قاراعاندى وبلىسى ەۋرازيانىڭ كىندىك تۇسىندا جاتىر. ارقانىڭ بەلىندەگى قىزىلاراي-بەعازى تاۋلارىن باۋىرىنا تىلسىم سىر ساقتاپ جاتقان قۇپيا ساندىق دەپ باعالايمىز. 1946-1953 جىلدارى اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرى بەعازى قورىمىنداعى قولا ءداۋىردىڭ قۇپيا سىرىن اقتاردى. عىلىمعا قازاقتىڭ ۇلى دالاسى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ وشاعى بولعان دەگەن جاڭالىق ەندى. سودان باستاپ بۇل ءوڭىر زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، تابيعات جاناشىلارى مەن ساياحاتشىلاردىڭ ارنايى ىزدەپ، ات باسىن تىرەيتىن مەكەنىنە اينالدى.اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدە وتەتىن ءتۇرلى شارالارعا قاتىسۋشىلار وسى بەعازىعا كەلىپ كەتەدى.
1979 جىلعى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جامانقۇل شايداروۆتىڭ يدەياسىمەن اقتوعاي اۋدانىندا ۇيىمداستىرىلعان مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ عىلىمي-پراتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار دا وسى بەعازى قورىمىن تاماشالاپ، تاڭدانىپ تاراسقان ەدى.
كەڭەستىك داۋىردە اقتوعاي اۋدانىنا كەلگەن رەسمي وكىلدەر مەن باسشىلاردىڭ بارلىعى قىزىلاراي مەن قاراتال سوۆحوزدارىنىڭ تاپ ورتاسىنداعى اقسوراڭعا، ونىڭ سىلەمىندەگى اۋليەتاۋعا كەلىپ تىنىستاماي كەتپەيتىن.
قوناق كۇتۋدەن ابدەن قاجىعان ءبىر پارتكوم «وسى ەكى تاۋدىڭ كوركىنەن اق كوردىك قوي كورەسىنى» دەپ قاباق شىتقان كورىنەدى. قىزىلاراي سوۆحوزىندا ديرەكتور بولىپ قىزمەت اتقارىپ، كەيىننەن اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان رىمبەك ءجۇنىسوۆ كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتاردى اقسوراڭدا قارسى الىپ، قىزىلارايدان شىعارىپ سالىپ جۇرگەن. ول 1988 جىلدان باستاپ «قىزىلاراي ۇلتتىق پاركىن» قۇرۋدى تىكەلەي قولعا الىپ شۇعىل ىسكە كىرىسكەن ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 61 مىڭ گەكتار جەردى قامتيتىن «قىزىلاراي ۇلتتىق پاركىن» قۇرۋ ماسەلەسى 1991 جىلى جەزقازعان وبلىسىنىڭ تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، ناسيحاتتاۋ جونىندەگى 1990-2000 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىنا ەنگىزىلگەن بولاتىن. قىزىلاراي ۇلتتىق پاركىنىڭ قۇرامىنا بەعازى قورىمىن قوسۋ شارالارى دا قاتارلاسا جۇرگىزىلدى. ونىڭ العى شارتتىق بازاسى رەتىندە اۋدان ورتالىعىنداعى پوشتا، تەلەكومنىڭ عيماراتىن الىپ ەدى. ول دا «تۇرعىن ءۇي – 91» باعارلاماسى بويىنشا جۇزەگە استى. سول كەزدە وبلىستىق وندىرىستىك-تەحنيكالىق بايلانىس باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان ادەبيەت ساتەكوۆتىڭ يگى ىستەرىن ۇمىتپايمىز. مۇراجايدىڭ ارحەولوگيالىق باعىتقا بەيىمدەلۋىنە امانقۇل مۇساتايۇلىنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولدى. 1991 جىلى سول كەزدەگى جەزقازعان وبلىستىق ارحەولوگيالىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى قايىربەك سادۋاقاسوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اۋداندىق مۇراجاي رەسمي تۇردە اشىلىپ، بولاشاق ۇلتتىق پاركتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە جۇمىس جاساي باستادى.
اۋدان مۇراجايىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، جەزقازعان وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى، قازاقستان كومپارتياسى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.گ.ەجيكوۆ-باباحانوۆ پەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمدىق-پارتيالىق جانە كادرلارمەن جۇمىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى و.ءا.ابدىكارىموۆ قاتىسىپ، لەنتا قيۋ ءراسىمىن وتكىزگەن بولاتىن.
وسىلايشا ساتىمەن قارقىن الىپ كەلە جاتقان رۋحاني شارا كەڭەستەر وداعىمەن بىرگە توقىراپ، توقتاپ قالدى.
جاڭادان قۇرىلعان اكىمدىك جۇيەنىڭ باسشىسى ساعادات دۇيسەبەكوۆ كۇرمەلە باستاعان بۇل ءىستى جەدەل جالعاستىرۋعا كىرىستى. ول 1993 جىلى وسى ماسەلەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ كامال سمايىلوۆ جەتەكشىلىك جاساعان ۇلتتىق ساياسات، مادەنيەت پەن ءتىلدى دامىتۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ كوشپەلى ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزگەن بولاتىن.
جوعارعى كەڭەس تاراپ كەتكەندىكتەن بۇل شارا تاعى دا اياقسىز قالدى. ابدەن ساعىمىزدى سىندىردى. 1997-98 جىلدارى ۇلتتىق پارك قۇرۋدى جاڭعىرتىپ، قايتا قولعا العان سول كەزدەگى اۋدان اكىمى تولەۋجان احمەتبەكوۆ پەن اۋداندىق ءماسليحات حاتشىسى مىرزاحان قالياقپاروۆتاردىڭ ىزدەنىس-تالپىنىستارىن «ازيا داعدارىسى» تەجەي بەردى.
سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ، تۋعان جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك پارىزىمىزعا اينالا باستاعان قىزىلارايعا باعىتتالعان شارالار جالعاسا بەردى.
ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەگەن 2008 جىلعى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بولدى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە اشىلا باستاعان قورىقتاردىڭ تاجىربيەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، العاشقى اتاۋىن وزگەرتىپ، ەندى قىزىلاراي-بەعازى تاريحي-مادەني تابيعي قورىعى بولىپ قۇرىلدى. ارحەولوگ مامانداردىڭ، جەرگىلىكتى تاريحشى، شەجىرەشىلەر مەن كونە كوز قارتتاردىڭ اقىل-كەڭەستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قورىقتىڭ اۋماعىنا قىزىلاراي، بەعازى، جەلتاۋ تاۋلارىن ەنگىزۋ ۇسىنىلدى.
قورىقتىڭ ەكى بولىمىنەن تۇراتىن عىلىمي نەگىزدەمەسى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن تولىقتاي جاسالىپ ءبىتتى. تابيعات، وسىمدىك، جانۋارلار الەمى ءبولىمىن تەررا عىلىمي ورتالىعى، ال ارحەولوگيالىق تاريحي، ەسكەرتكىشتەرگە قاتىستى ءبولىمىن ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى دايىندادى.
بۇدان كەيىنگى ءىس وسى عىلىمي نەگىزدەمەنى قورىق اشۋعا قاتىستى مەكەمەلەرگە ماقۇلداتىپ، ساراپتامادان وتكىزۋ بولاتىن. نەگىزدەمە مامانداندىرىلعان ساراپتامادان، سودان سوڭ ەرەكشە قورعالاتىن اۋماقتار ءبولىمى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەكەمەسى سياقتى سالالىق قۇرىلىمداردان ءوتىپ وڭ باعاسىن الدى. وسى جوعارعى ساراپتامالىق ماعلۇماتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، مادەنيەت مينيسترلىگى ءوز كەلىسىمىن بەردى. بۇل ىستەردى اتقارۋعا وبلىستىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسىنىڭ باستىعى تۇلكىباي تولەۋوۆتىڭ ايرىقشا ۇلەس قوسقاندىعىن اتاپ ءوتۋ ورىندى.
جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس وتكىزگەن وبلىس باسشىسى ابىلعازى قالياقپارۇلىنىڭ «اقتوعاي جەرى تابيعاتى كوركەم، تاريحى باي ءوڭىر، مۇمكىندىكتى پايدالانىپ اۋداندا ءتۋريزمدى دامىتۋدى نەگە قولعا الماسقا؟» دەگەن ۇسىنىسى قورىق اشۋ جولىنداعى كەپتەلىپ تۇرعان سەڭدەردى قوزعاپ جىبەرگەندەي بولدى. قىزىلاراي، بەعازى، جەلتاۋ ءوڭىرى قورىق بولعان جاعدايدا ءتۋريزمنىڭ دە باعىن اشارى داۋسىز.
ورتالىق قازاقستانداعى توبەسىمەن كوك تىرەگەن ەڭ بيىك تاۋ – اقسوراڭ وسى جەردە تۇر. ەتەگىن قاراعاي كومكەرگەن، ورتا تۇسى ارشامەن قاپتالعان، ۇشار باسى پەرم گرانيتىنىڭ كۇمبەزىنە اينالعان، وڭتۇستىك باتىسقا قاراعان بەتى قۇز-قيا جاقپار تاستى، تەرىسكەي شىعىسقا قاراعان جاعى جۋسان مەن كودە وسكەن شوپتەسىندى، ەكى بەتى ەكى دۇنيەدەي بولەكتەنىپ جاراتىلعان سۇستى دا، سىمباتتى تاۋ وسى اقسوراڭ.
اقسوراڭمەن يىق تىرەسىپ، اتىنا ساي اڭىز ەرگەن اۋليە تاۋ جالعاسقان. اقسوراڭ مەن ورتاسىنان جەلتاۋعا قاراي جول وتەتىندەي قاقپا قالدىرىپ شوككەن نارداي (ەڭ بيىك جەرى 1169 مەتر) بەعازى تاۋى جاتىر. كۇنى كەشە عانا كورەرمەندەردىڭ كوزايىمىنا اينالعان «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگى باتىر قىز قورلان سياقتى، بەگازى دا جاۋعا شاپقان باتىر قىز بولعان. تاۋدىڭ اتى سونىڭ ەرلىگىنە وراي قويىلعان دەگەن اڭىز ساقتالعان ەل اۋزىندا.
الكەي حاقانۇلى بەعازى قورىمىن زەرتتەۋگە وتىز جىل ۋاقىتىن سارپ ەتكەن. ول ءسوز اراسىندا ءجامشى سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى قاۋاز مۇقاجانوۆقا: – «وتكەن ءداۋىردىڭ وركەنيەتى بولعان مىنا «بەگازى كەشەنى» بولاشاقتىڭ دا وركەنيەتىنە اينالاتىن ءساتى تۋار» دەپ بولجام جاساپتى. بۇل ءسوز اقتوعايلىقتاردىڭ وسى مۇرانى كوزدىڭ قاراشىعانداي ساقتاۋعا دەگەن تالپىنىسىن وياتتى.
اينالاسى ات شاپتىرىمداي-اق وسى وڭىرگە ارقايسىسىنىڭ وزىندىك تاريحى بار بەس تاۋدىڭ قۇت-بەرەكە بولىپ قونا قالۋىنا تاڭعالماسقا امالىمىز جوق.
جامان قىزىلاراي دەگەن جاقپار تاستى، قالىڭ ارشالى، تۇششى بۇلاقتى تاۋدىڭ (بيىكتىگى 1283 مەتر) بيىك بەتكەيىندە ىقىلىم زاماندا مىس قورىتقان. ونىڭ تايقازانى دا بولعان دەگەن اڭىزدى ەستىگەن ءبىر توپ ازاماتتار 1967 جىلى سول جەرگە بارىپتى. قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى مالىك يماشوۆ، سول كەزدەگى قاراتال سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى عادىلشا تۇسىپبەكوۆ جانە تاعى باسقالار قىزىلاراي تاۋىنىڭ ۇشار باسىنداعى التى قانات كيىز ءۇي ورنىنداي جەردى الىپ جاتقان بەيمالىم رۋدا قورىتپالارىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. بىراق تايقازان تابىلمايدى. سودان 43 جىلدان سوڭ كەن قورىتقان جەردى عادىلشا اقساقال ءدال تاۋىپ كورسەتتى. بەيمالىم كەن قالدىقتارى بىرداي بولىپ جايىلىپ جاتىر. كەننىڭ استىنداعى توپىراقتا جانعان وتىننىڭ قارا قوشقىل كۇلدەرى دە ساقتالعان.
بەعازىدان قوزى كوش جەردە جەلتاۋ، اقيىق اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ «تورەتام» دەپ اتاعان «تالدى بەيىت» اتتى قورىم بار. جەلتاۋدىڭ ءون بويى قولا داۋىرىنە ءتان تاستاعى تاڭبالارعا تولى. «قۇز قارا تاستا» وتىرىپ قارىس قادام جەردەگى بەگازى قورىمىن كورمەۋ، وعان نازار اۋدىرماۋ مۇمكىن ەمەس. 1925-1929 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ الكەي حاقانۇلىنا تاس قورىمى تۋرالى، بولاشاقتا ونى زەرتتەۋ جايىندا باعىت-باعدار بەرمەدى مە ەكەن دەگەن وي تۋىندايدى. ءاليحان مەن الكەي 1926 جىلدارى ماڭعىستاۋ ەكسپەديتسياسىنا بىرگە قاتىسقان. ادايلار ءاليحاندى قۇرمەتتەپ، تاي سويىپ كۇتىپ العانىن الكەي ءومىر بويى ەسىندە ساقتاعان.
ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ارمان بەيسەنوۆ وسى القاپتاعى تاريحي جادىگەرلەر ءتۋريزمنىڭ تاپتىرماس كلاستەرى بولاتىندىعىن قۋاتتاي كەلە، ساياحاتشىلار ءۇشىن دەپ كولىكتىڭ قاي ءتۇرى بولسىن پايدالانۋعا جارايتىنداي ەتىپ ۇيلەستىرىپ قويعان دەيدى.
ساياحاتشىلار ءۇشىن تۇزىلگەن جول-ساپار كارتاسى بويىنشا الدىمەن اقسوراڭنان اتتانىپ ايگىلى بەعازىعا باراسىز. باتىرلار مەن بابالاردىڭ، جاۋىنگەرلەر مەن انالاردىڭ بەينەسى قاشالعان تاستاردى كورىپ، جىڭىشكەنى بويلايسىز. ءسويتىپ، گرانيت جاقپارلارىنا قاشالعان تاڭباسى بار جەلتاۋعا جەتەسىز.
«عۇن ماساگەت، الدە سكيف، ساق بابام،
قولتاڭباسى انىق ەمەس ناق ماعان.
ءمۇسىن تاستار تۇر دالانى كۇزەتىپ،
جەل كەمىرىپ، كۇن كۇيدىرىپ قاقتاعان» دەگەن اقىن مۇسىركەپ سەيداحمەتتىڭ جىرى ەسكە تۇسەدى وسىندايدا.
ودان كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان قىستاعىمەن تانىسىپ، «تالدى بەيىت» زيراتىنا تاعزىم ەتەسىز. سودان سوڭ اقىن، سازگەر، ءانشى، بالۋان اسەت نايمانباەۆتىڭ تۋعان جەرى – تاستىبۇلاققا تىزە بۇگەسىز. سودان كەن قورىتقان قىزىلاراي تاۋىنا كوتەرىلىپ، ماماي اسۋىنان اسىپ بارىپ، تەسىك تاستىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، قاراعاشتىڭ سارقىراماسىنان سۋسىنداپ، الاش قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعان جەرى بورىكتاستىڭ باسىنا شىعىپ، ودان اۋليە تاۋعا ورمەلەپ، ونىڭ ۇشار باسىنداعى ۇڭگىرگە باس سۇعىپ، قايتاردا اقسوراڭنىڭ باۋىرىنداعى شابانباي بي اۋىلىنا ات باسىن تىرەيسىز.
اۋداننىڭ وڭتۇستىگىندەگى قىزدىڭ ساۋكەلەسىندەي بولعان (بيىكتىگى 1214 مەتر) بەكتاۋاتا (اۋليە تاۋ) تۋريستىك ساياحاتقا تۇراق بولاتىنداي جەر. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ «كۇڭگىر، كۇڭگىر كۇمبەزدەر» دەگەن كىتابىندا ۇزىندىعى 50 مەتردەي، اڭىزعا اينالعان تاس ۇڭگىر جايىندا دا انىقتاما بەرىپ كەتكەن بولاتىن. ءبىر عاجابى 2009 جىلى بەكتاۋاتا باۋرايىنداعى قورىمعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندە تاس قابىردەن باس سۇيەگىنە ەكى جەردەن تەسىلىپ، حيرۋرگيالىق وتا جاسالعان ءمايىت تابىلدى. 1953 جىلى كورپەتاي تاۋىنىڭ اڭعارىنداعى قارابيە قورىمىن زەرتتەگەن عالىم الەكساندر قادىرباەۆ تا تۋرا وسىنداي حيرۋرگيالىق ەم قولدانعان سۇيەك تاپقان ەدى. بۇل مالشارۋاشىلىعىنىڭ، ەگىنشىلىكتىڭ، مەتالل ءوندىرىسىنىڭ، سازدان ىدىس اياقتار جاساۋ ونەرىنىڭ، تاس قاشاۋ شەبەرحاناسىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەمشىلىكتىڭ دە كەڭ ءورىس جايعاندىعىن ايعاقتايدى.
عالىم ع.مۇساباەۆتىڭ الاكول وڭىرىندە تاۋ باسىنداعى تاسقا قاشالىپ سىزىلعان دويبى تاقتاسى تۋرالى دەرەكتەرى بار. ءدال وسىنىڭ جالعاسىنداي اقتوعايدىڭ ەگىز قويتاسىنداعى تاستان قاشالىپ، ويىلىپ جاسالعان توعىز قۇمالاق تاقتاسى تابىلدى. بۇعان عالىم، دوتسەنت عۇزىحان اقپانبەك باعزى زامانداعى ادامداردىڭ تىرشىلىگى مەن ءبىلىم دارەجەسىنەن حاباردار ەتەتىن جادىگەر دەپ باعا بەرگەن. قاراشىلىك، قوڭىربۇلاق، كوپەتاي جازىقتارىنداعى تاڭعاجايىپ مۇرتتى وبالاردى ەجەلگى حالىق ەسەپشىلەرى اسپان قۇبىلىستارىن، اۋا رايىن زەرتتەيتىن راسىتحانا (وبسەرۆاتوريا) رەتىندە پايدالانعان دەگەن بولجام جاسايدى.
كورپەتايدىڭ ايگىلى «37 باتىر» كەشەنى ورتالىق قازاقستاندى مەكەندەگەن ساقتاردىڭ باي شونجارلارىن، باتىرلارىن جەرلەۋ جانە ونىڭ رۋحىمەن قوشتاسۋ، اس بەرۋ سالتاناتىن وتكىزۋگە ارنالعان جەر. ءبىر قۋانارلىعى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن «37 باتىر» كەشەنىندە الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ارمان بەيسەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن زەرتتەۋشىلەر ەكسپەديتسياسى قۇرىلىپ، زەرتتەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، جۇمىستارى باستالىپ كەتتى.
ءبىر وكىنىشتىسى بالقاش كولىنىڭ قىلتا جەرىنەن ءوتىپ، توقىراۋىن وزەنىن بويلاپ، بەعازىنىڭ ۇستىمەن سولتۇستىك باعىتقا قاراي ۇلى جىبەك جولىنىڭ تەرىسكەي كىشى تارماعىن دايەكتەۋ، جاڭعىرتۋ ءىسىنىڭ كەنجە قالۋى بولىپ وتىر. ەگەر قىزىلاراي-بەعازى تاريحي-مادەني، تابيعي قورىعى قۇرىلعان جاعدايدا اقتوعاي ءوڭىرى جاڭاشا تۇرلەنىپ، جاندانا ءتۇسىپ، بولاشاعىمىزدىڭ باعدارشامى بولارى اقيقات.
ت.مۇقان،
اقتوعاي ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق مۇراجايىنىڭ
ديرەكتورى
