەدىم.
سەن سوندا كىم ەدىڭ؟
بوساعامداعى قۇل ەدىڭ،
تابان استىندا ءجۇر ەدىڭ.
قىزىڭدى كۇڭ قىپ،
ۇلىڭدى قۇل قىپ ەرلەدىم.
كوكتىڭ ۇلى مەن ەدىم!
تۇركى ەدىم!
سەن جەردىڭ قۇرتى ەدىڭ…(ج..ج.) – دەپ تەپسىنە جىرلاۋ كەرەك. ءبىز قازاقپىز، اقسۇيەك قازاقپىز. قىرعىزدار ايتاتىن ماڭقا قازاق ءبىز ەمەس. وزبەكتەر ايتاتىن اقىماق قوزاق ءبىز ەمەس. ءبىز پاتشالاردىڭ پاتشاسى، حانداردىڭ حانى بولار قازاقپىز. قازاق اناسىنىڭ جاتىرىنا ءالى دە التىن ايدارلى ۇل بىتەر. ەندىگى تىربانىپ تا جاتقان شىعار. ءۇمىتتىمىز، كوتەر ەڭسەڭدى، كوك ءبورىلى بايراقتى، كوك ءتاڭىرىسىنىڭ ۇلى…
جانات جاڭقاشۇلى،
قاراعاندى وبلىسى،
«ادىرنا».
