Bizdiń eńsemiz túsip ezilip otyrǵan jaıymyz bar. Biletinderdiń aıtýynsha Rýh jupyny. Bul qalaı sonda? Keshe ǵana alshańdap basyp, asqaqtap júrgen tákáppar halyq edik qaoı. Bul kúnde keýdemiz qabysyp súmireıe qalyppyz. Nelikten? Álde jan-jaqtan aǵylǵan ár saryndaǵy din dátimizdi qurtty ma? Múmkin batys pen shyǵystyń mádenıeti tolqynynyń ortasynda seń soqty? «Eki túıe súıkense, ortasynda shybyn ólediniń» keri de.
Biraq, mine qarańyzshy, taǵy bir qatelik jiberdik. Ózimizdi shybynǵa telitip qoıdyq. Osymyz durys pa?! Ózin bıik, ór sanamaıtyn halyq alysqa qalaı barmaq? Bir shetimizde uly dala Azııa, ekinshi shetimiz Eýropa, ortasynda biz – Qazaqııa. Álemde jer kólemi boıynsha toǵyzynshy orynda turmyz. Álimhan Ermekov pen Lenın Qazaqstannyń shekarasyn anyqtaýda bes saǵat keńesýiniń máni endi túsinikti. Kún kósemi Alashordashylardyń degenine kónse qandaı elden, jerden aırylatynyn jaqsy túsingen. Asty ústi birdeı qat baılyq, qutty jerden qaǵylaryn sezgen. Búgin sanyn soǵyp baıbalam salyp Jırınovskıı júr. Onyń aıtýynsha qazaqta múldem jer bolmapty. Qazaq degen halyqta joq kórinedi. Biz kókten túsippiz. Ne degen «ottaýbaı» áńgime?! Kóp áýmeserler ony shyndyqqa jorydy. Al irgemizdegi qytaı jas jetkinshekterine tarıh sabaǵynda «Ábilqaıyr Qazaqııanyń jarty jerin bizge berem dep ýáde etken» dep oqytyp jatyr. Olar da myna keń baıtaq dalamyzdy ózimsinip, ıemdenýdi emeksitedi. Eki shetimizde jeń astynan judyryq túıgen kórshilerimiz bar. Odan qaldy bar bolsań, kóre almaıtyn, joq bolsań, bere almaıtyn mysyq tileý Ózaǵań balasyna: «Qozaq bolma» dep ursady. Onysy aqymaq bolma degeni. Áıteýir qazaqqa tóngen kemsitý men kekesin. Eńseńdi basqan zulmat oılar. Árıne onyń bári qyzylkózdikten, qyzǵanyshtan shyqqan sózder. Biraq, sóz kóńildiń aınasy emes pe. Ishindegi oıy osy. Onyń bárin bylaı qoıǵanda ózimizdegi ózge ult ókilderi de qazaqqa muryn shúıire qaraıdy. Onyń da kýási boldyq. Bir kúni avtobýsta kele jatqanbyz. Bir qazaq aǵamyz ishińkirep alyp: «Bizdiń tarıh, bizdiń tarıh» dep áldekimge daýryǵa áńgime aıtyp keledi. Onysy eldiń berekesin ketirdi bilem, bir orys áıel atyp túregelip ana aǵamyzdy jerden alyp, jerge saldy. Eń sońynda «sende ne tarıh bar?» dep qoıyp qaldy. Áı, sory qaınaǵan aǵam-aý, baǵanadan «bizdiń tarıh, bizdiń tarıh» dep kólgirsigende sondaı ediń ǵoı, endi jaýap berseńshi. Joq, onyń tili kúrmelip, muryn astynan mińgirledi. «It ekensiń» dedik ishimizden yzamyz kep. Tarıh bilmeseń, ótkenińmen maqtana almasań, kerdeńdep neń bar? Masqara bolǵanymyz-aı! «Sende ne tarıh bar?». Osy kekesindi ún kókeıden ketpeıdi. Ózge ult ókilderiniń bizge nelikten muryn shúıiretinin de endi túsindim.
Taıaýda M. Qarǵabaevtyń «Kóshpendilerdiń Atlantıdasy» atty kitaby qolyma tústi. Shyntýaıtyna kelsek, kitap oryssha jazylǵan. Ómirimde birinshi ret qazaqtyń orys tilinde jazǵanyna qýandym. Nege deısiz ǵoı. Bul ózge ult ókilderine bizdiń tarıhty oqytatyn, jetesine jetkizetin kitap. Avtor qytaıdyń «Qupııa tarıh» jáne mańǵoldyń «Altan tovch» jylnamasyna súıene otyryp, Temýjın qaǵannyń qol astynda bizdiń túrikterdiń soǵysqandyǵyn ashyp aıtady.
Kezinde kóshpendiler ómirinen habary kemshin batys ǵalymdary kóp nárseniń máıegine jetpeı, jappaı mańǵol atandyrǵan Shyńǵyshannyń qalyń qoly bizdiń atalarymyzdan quralǵan bolyp shyqty. Jarty álemdi jaýlaǵan biz ekenbiz. Bul maqtanýǵa turarlyq dúnıe ǵoı. Temýdjınniń anasy Ólýen qońyrat qyzy. Ákesi Esýgeı Kereı hanymen anda (anttas) bolǵan. Eń bastysy bizdiń babalarymyz da, Tımýjın de kók táńirge tabynǵan. Ol óz tilinde Tengrı dedi, biz Táńir dedik. Bir-birinen qyz alysyp, qyz berisken jurt. Baýyrlas el. Tipti, búgingi mańǵol ataýynyń astynda da túrki tektes taıpalar bar.
«Orystyń betin tyrnasań, tatar shyǵady» degeni sııaqty mańǵoldyń betin tyrnasań túik baýyrymyz shyǵatyn bolyp tur. Rashıd-ad-dınniń mańǵoldardy túrkiler deýiniń negizi osy. Tarıhta mańǵol-tatar shapqynshylyǵy degen ataý bar. Durysynda ol mańǵol-túrki shapqynshylyǵy bolsa kerek-ti. Osynyń bári altyn árippen jazylatyn tarıh emes pe? Shyńǵyshandy bylaı qoıǵanda Ǵun ımperııasynyń ózimen aq maqtanýymyzǵa bolady ǵoı. Qazir qytaıdyń qorjynyn qampıtyp, týrızmniń qaınaǵan núktesine aınalǵan «Uly qytaı qorǵany» qalaı salynyp edi? Han ımperııasynyń hanshasyn qaǵanymyzǵa berip, ózderi «irgemizdi aýlaq salaıyq» degen nıetpen qamaldyń arǵy basyna tyǵylǵanyn nege aıtpaımyz. Qytaıdyń bir kezde bizdiń babalarymyzǵa alym-salyq tólegenin osy jurt bile me? Keıinnen Atty Edil bastap, Eýropanyń shańyraǵyn shaıqaǵan da osy Ǵundar emes pe? «Qudaıdyń jibergen tajaly» dep, Eýropa halqynyń záre quty qashpap pa edi Atty Edilden. Ol az deseńiz Toqtamys hannyń Máskeýdi órtep, kúlin kókke ushyrǵany da tarıh. Qypshaq dalasynan quldyqqa alynyp, Mysyrda sultan atanǵan Beıbarys ta bizdiń babamyz. Danyshpan ǵulamalarymyz da bar. Eýropada oqymystylar din ókilderimen qýǵyndalyp, órtelip jatqanda oqý-ǵylym shyǵysta jaqsy damydy. Astrolog ta, matematık te, fızık te shyqty bizden. Keıin Eýropa bárin óz atyna kóshirip aldy. Medıına sózi Ibn-Sınanyń atynan shyqqan degenge óz basym sengendeımin. Q. Myrza-Áli: «Bizdiń tarıh qalyń tarıh, biraq ta muqabasy jup-juqa» deıtini osydan shyǵar. Tarıh bar, tek biletinder az. Ótkenińmen maqtana almasań, ózge el seni ne dep syılamaq. Ómir baqı túıe baqqan malaı qazaq dep tanymaı ma? Ras, biz áli quldyq minez-qulyqtan aırylǵan joqpyz. Mysyrdan kileń quldy jınap alyp, el qylam degen Másih paıǵambar shól dalada 40 jyl júripti-mys. Oǵan bireý narazylyq tanytyp: «Eı, Musa! Halqyń shólde qyrylatyn boldy ǵoı degende » ol: «Quldyqty kórgen aqyrǵy adam osynda ólmeıinshe biz tapjylmaımyz» dep jaýap qaıyrypty. Búgin álemdi bılep otyrǵan Joıyt (evreı) halqy bir kezderi Mysyr perǵaýynynyń quly edi. Qandaı azat, bıik rýhty el bolyp shyqty búgin. Bizdiń halyqtyń áli de eńsesi tómen. Orysqa bodan bolǵanymyz ózekke qurt túsirdi. Teńgemiz eki tilde jazylady. Tilimiz jesir, dilimiz jetim. Qazaq qazaqpyn dep maqtana almaı qor bolyp júr. Oılap qarańyzshy. Álemdegi eń taza qan qazaqtiki. Nemister ózderin «kógildir qannanbyz» dep, aqsúıekpiz dep álemge jar saldy. Bos sandyraq. Naǵyz aqsúıek halyq qazaq qana. Onyń boıynda ǵasyrlar boıy jıǵan tektiligi bar. Jeti atasynan qyz alyspaıtyn qazaqtyń qany taza bolmaǵanda basqa kim? Bizdiń taqtan túskenimiz keshe ǵana. Eńsemizdi tiktep, qaıta uran salyp, ulttyq Rýhty kóterý kerek. Elimizdegi ózge ult ókilderine tarıhymyzdy Saq, Ǵun, Qypshaq, Úısin, Kereı qaǵanattarynan bastap oqytý kerek. Sodan keıin surap kórsin «sende ne tarıh bar?» dep. Eger suraı qalsa:
Men kóktiń ulymyn,
Ol qurty jerdiń…
Pendeligin, kendeligin sezbepti.
Tabanǵa sap qurtyp edim,
Ólmepti,
sorly Qurt!
Mes astaýǵa toltyryp,
Basyńdy kesip salǵanda,
Hanyńmyn dep aıtyp Handarǵa,
Alshańdap júrgende jalǵanda,.
Men Saq, Túrki edim…
Kózinen aǵyp sorasy,
Bozdaǵan kúnin umytty.
Kún astynyń balasy,
Sorlaǵan kúnin umytty.
Tas qamalǵa tyǵylyp,
Bezingenin umytty.
Aıaǵyma jyǵylyp,
Ezilgenin umytty.
Eı, quldardyń balasy!
Júrgenińde,
Qý aǵashqa tabynyp,
Qudaı sanap putyńdy.
Qabylandaı qabynyp,
Jolbarystaı shabynyp,
Qashyrmap pa ek qutyńdy.
Men Túriktiń balasy,
Táńiri tektes ul edim.
Sen sonda kim ediń?
Bosaǵamdaǵy qul ediń,
Taban astynda júr ediń.
Qyzyńdy kúń qyp,
Ulyńdy qul qyp erledim.
Kóktiń uly men edim!
Túrki edim!
Sen jerdiń qurty ediń…(J..J.) – dep tepsine jyrlaý kerek. Biz qazaqpyz, aqsúıek qazaqpyz. Qyrǵyzdar aıtatyn mańqa qazaq biz emes. Ózbekter aıtatyn aqymaq qozaq biz emes. Biz patshalardyń patshasy, handardyń hany bolar qazaqpyz. Qazaq anasynyń jatyryna áli de altyn aıdarly ul biter. Endigi tyrbanyp ta jatqan shyǵar. Úmittimiz, kóter eńseńdi, kók bórili baıraqty, kók táńirisiniń uly…
Janat JAŃQAShULY,
Qaraǵandy oblysy,
«ADYRNA».
