Jer-ana aq kórpesin qymtanyp, úskirik aıaz dala kezip, perishteniń qaýyrsynyndaı aq ulpa qar kókten jaýǵan tusta «Jańa jyl keldi» dep qýanatymyz bar. Qoǵam tarapy ártúrli syn aıtqanymen, jeme-jemge kelgende, Jańa jyldy dástúrli tól merekedeı tórge ozdyryp, osydan on shaqty kún buryn ǵana kúpi kıgizgen Aıaz ataǵa qalaı shekpen jaýyp jibergenin ańǵarmaı qalady. Aramyzda beti narttaı qyzarǵan Santa Klaýs pen úrip aýyzǵa salǵandaı Aqshaqarymyz júredi. Al biz Kúndi qazyq etip aınalǵan ǵalamsharlardaı shyrshanyń mańynda dóńgelenip bara jatamyz. Nege? Menińshe, onyń sebebin atalmysh merekeniń túp-tórkini túrkilerge tán ekendiginen izdep kórgen jón sekildi. Sary maıdan qyl sýyrǵandaı etip, osy máseleniń tigisin sógip kórelikshi.
ALǴAShQY SÓZ
«Jańa jyl merekesin ata-babalarymyz merekelemegen» deıtinderdiń birqatary Isa paıǵambardyń máýlitinen (týǵan kúninen) oıyn jyraq etkisi kelse, endi bir shoǵyry osy meıramda «aqańnan siltep, aryp-ashqandardy» aıtyp, dat bildiredi. Taǵy bir toby qytaıdyń tarsyldaqtarynyń balalar úshin Ázireıilge aınalǵanyn kese-kóldeneńdetip, oı-joralǵy etedi. Qup! Mundaı mysaldar baıdyń malyndaı kóp bolǵanymen, «kóptiń túkirigi kólge aınalǵanyn» kórgen emespiz. Kerisinshe, atalǵan merekege degen súıispenshiligimiz kún sanap ósetin Tolaǵaıdaı taý qoparyp barady. Dál osy tusta tizgin tartyp, «Jańa jyldy qazaqylandyraıyq» degen bir aýyz sózdi aıtatyn, jez murt Stalınniń ıdeıasyndaǵy jıren saqal, kók kózdi Aıaz atanyń kelbetin de ózgertip, qazaq, qala berdi túrki ańyzdaryndaǵy keıpine oralýyna septesetin kez kelgen sııaqty. Sebebi bul el oılaǵandaı Isa paıǵambardyń týylǵan kúni emes. Dálel kerek pe?
JAŃA JYL ISANYŃ (Ǵ.S.) TÝǴAN KÚNI EMES
532 jylǵa deıin búkil Eýropa hrıstıan dinine sol kózben qaraǵan Dıoklıtannyń kalendaryn tutynǵan. Keıinnen hrıstıan dinin seniminiń tuǵyry etkender Isa (ǵ.s.) paıǵambardyń týylǵan kúnin Jyl basy etkisi keledi. Desek te, sol kezdegi ǵalymdardyń eshqaısysy Isanyń ómirge kelgen kúnin bilmeıtin bolyp shyǵady. Sonda bosaǵa jaqta otyrǵan skıften shyqqan esepshi juldyzshy Dıonısı degen kisi: «Jaryqtyq Isa paıǵambardyń týǵan kúnin men bilýshi edim. Ol osydan attaı 532 jyl buryn dúnıege kelgen», – dep, kóshpeliler úshin qasıetti san bolyp esepteletin 532 degen sandy toq etkizedi. Iaǵnı sol kezdegi kóshpeliler tabynatyn aspan denelerinen Aı 19 jylda bir ret dóńgelegin jańǵyrtyp otyrady. Osy Aıdyń dóńgeleginiń sany – 19 ben Kúnniń dóńgeleginiń sany 28-diń kóbeıtindisi – 532. Osylaısha, búgingi qoldanystaǵy grıgorıan kúntizbesiniń ózin túrkiler negizdep bergen. Osy derektiń ózi Isa paıǵambardyń týǵan kúniniń negizsiz ekenin ańǵartpaı ma?! Endeshe, bul meıramnyń tamyry qaı jaqta jatyr?..
ALAShTYŃ AQSELEÝINIŃ BIR SÓZI
Belgili etnograf-tarıhshy Aqseleý Seıdimbek óz kezeńindegi qoǵamdyq pikirge qarsy bitken butaqtaı: «Ómir-tirshilikte sharttylyqtar óte kóp. Sol sharttylyqtardyń eń ǵajaby adam balasynyń ýaqytty mejeleýine qatysty. Máselen, osy kúnderi búkilhalyqtyq qýanysh retinde toılanyp jatqan Jańa jyl meıramyn alaıyqshy. Qalyptasqan uǵym boıynsha, Jańa jyl, ıaǵnı 1 qańtar – Isa paıǵambardyń týǵan kúni. Búkil hrıstıan álemi osylaı dep túsinedi, osyndaı dep toılaıdy.
Ol toıyna «Rojdestvo Hrıstova» dep at bergen. Orystar pravoslav seniminde bolǵandyqtan, burynǵy Iýlıan kúntizbesiniń mejesi boıynsha, jeltoqsannyń 25-in Isanyń týǵan kúni dep toılaıdy. Men bir qyzyqty pikir aıtaıyn. Osy Jańa jyl toıy arysy Eýrazııanyń ejelgi kóshpeli skıf-saqtarynyń, bergisi búgingi túrki halyqtarynyń, onyń ishinde, qazaqtardyń da baıyrǵy meıramy dep esepteımin», – depti. Árıne, qazaq etno-tanymynyń kókseńgiri bul sózdi beker aıtpasa kerek-ti.
TÚRKILERGE TÁN BELGILER
Aıaz atanyń shapanynyń ózi qazirgi qazaq shekpeninen aıyrmasy joq. Qaı eýropalyq dál osyndaı úlgide kıim tikkizip kıgen edi? Sol Aıaz ata men Santa Klaýstyń bórigine kóz júgirtińizshi. Taǵy da túrkilerdiń kelbeti kóz aldyńyzǵa keledi. Al túrli ań kelbetine enip, ertegi keıipkerine aınalý dástúri de dalanyń, jan-janýardyń kúıin jaqsy biletin kóshpelilerge tán ekeni aıtpasa da túsinikti. Shyrsha bezendirýdiń ózi aqtyq baılaýdan týǵany anyq.
Keıbir derekter, Aıaz atanyń túrkilik ańyzdaǵy Qyzyr ata ekenin aıtady. Bul pikir de negizsiz emes bolsa kerek. Sebebi túrki elderiniń ishindegi bashqurt, tatar, shubash syndy halyqtar áli kúnge 25 jeltoqsanda «Nartýǵan» merekesin toılaıdy.
Amanqos MEKTEPTEGI, túrkitanýshy:
– Óz basym Jańa jyl merekesiniń túbi túrkilerden bastalǵan degen derekterdi kórgen joqpyn. Desek te, osy meıramda túrkilerge tán keıbir atrıbýttar saqtalǵan sekildi. Mysaly, jańajyldyq shyrshaǵa keleıik. Ǵalamdyq fılosofııada «álemdik aǵash» degen túsinik bar. Bul pálsapanyń túp-tórkini túrkilerdiki ekeni ras. Qazir bul uǵymdy keıbir túrkitanýshylar «baıterek» dep túsindirip júr. Negizi, bul – «baı tirek» degen sóz. Onyń tarıhy tikeleı rýna jazýymen baılanysty. Óıtkeni rýnalyq konepııada osyǵan qatysty uǵym-túsinikter kóptep kezdesedi. Bizdiń salt-dástúrimizde aqtyq baılaý degen ǵuryp áli de kezdesedi. Demek, bul ǵuryptyń tamyry tereńde deýge bolady.
Serik ERǴALI, túrkitanýshy:
– Búgingi Aıaz ata men Aqshaqaryńyz bizge 1930 jyldary Stalınniń buıryǵymen kirgizilgen. Túrkiler shyrshany «úıilgenniń aǵashy» deıdi. Úıilgen degenińiz – «ıolǵan» degen sóz. Óıtkeni túrki sózderi keıde jýan, keıde jińishke bolyp aıtyla beredi. Iaǵnı «elka» dep júrgenimiz, «ıol» «jol», «jolshy» degendi bildiredi. Sol «jolshyńyz» qazirgi tilmen aıtsaq, Qyzyr ata degen uǵymǵa saıady. Sibir halyqtarynda, ıaǵnı túrkilerde «kúnniń týylýy» degen meıramdar bolǵan. Ony «nartýǵan» dep ataǵan. Shýbashtar, tatarlar, bashqurttar sol nartýǵandy qaıtadan qalpyna keltirip, toılap júr. Olarda «jeltoqsannyń 21-22-sinde kún óledi de, 25 jeltoqsanda qaıtadan týylady» degen senim bolǵan. Osy merekeni Rım ımperııasy Isa paıǵambardyń týǵan kúni retinde engizip jibergen. Muny Eýropanyń ózi de joqqa shyǵarmaıdy. Sonymen qatar, 25 jeltoqsanda «ejelgi dinsiz halyqtardyń kúnge tabyný merekesi bolǵan» degen nusqa bar. Sol merekege oraı Isanyń týǵan kúni belgilengen delinedi. Munan uǵatynymyz, Jańa jyldyń búkil atrıbýttary, yrym-joralǵylary túrkilerge tán. Ǵundar Eýropany jaýlaǵanda barlyq qundylyqtaryn sol elderge ala barǵan. Rım ımperııasy halyqty aýyzdyqtaý úshin amal joqtyqtan osy merekege hrıstıandyq sıpat berýge tyrysqan. Osyndaı derekterge qaraı otyryp, bul merekeni «Jańa jyl» dep áspettemesek te, kúntizbelik jyl basy retinde atap ótýge bolady.
MURAT ÁDJI JAZǴAN «ShYRShALAR MEREKESI»
Murat Ádjiniń «Qypshaqtar» atty kitabynyń bir taraýy «Shyrshalar merekesi» dep atalady. Murat Ádji bul mereke qudaılar men arýaqtar mekeni – Jer sharynyń týra kindiginde tirshilik etken Jer-Sýdyń (Iersý) qurmetine arnalǵanyn, Jer-Sýdyń janynda únemi aq saqaldy Úlken (Ýlgen) esimdi shal júrgenin jazypty. Túrkiler ony únemi ádemi qyzyl shekpen kıip júrgen qalpynda kóripti. Ejelgi altaılyqtar shyrshalar merekesin 25 jeltoqsanda, Kúnniń túndi «jeńgen» kezinen bastap, túrkiler Kúnniń qaıta oralǵanyna qýanyp, Úlkenge (Ýlgen) alǵystaryn jaýdyrypty, oǵan táý etipti. Duǵalarymyz Táńiriniń qulaǵyna shalynsa degen úmit-armanmen Úlkenniń súıikti aǵashy – shyrshany úılerine ákelipti. Butaqtaryna neshe túrli ásem shúberekter baılapty. Sonan soń dóńgelene qol ustasqan qalpy shyrshany aınalyp, «tún ketip, kún kelsin» dep án salǵan.
TÚIIN
Árıne, joǵarydaǵy derekterge súıensek, bul Jańa jyldyń qazaqqa jat emes ekenin ańǵaramyz. Sondyqtan da kúntizbelik jyl basyn ıslamdyq qundylyqqa qarsy kelmeıtindeı etip, qazaqylandyrý kerek sekildi. Óıtkeni túrkilik qundylyqtar eshqashan da musylmandyqty joqqa shyǵarǵan emes. Sonymen birge, aspan denelerin bes saýsaǵyndaı bilip, tabıǵat tylsymyn zerttegen «astronom» ata-babalarymyz kún men tún teńelgende Naýryzdy toılap, al 25 jeltoqsandaǵy (osy kúnnen bastap, tún qysqara bastaıdy) kúnniń túndi «jeńgenin» umyt qaldyrýy áste múmkin be? Bul oı da negizsiz emes sekildi.
Qanat BIRLIKULY, «Alash aınasy».
