جەر-انا اق كورپەسىن قىمتانىپ، ۇسكىرىك اياز دالا كەزىپ، پەرىشتەنىڭ قاۋىرسىنىنداي اق ۇلپا قار كوكتەن جاۋعان تۇستا «جاڭا جىل كەلدى» دەپ قۋاناتىمىز بار. قوعام تاراپى ءارتۇرلى سىن ايتقانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە، جاڭا جىلدى ءداستۇرلى ءتول مەرەكەدەي تورگە وزدىرىپ، وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن عانا كۇپى كيگىزگەن اياز اتاعا قالاي شەكپەن جاۋىپ جىبەرگەنىن اڭعارماي قالادى. ارامىزدا بەتى نارتتاي قىزارعان سانتا كلاۋس پەن ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اقشاقارىمىز جۇرەدى. ال ءبىز كۇندى قازىق ەتىپ اينالعان عالامشارلارداي شىرشانىڭ ماڭىندا دوڭگەلەنىپ بارا جاتامىز. نەگە؟ مەنىڭشە، ونىڭ سەبەبىن اتالمىش مەرەكەنىڭ ءتۇپ-توركىنى تۇركىلەرگە ءتان ەكەندىگىنەن ىزدەپ كورگەن ءجون سەكىلدى. سارى مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ، وسى ماسەلەنىڭ تىگىسىن سوگىپ كورەلىكشى.
العاشقى ءسوز
«جاڭا جىل مەرەكەسىن اتا-بابالارىمىز مەرەكەلەمەگەن» دەيتىندەردىڭ بىرقاتارى يسا پايعامباردىڭ ماۋلىتىنەن (تۋعان كۇنىنەن) ويىن جىراق ەتكىسى كەلسە، ەندى ءبىر شوعىرى وسى مەيرامدا «اقاڭنان سىلتەپ، ارىپ-اشقانداردى» ايتىپ، دات بىلدىرەدى. تاعى ءبىر توبى قىتايدىڭ تارسىلداقتارىنىڭ بالالار ءۇشىن ازىرەيىلگە اينالعانىن كەسە-كولدەنەڭدەتىپ، وي-جورالعى ەتەدى. قۇپ! مۇنداي مىسالدار بايدىڭ مالىنداي كوپ بولعانىمەن، «كوپتىڭ تۇكىرىگى كولگە اينالعانىن» كورگەن ەمەسپىز. كەرىسىنشە، اتالعان مەرەكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز كۇن ساناپ وسەتىن تولاعايداي تاۋ قوپارىپ بارادى. ءدال وسى تۇستا تىزگىن تارتىپ، «جاڭا جىلدى قازاقىلاندىرايىق» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى ايتاتىن، جەز مۇرت ءستاليننىڭ يدەياسىنداعى جيرەن ساقال، كوك كوزدى اياز اتانىڭ كەلبەتىن دە وزگەرتىپ، قازاق، قالا بەردى تۇركى اڭىزدارىنداعى كەيپىنە ورالۋىنا سەپتەسەتىن كەز كەلگەن سياقتى. سەبەبى بۇل ەل ويلاعانداي يسا پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنى ەمەس. دالەل كەرەك پە؟
جاڭا جىل يسانىڭ (ع.س.) تۋعان كۇنى ەمەس
532 جىلعا دەيىن بۇكىل ەۋروپا حريستيان دىنىنە سول كوزبەن قاراعان ديوكليتاننىڭ كالەندارىن تۇتىنعان. كەيىننەن حريستيان ءدىنىن سەنىمىنىڭ تۇعىرى ەتكەندەر يسا (ع.س.) پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنىن جىل باسى ەتكىسى كەلەدى. دەسەك تە، سول كەزدەگى عالىمداردىڭ ەشقايسىسى يسانىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنىن بىلمەيتىن بولىپ شىعادى. سوندا بوساعا جاقتا وتىرعان سكيفتەن شىققان ەسەپشى جۇلدىزشى ديونيسي دەگەن كىسى: «جارىقتىق يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىن مەن ءبىلۋشى ەدىم. ول وسىدان اتتاي 532 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن»، – دەپ، كوشپەلىلەر ءۇشىن قاسيەتتى سان بولىپ ەسەپتەلەتىن 532 دەگەن ساندى توق ەتكىزەدى. ياعني سول كەزدەگى كوشپەلىلەر تابىناتىن اسپان دەنەلەرىنەن اي 19 جىلدا ءبىر رەت دوڭگەلەگىن جاڭعىرتىپ وتىرادى. وسى ايدىڭ دوڭگەلەگىنىڭ سانى – 19 بەن كۇننىڭ دوڭگەلەگىنىڭ سانى 28-ءدىڭ كوبەيتىندىسى – 532. وسىلايشا، بۇگىنگى قولدانىستاعى گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ ءوزىن تۇركىلەر نەگىزدەپ بەرگەن. وسى دەرەكتىڭ ءوزى يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن اڭعارتپاي ما؟! ەندەشە، بۇل مەيرامنىڭ تامىرى قاي جاقتا جاتىر؟..
الاشتىڭ اقسەلەۋىنىڭ ءبىر ءسوزى
بەلگىلى ەتنوگراف-تاريحشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوز كەزەڭىندەگى قوعامدىق پىكىرگە قارسى بىتكەن بۇتاقتاي: «ءومىر-تىرشىلىكتە شارتتىلىقتار وتە كوپ. سول شارتتىلىقتاردىڭ ەڭ عاجابى ادام بالاسىنىڭ ۋاقىتتى مەجەلەۋىنە قاتىستى. ماسەلەن، وسى كۇندەرى بۇكىلحالىقتىق قۋانىش رەتىندە تويلانىپ جاتقان جاڭا جىل مەيرامىن الايىقشى. قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا، جاڭا جىل، ياعني 1 قاڭتار – يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى. بۇكىل حريستيان الەمى وسىلاي دەپ تۇسىنەدى، وسىنداي دەپ تويلايدى.
ول تويىنا «روجدەستۆو حريستوۆا» دەپ ات بەرگەن. ورىستار پراۆوسلاۆ سەنىمىندە بولعاندىقتان، بۇرىنعى يۋليان كۇنتىزبەسىنىڭ مەجەسى بويىنشا، جەلتوقساننىڭ 25-ءىن يسانىڭ تۋعان كۇنى دەپ تويلايدى. مەن ءبىر قىزىقتى پىكىر ايتايىن. وسى جاڭا جىل تويى ارىسى ەۋرازيانىڭ ەجەلگى كوشپەلى سكيف-ساقتارىنىڭ، بەرگىسى بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە، قازاقتاردىڭ دا بايىرعى مەيرامى دەپ ەسەپتەيمىن»، – دەپتى. ارينە، قازاق ەتنو-تانىمىنىڭ كوكسەڭگىرى بۇل ءسوزدى بەكەر ايتپاسا كەرەك-ءتى.
تۇركىلەرگە ءتان بەلگىلەر
اياز اتانىڭ شاپانىنىڭ ءوزى قازىرگى قازاق شەكپەنىنەن ايىرماسى جوق. قاي ەۋروپالىق ءدال وسىنداي ۇلگىدە كيىم تىككىزىپ كيگەن ەدى؟ سول اياز اتا مەن سانتا كلاۋستىڭ بورىگىنە كوز جۇگىرتىڭىزشى. تاعى دا تۇركىلەردىڭ كەلبەتى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. ال ءتۇرلى اڭ كەلبەتىنە ەنىپ، ەرتەگى كەيىپكەرىنە اينالۋ ءداستۇرى دە دالانىڭ، جان-جانۋاردىڭ كۇيىن جاقسى بىلەتىن كوشپەلىلەرگە ءتان ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. شىرشا بەزەندىرۋدىڭ ءوزى اقتىق بايلاۋدان تۋعانى انىق.
كەيبىر دەرەكتەر، اياز اتانىڭ تۇركىلىك اڭىزداعى قىزىر اتا ەكەنىن ايتادى. بۇل پىكىر دە نەگىزسىز ەمەس بولسا كەرەك. سەبەبى تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى باشقۇرت، تاتار، شۇباش سىندى حالىقتار ءالى كۇنگە 25 جەلتوقساندا «نارتۋعان» مەرەكەسىن تويلايدى.
امانقوس مەكتەپتەگى، تۇركىتانۋشى:
– ءوز باسىم جاڭا جىل مەرەكەسىنىڭ ءتۇبى تۇركىلەردەن باستالعان دەگەن دەرەكتەردى كورگەن جوقپىن. دەسەك تە، وسى مەيرامدا تۇركىلەرگە ءتان كەيبىر اتريبۋتتار ساقتالعان سەكىلدى. مىسالى، جاڭاجىلدىق شىرشاعا كەلەيىك. عالامدىق فيلوسوفيادا «الەمدىك اعاش» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل ءپالساپانىڭ ءتۇپ-توركىنى تۇركىلەردىكى ەكەنى راس. قازىر بۇل ۇعىمدى كەيبىر تۇركىتانۋشىلار «بايتەرەك» دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. نەگىزى، بۇل – «باي تىرەك» دەگەن ءسوز. ونىڭ تاريحى تىكەلەي رۋنا جازۋىمەن بايلانىستى. ويتكەنى رۋنالىق كونتسەپتسيادا وسىعان قاتىستى ۇعىم-تۇسىنىكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدە اقتىق بايلاۋ دەگەن عۇرىپ ءالى دە كەزدەسەدى. دەمەك، بۇل عۇرىپتىڭ تامىرى تەرەڭدە دەۋگە بولادى.
سەرىك ەرعالي، تۇركىتانۋشى:
– بۇگىنگى اياز اتا مەن اقشاقارىڭىز بىزگە 1930 جىلدارى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن كىرگىزىلگەن. تۇركىلەر شىرشانى «ۇيىلگەننىڭ اعاشى» دەيدى. ۇيىلگەن دەگەنىڭىز – «يولعان» دەگەن ءسوز. ويتكەنى تۇركى سوزدەرى كەيدە جۋان، كەيدە جىڭىشكە بولىپ ايتىلا بەرەدى. ياعني «ەلكا» دەپ جۇرگەنىمىز، «يول» «جول»، «جولشى» دەگەندى بىلدىرەدى. سول «جولشىڭىز» قازىرگى تىلمەن ايتساق، قىزىر اتا دەگەن ۇعىمعا سايادى. ءسىبىر حالىقتارىندا، ياعني تۇركىلەردە «كۇننىڭ تۋىلۋى» دەگەن مەيرامدار بولعان. ونى «نارتۋعان» دەپ اتاعان. شۋباشتار، تاتارلار، باشقۇرتتار سول نارتۋعاندى قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، تويلاپ ءجۇر. ولاردا «جەلتوقساننىڭ 21-22-سىندە كۇن ولەدى دە، 25 جەلتوقساندا قايتادان تۋىلادى» دەگەن سەنىم بولعان. وسى مەرەكەنى ريم يمپەرياسى يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە ەنگىزىپ جىبەرگەن. مۇنى ەۋروپانىڭ ءوزى دە جوققا شىعارمايدى. سونىمەن قاتار، 25 جەلتوقساندا «ەجەلگى ءدىنسىز حالىقتاردىڭ كۇنگە تابىنۋ مەرەكەسى بولعان» دەگەن نۇسقا بار. سول مەرەكەگە وراي يسانىڭ تۋعان كۇنى بەلگىلەنگەن دەلىنەدى. مۇنان ۇعاتىنىمىز، جاڭا جىلدىڭ بۇكىل اتريبۋتتارى، ىرىم-جورالعىلارى تۇركىلەرگە ءتان. عۇندار ەۋروپانى جاۋلاعاندا بارلىق قۇندىلىقتارىن سول ەلدەرگە الا بارعان. ريم يمپەرياسى حالىقتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن امال جوقتىقتان وسى مەرەكەگە حريستياندىق سيپات بەرۋگە تىرىسقان. وسىنداي دەرەكتەرگە قاراي وتىرىپ، بۇل مەرەكەنى «جاڭا جىل» دەپ اسپەتتەمەسەك تە، كۇنتىزبەلىك جىل باسى رەتىندە اتاپ وتۋگە بولادى.
مۇرات ءادجى جازعان «شىرشالار مەرەكەسى»
مۇرات ءادجىنىڭ «قىپشاقتار» اتتى كىتابىنىڭ ءبىر تاراۋى «شىرشالار مەرەكەسى» دەپ اتالادى. مۇرات ءادجى بۇل مەرەكە قۇدايلار مەن ارۋاقتار مەكەنى – جەر شارىنىڭ تۋرا كىندىگىندە تىرشىلىك ەتكەن جەر-سۋدىڭ (يەرسۋ) قۇرمەتىنە ارنالعانىن، جەر-سۋدىڭ جانىندا ۇنەمى اق ساقالدى ۇلكەن (ۋلگەن) ەسىمدى شال جۇرگەنىن جازىپتى. تۇركىلەر ونى ۇنەمى ادەمى قىزىل شەكپەن كيىپ جۇرگەن قالپىندا كورىپتى. ەجەلگى التايلىقتار شىرشالار مەرەكەسىن 25 جەلتوقساندا، كۇننىڭ ءتۇندى «جەڭگەن» كەزىنەن باستاپ، تۇركىلەر كۇننىڭ قايتا ورالعانىنا قۋانىپ، ۇلكەنگە (ۋلگەن) العىستارىن جاۋدىرىپتى، وعان ءتاۋ ەتىپتى. دۇعالارىمىز ءتاڭىرىنىڭ قۇلاعىنا شالىنسا دەگەن ءۇمىت-ارمانمەن ۇلكەننىڭ سۇيىكتى اعاشى – شىرشانى ۇيلەرىنە اكەلىپتى. بۇتاقتارىنا نەشە ءتۇرلى اسەم شۇبەرەكتەر بايلاپتى. سونان سوڭ دوڭگەلەنە قول ۇستاسقان قالپى شىرشانى اينالىپ، «ءتۇن كەتىپ، كۇن كەلسىن» دەپ ءان سالعان.
ءتۇيىن
ارينە، جوعارىداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل جاڭا جىلدىڭ قازاققا جات ەمەس ەكەنىن اڭعارامىز. سوندىقتان دا كۇنتىزبەلىك جىل باسىن يسلامدىق قۇندىلىققا قارسى كەلمەيتىندەي ەتىپ، قازاقىلاندىرۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى تۇركىلىك قۇندىلىقتار ەشقاشان دا مۇسىلماندىقتى جوققا شىعارعان ەمەس. سونىمەن بىرگە، اسپان دەنەلەرىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ، تابيعات تىلسىمىن زەرتتەگەن «استرونوم» اتا-بابالارىمىز كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەندە ناۋرىزدى تويلاپ، ال 25 جەلتوقسانداعى (وسى كۇننەن باستاپ، ءتۇن قىسقارا باستايدى) كۇننىڭ ءتۇندى «جەڭگەنىن» ۇمىت قالدىرۋى استە مۇمكىن بە؟ بۇل وي دا نەگىزسىز ەمەس سەكىلدى.
قانات بىرلىكۇلى، «الاش ايناسى».
