«Beǵazy kesheni» syr saqtap jatqan qupııa sandyq

4493
Adyrna.kz Telegram

Qaraǵandy oblysy Eýrazııanyń kindik tusynda jatyr. Arqanyń belindegi Qyzylaraı-Beǵazy taýlaryn baýyryna tylsym syr saqtap jatqan qupııa sandyq dep baǵalaımyz. 1946-1953 jyldary akademık Álkeı Marǵulannyń arheologııalyq zertteýleri Beǵazy qorymyndaǵy qola dáýirdiń qupııa syryn aqtardy. Ǵylymǵa qazaqtyń uly dalasy órkenıet pen mádenıettiń oshaǵy bolǵan degen jańalyq endi. Sodan bastap bul óńir zertteýshi ǵalymdardyń, zııaly qaýym ókilderiniń, tabıǵat janashylary men saıahatshylardyń arnaıy izdep, at basyn tireıtin mekenine aınaldy.Aýdandyq, oblystyq deńgeıde ótetin túrli sharalarǵa qatysýshylar osy Beǵazyǵa kelip ketedi.

1979 jylǵy aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty Jamanqul Shaıdarovtyń ıdeıasymen Aqtoǵaı aýdanynda uıymdastyrylǵan mádenıet qyzmetkerleriniń ǵylymı-pratıkalyq konferenııasyna qatysýshylar da osy Beǵazy qorymyn tamashalap, tańdanyp tarasqan edi.
Keńestik dáýirde Aqtoǵaı aýdanyna kelgen resmı ókilder men basshylardyń barlyǵy Qyzylaraı men Qaratal sovhozdarynyń tap ortasyndaǵy Aqsorańǵa, onyń silemindegi Áýlıetaýǵa kelip tynystamaı ketpeıtin.
Qonaq kútýden ábden qajyǵan bir partkom «osy eki taýdyń kórkinen aq kórdik qoı kóresini» dep qabaq shytqan kórinedi. Qyzylaraı sovhozynda dırektor bolyp qyzmet atqaryp, keıinnen aýdannyń birinshi hatshysy, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanǵan Rymbek Júnisov kelimdi-ketimdi qonaqtardy Aqsorańda qarsy alyp, Qyzylaraıdan shyǵaryp salyp júrgen. Ol 1988 jyldan bastap «Qyzylaraı Ulttyq parkin» qurýdy tikeleı qolǵa alyp shuǵyl iske kirisken edi. Sonyń nátıjesinde 61 myń gektar jerdi qamtıtyn «Qyzylaraı ulttyq parkin» qurý máselesi 1991 jyly Jezqazǵan oblysynyń tarıhı, mádenı eskertkishterdi saqtaý, qalpyna keltirý, nasıhattaý jónindegi 1990-2000 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasyna engizilgen bolatyn. Qyzylaraı ulttyq parkiniń quramyna Beǵazy qorymyn qosý sharalary da qatarlasa júrgizildi. Onyń alǵy sharttyq bazasy retinde aýdan ortalyǵyndaǵy poshta, telekomnyń ǵımaratyn alyp edi. Ol da «Turǵyn úı – 91» baǵarlamasy boıynsha júzege asty. Sol kezde oblystyq óndiristik-tehnıkalyq baılanys basqarmasynyń bastyǵy bolǵan Ádebıet Sátekovtyń ıgi isterin umytpaımyz. Murajaıdyń arheologııalyq baǵytqa beıimdelýine Amanqul Musataıulynyń eńbegi erekshe boldy. 1991 jyly sol kezdegi Jezqazǵan oblystyq arheologııalyq tarıhı-ólketaný murajaıynyń dırektory Qaıyrbek Sadýaqasovtyń jetekshiligimen aýdandyq murajaı resmı túrde ashylyp, bolashaq ulttyq parktiń quramdas bóligi retinde jumys jasaı bastady.
Aýdan murajaıynyń ashylý saltanatyna KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, Jezqazǵan oblystyq Keńesiniń tóraǵasy, Qazaqstan Kompartııasy oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy E.G.Ejıkov-Babahanov pen Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń uıymdyq-partııalyq jáne kadrlarmen jumys bóliminiń meńgerýshisi O.Á.Ábdikárimov qatysyp, lenta qııý rásimin ótkizgen bolatyn.
Osylaısha sátimen qarqyn alyp kele jatqan rýhanı shara Keńester Oda­ǵymen birge toqyrap, toqtap qaldy.
Jańadan qurylǵan ákimdik júıe­niń basshysy Saǵadat Dúıse­bekov kúrmele bastaǵan bul isti jedel jalǵastyrýǵa kiristi. Ol 1993 jyly osy máseleni Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Kamal Smaıylov jetekshilik jasaǵan ulttyq saıasat, mádenıet pen tildi damytý jónindegi komıtetiniń kóshpeli máji­lisiniń qaraýyna engizgen bolatyn.
Joǵarǵy Keńes tarap ketken­dikten bul shara taǵy da aıaqsyz qaldy. Ábden saǵymyzdy syndyrdy. 1997-98 jyldary ulttyq park qurýdy jańǵyrtyp, qaıta qolǵa alǵan sol kezdegi aýdan ákimi Tóleýjan Ahmetbekov pen aýdandyq máslıhat hatshysy Myrzahan Qalııaqparovtardyń izdenis-talpynystaryn «Azııa daǵdarysy» tejeı berdi.
Sanamyzǵa ábden sińip, týǵan jerge degen perzenttik paryzymyzǵa aınala bastaǵan Qyzylaraıǵa baǵyttalǵan sharalar jalǵasa berdi.
Úmitimizdi úkilegen 2008 jylǵy «Mádenı mura» baǵdarlamasy boldy. Elimizdiń túkpir-túkpirinde ashyla bastaǵan qoryqtardyń tájirbıelerine súıene otyryp, alǵashqy ataýyn ózgertip, endi Qyzylaraı-Beǵazy tarıhı-mádenı tabıǵı qoryǵy bolyp quryldy. Arheolog mamandardyń, jergilikti tarıhshy, shejireshiler men kóne kóz qarttardyń aqyl-keńesterine súıene otyryp, qoryqtyń aýmaǵyna Qyzylaraı, Beǵazy, Jeltaý taýlaryn engizý usynyldy.
Qoryqtyń eki bóliminen tura­tyn ǵylymı negizdemesi oblys­tyq mádenıet basqarmasynyń qar­jylandyrýymen tolyqtaı jasalyp bitti. Tabıǵat, ósimdik, janýarlar álemi bólimin Terra ǵylymı ortalyǵy, al arheologııalyq tarıhı, eskertkishterge qatysty bólimin Á.Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ıns­tıtýty daıyndady.
Budan keıingi is osy ǵylymı negizdemeni qoryq ashýǵa qatysty mekemelerge maquldatyp, saraptamadan ótkizý bolatyn. Negizdeme mamandandyrylǵan saraptamadan, sodan soń Erekshe qorǵalatyn aýmaqtar bó­limi, qorshaǵan ortany qorǵaý mekemesi sııaqty salalyq qurylymdardan ótip oń baǵasyn aldy. Osy joǵarǵy saraptamalyq maǵlumattarǵa súıene otyryp, Mádenıet mınıstrligi óz kelisimin berdi. Bul isterdi atqarýǵa oblystyq eskertkishterdi qorǵaý memlekettik ıns­pekııasynyń bastyǵy Túl­kibaı Tóleýovtyń aıryqsha úles qosqandyǵyn atap ótý oryndy.
Jurtshylyq ókilderiniń qaty­sýymen jınalys ótkizgen oblys basshysy Ábilǵazy Qalııaq­parulynyń «Aqtoǵaı jeri tabıǵaty kórkem, tarıhy baı óńir, múmkindikti paıdalanyp aýdanda týrızmdi damytýdy nege qolǵa almasqa?» degen usynysy qoryq ashý jolyndaǵy keptelip turǵan seńderdi qozǵap jibergendeı boldy. Qyzylaraı, Beǵazy, Jeltaý óńiri qoryq bolǵan jaǵdaıda týrızmniń de baǵyn ashary daý­syz.
Ortalyq Qazaqstandaǵy tóbesimen kók tiregen eń bıik taý – Aqsorań osy jerde tur. Etegin qaraǵaı kómkergen, orta tusy arshamen qaptalǵan, ushar basy Perm granıtiniń kúmbezine aınalǵan, ońtústik batysqa qaraǵan beti quz-qııa jaqpar tasty, teriskeı shyǵysqa qaraǵan jaǵy jýsan men kóde ósken shóptesindi, eki beti eki dúnıedeı bólektenip jaratylǵan susty da, symbatty taý osy Aqsorań.
Aqsorańmen ıyq tiresip, atyna saı ańyz ergen Áýlıe taý jalǵasqan. Aqsorań men ortasynan Jeltaýǵa qaraı jol ótetindeı qaqpa qaldyryp shókken nardaı (eń bıik jeri 1169 metr) Beǵazy taýy jatyr. Kúni keshe ǵana kórermenderdiń kózaıymyna aınalǵan «Jaý júrek myń bala» fılmindegi batyr qyz Qorlan sııaqty, Begazy da jaýǵa shapqan batyr qyz bolǵan. Taýdyń aty sonyń erligine oraı qoıylǵan degen ańyz saqtalǵan el aýzynda.
Álkeı Haqanuly Beǵazy qorymyn zertteýge otyz jyl ýaqytyn sarp etken. Ol sóz arasynda Jámshi sovhozynyń dırektory Qaýaz Mu­qajanovqa: – «Ótken dáýirdiń órkenıeti bolǵan myna «Begazy kesheni» bolashaqtyń da órkenıetine aınalatyn sáti týar» dep boljam jasapty. Bul sóz aqtoǵaılyqtardyń osy murany kózdiń qarashyǵandaı saqtaýǵa degen talpynysyn oıatty.
Aınalasy at shaptyrymdaı-aq osy óńirge árqaısysynyń ózindik tarıhy bar bes taýdyń qut-bereke bolyp qona qalýyna tańǵalmasqa amalymyz joq.
Jaman Qyzylaraı degen jaqpar tasty, qalyń arshaly, tuy bulaqty taýdyń (bıiktigi 1283 metr) bıik betkeıinde yqylym zamanda mys qorytqan. Onyń taıqazany da bolǵan degen ańyzdy estigen bir top azamattar 1967 jyly sol jerge barypty. Qaraǵandy oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy Málik Imashov, sol kezdegi Qaratal sovhozynyń dırektory Ǵadilsha Túsipbekov jáne taǵy basqalar Qyzylaraı taýynyń ushar basyndaǵy alty qanat kıiz úı ornyndaı jerdi alyp jatqan beımálim rýda qorytpalarynyń ústinen túsedi. Biraq taıqazan tabylmaıdy. Sodan 43 jyldan soń ken qorytqan jerdi Ǵadilsha aqsaqal dál taýyp kórsetti. Beımálim ken qaldyqtary byrdaı bolyp jaıylyp jatyr. Kenniń astyndaǵy topyraqta janǵan otynnyń qara qoshqyl kúlderi de saqtalǵan.
Beǵazydan qozy kósh jerde Jeltaý, aqıyq aqyn Serik Aqsuń­qarulynyń «Tóretam» dep ataǵan «Taldy beıit» atty qorym bar. Jel­taýdyń ón boıy qola dáýirine tán tastaǵy tańbalarǵa toly. «Quz qara tasta» otyryp qarys qadam jerdegi Begazy qorymyn kórmeý, oǵan nazar aýdyrmaý múmkin emes. 1925-1929 jyldary Álıhan Bókeıhanov Álkeı Haqanulyna tas qorymy týraly, bolashaqta ony zertteý jaıynda baǵyt-baǵdar bermedi me eken degen oı týyndaıdy. Álıhan men Álkeı 1926 jyldary Mańǵystaý ekspedıııasyna birge qatysqan. Adaılar Álıhandy qurmettep, taı soıyp kútip alǵanyn Álkeı ómir boıy esinde saqtaǵan.
Á.Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Arman Beısenov osy alqaptaǵy tarıhı jádigerler týrızmniń taptyrmas klasteri bolatyndyǵyn qýattaı kele, saıahatshylar úshin dep kóliktiń qaı túri bolsyn paıdalanýǵa jaraıtyndaı etip úılestirip qoıǵan deıdi.
Saıahatshylar úshin túzilgen jol-sapar kartasy boıynsha aldymen Aqsorańnan attanyp áıgili Beǵazyǵa barasyz. Batyrlar men babalardyń, jaýyn­gerler men analardyń beınesi qashalǵan tastardy kórip, Jińish­keni boılaısyz. Sóıtip, Granıt jaqparlaryna qashalǵan tańbasy bar Jeltaýǵa jetesiz.
«Ǵun masaget, álde skıf, saq babam,
Qoltańbasy anyq emes naq maǵan.
Músin tastar tur dalany kúzetip,
Jel kemirip, kún kúıdirip qaqtaǵan» degen aqyn Músirkep Seıdahmettiń jyry eske túsedi osyndaıda.
Odan keıin Álıhan Bókeıhanov­tyń týǵan qystaǵymen tanysyp, «Taldy beıit» zıratyna taǵzym etesiz. Sodan soń aqyn, sazger, ánshi, ­balýan Áset Naımanbaevtyń týǵan jeri – Tastybulaqqa tize búgesiz. Sodan ken qorytqan Qyzylaraı taýyna kóterilip, Mamaı asýynan asyp baryp, Tesik tastyń ortasynan ótip, Qaraǵashtyń sarqyramasynan sýsyndap, Alash qaıratkeri Álimhan Ermekovtyń týǵan jeri Bóriktastyń basyna shyǵyp, odan Áýlıe taýǵa órmelep, onyń ushar basyndaǵy úńgirge bas suǵyp, qaıtarda Aqsorań­nyń baýyryndaǵy Shabanbaı bı aýylyna at basyn tireısiz.
Aýdannyń ońtústigindegi qyzdyń sáýkelesindeı bolǵan (bıiktigi 1214 metr) Bektaýata (Áýlıe taý) týrıstik saıahatqa turaq bolatyndaı jer. Aqseleý Seıdimbekov «Kúńgir, kúńgir kúmbezder» degen kitabynda uzyndyǵy 50 metrdeı, ańyzǵa aınalǵan tas úńgir jaıynda da anyqtama berip ketken bolatyn. Bir ǵajaby 2009 jyly Bektaýata baýraıyndaǵy qorymǵa arheologııalyq qazba jumystary júrgizilgende tas qabirden bas súıegine eki jerden tesilip, hırýrgııalyq ota jasalǵan máıit tabyldy. 1953 jyly Kórpetaı taýynyń ańǵaryndaǵy Qarabıe qorymyn zerttegen ǵalym Aleksandr Qadyrbaev ta týra osyndaı hırýrgııalyq em qoldanǵan súıek tapqan edi. Bul malsharýashylyǵynyń, eginshiliktiń, metall óndirisiniń, sazdan ydys aıaqtar jasaý óneriniń, tas qashaý sheberhanasynyń ǵana emes, sonymen qatar emshiliktiń de keń óris jaıǵandyǵyn aıǵaqtaıdy.
Ǵalym Ǵ.Musabaevtyń Alakól óńirinde taý basyndaǵy tasqa qashalyp syzylǵan doıby taqtasy týraly derekteri bar. Dál osynyń jalǵasyndaı Aqtoǵaıdyń Egiz qoıtasyndaǵy tas­tan qashalyp, oıylyp jasalǵan toǵyz qumalaq taqtasy tabyldy. Buǵan ǵalym, doent Ǵuzyhan Aqpanbek baǵzy zamandaǵy adamdardyń tirshiligi men bilim dárejesinen habardar etetin jádiger dep baǵa bergen. Qarashilik, Qońyrbulaq, Kópetaı jazyqtaryndaǵy tańǵajaıyp murtty obalardy ejelgi halyq esepshileri aspan qubylystaryn, aýa raıyn zertteıtin rasythana (observatorııa) retinde paıdalanǵan degen boljam jasaıdy.
Kórpetaıdyń áıgili «37 batyr» kesheni Ortalyq Qazaqstandy mekendegen saqtardyń baı shonjarlaryn, batyrlaryn jerleý jáne onyń rýhymen qoshtasý, as berý saltanatyn ótkizýge arnalǵan jer. Bir qýanarlyǵy oblystyq mádenıet basqarmasynyń qarjylandyrýymen «37 batyr» kesheninde Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń ǵalymy Arman Beısenovtyń jetekshiligimen zertteýshiler ekspedıııasy qurylyp, zertteý, qalpyna keltirý, jumystary bastalyp ketti.
Bir ókinishtisi Balqash kóliniń qylta jerinen ótip, Toqyraýyn ózenin boılap, Beǵazynyń ústimen soltústik baǵytqa qaraı Uly Jibek jolynyń teriskeı kishi tarmaǵyn dáıekteý, jańǵyrtý isiniń kenje qalýy bolyp otyr. Eger Qyzylaraı-Beǵazy tarıhı-mádenı, tabıǵı qoryǵy qurylǵan jaǵdaıda Aqtoǵaı óńiri jańasha túrlenip, jandana túsip, bolashaǵymyzdyń baǵdarshamy bolary aqıqat.


T.Muqan,
Aqtoǵaı arheologııalyq-etnografııalyq murajaıynyń
dırektory

 

Pikirler