راحىمجان وتارباەۆ ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى بۇگىنگى قازاق اڭگىمەسى قالاي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەن جازۋشى. ول قازاقى ءتالىم-تاربيە اياسىندا وسكەن، ءداستۇرلى قازاق ۇعىمىن ساناسىنا سىڭىرە بىلگەن سۋرەتكەر. جازۋشى شىعارمالارىنان اۋىل ءومىرىنىڭ لەبى ەسىپ تۇراتىنى سودان. سۋرەتكەر تابيعات پەن رۋحاني ۇندەستىكتى جان-تانىمەن قۇپتايدى دا، شىعارمالارىن سول تابيعات پەن ادامنىڭ ۇندەستىگى نەگىزىندە جازادى. راحىمجان وتارباەۆ ولگەن ءسوزدى ءتىرىلتىپ، ۇمىتىلعان تىركەستەرگە جان ءبىتىرىپ، ەسكىرگەن ورالىمداردى قايتا جاڭعىرتادى. تاپتاۋرىن جولدى اينالىپ ءوتىپ، وزىنشە سۇرلەۋ سالادى. ابايشا ايتقاندا، «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەگەن ايىقپاس ازاپقا ءوزىن ءبىرجولا بايلاپ بەرگەن جازۋشى. ياعني قازاق قارا ءسوزىنىڭ ەرىكتى تۇتقىنى. قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرىمەن الماتىعا كەلگەنىندە اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى بولىپ ەدى.
– اعا، العاشقى سۇراقتى حەمينگۋەيدىڭ «جازۋشى بولۋ ءۇشىن تالانتپەن قوسا باقىتسىز بالالىق كەرەك» دەگەنىنەن باستاسام. ايىپ ەتپەسسىز. ءبىر ءاڭگىمەڭىزدە «قينالعان كەزىمدە بالالىق شاعىما ويشا ءجيى ورالامىن. كوڭىلسىزدەۋ بولسا دا. ەستەلىك ەمىپ جۇبانامىن» دەگەنسىز.
– ءيا، كاسپي تەڭىزىنىڭ قۋىسىندا، قوشالاق قۇمىنىڭ ۋىسىندا وستىك قوي. اكەم قاسىمعالي ءبىر قاۋىم ەلدىڭ ۇيىتقىسى ەدى. اتالارىمىز بايدىڭ تۇقىمى دەپ تاركىلەنىپ قالماق قىرى، داعىستان ەلىندە جۇرگەندە كوپ وقي الماي قالعان. ءومىر بويى مال باقتى. انام ءشامسيا ءداۋلەتقىزى اقجارقىن، اقىل-ەستى كىسى بولىپتى. بەكەجان دەگەن ءىنىم، رايسا دەگەن قارىنداسىم جاستاي شەتىنەدى. ال، انام سۋ بىلمەيتىن قىردىڭ قىزى. 26 جاسىندا وزەن تاسىعاندا سۋعا كەتكەن. ءسويتىپ، مەن بەس جاسىمدا جەتىم قالعانمىن.
ناعاشى شەشەم ۇلجان جالعىز باسى جەكە ءۇي بوپ قۇم ورتاسىندا تۇردى. ءوزى دە، مالى دا قۇدىقتان سۋ ىشەدى. ماڭىندا ەل جوق. انام قايتىس بولعان سوڭ اكەم قولىنا العىسى كەلگەن، كوشپەدى. داۋلەت اتامنىڭ شاڭىراعىن جىققىسى كەلمەگەن شىعار. سول ناعاشى شەشەمە 3-سىنىپ بىتىرگەن سوڭ تۇيەگە ءمىنىپ، الما اپارىپ بەردىم. ءبىر ايدان سوڭ بارسام، جاز مەزگىلى عوي، ءشىرىپ كەتپەسىن، كەلەسى كەلگەندە ءوزى جەر دەپ الگى المالاردى ءبولىپ-ءبولىپ تۇزداپ قويىپتى. كورمەگەن تاڭسىق اسى.
سول شاعىلدارى شىققان كۇنمەن سارى التىنداي بالقيتىن يەن دالا. جالعىز ءۇي. بىرگە وينايتىن بالانىڭ جوقتىعى ءارى جاستاي جابىسقان مۇڭ مەنى قيالي عىپ جىبەردى-اۋ دەيمىن. قوزى-لاق، قوي قايىرىپ جۇرگەنمەن، ويىم وزگە الەمدە، وڭاشا ارالدا ءومىر ءسۇرىپ جاتاتىن. ءتىپتى، باسى ءبۇتىن دەسە دە بولعانداي. كەيىن ويلاسام، قورقىنىشتى. سول قيالمەن جاساعان ارالداردان قايتپاي قالۋىم دا مۇمكىن ەدى عوي. بالكىم، مەنى جالعىزدىقتان قۇتقارعان دا سولار شىعار. سول وڭاشا وي قۋ، وزىمە-ءوزىم كۇبىرلەپ سويلەۋ، شالىقتاپ كۇلۋ ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى.
– بالا كۇنىڭىزدە تاعى قانداي ەرەكشە جايت ەسىڭىزدە قالدى؟
– ءوز اجەم گۇلباعيلا ولەڭدى توگىپ وتىراتىن ادام ەدى، جارىقتىق. اتام بولسا، ەسكىلىكتى اڭگىمەنىڭ كەنىشى. ءالى ەسىمدە، مەكتەپتەن كەلىپ، ماحامبەتتىڭ ولەڭىن جاتتاپ وتىرسام، اجەمنىڭ «قوي، ول ونىكى ەمەس. ۇكىمەت تە شاتاسا بەرەدى-اۋ. ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىزدىڭ حانعا نارازى بوپ ايتقانى عوي»، – دەسىن. سودان ءوزى ساباقتاپ اكەتسىن:
شىعا الماعان دالاعا-اي،
مىنە، الماعان الاعا-اي،
اتاڭا نالەت جاڭگىر حان،
وقىتام دەپ بالانى
كوزىنەن ءتىزىپ ايدادى-اۋ،
ورىنبور دەگەن قالاعا-اي!
كەيىن زەردەلەي ءجۇرىپ بىلسەم، جاڭگىر ءوز مەكتەبىن بىتىرگەن شاكىرتتەردى ورىنبوردىڭ نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىنا وقۋعا تۇسىرگەن عوي. مۇحامبەت سالىق باباجانوۆ، ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ، وتەشقالي اتانيازوۆ... ءيا، بۇل ءوزى مۇسىلمانشا، ورىسشا حات تانىعان ساۋاتتى، بالاسى نۇرسۇلتاندى ورىنبورداعى وقۋعا كىرگىزەم دەپ تالاپتانعان ماحامبەتتىڭ اۋزىنان توگىلەر ولەڭ ەمەس-ءتى. نەسىن ايتاسىز، ءجاڭگىر حاننىڭ ەكى دۇنيەدە باعى اشىلمادى عوي. ەلگە جاساعان جاريا جاقسىلىقتىڭ جاڭعىرىعى كەيدە جاماندىق بوپ ورالاتىنىن قايتەرسىڭ. ءيسى قازاق بالاسى وقىسىن، ىلگەرى وركەنيەتكە ەرسىن دەپ ەدى... شەشەلەرىمىزدەن ەستىگەن قارعىسى الگى.
– كازگۋ-گە نەگە وقۋعا تۇسپەدىڭىز؟ ورالدا ستۋدەنت اتانىپ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆپەن قۇلىن-تايداي تەبىسىپ ءوسىپسىز.
– اجەم كوزتاسا ەتكىسى كەلمەي، الىستاعى الماتى تۇرماق، ىرگەدەگى ورال قالاسىنا ارەڭ جىبەردى. «جۇرتتىڭ وزىڭدەي بالاسى وقۋدان قۇلاپ كەلىپ جاتىر. مەنىڭ قارعام دا ەندى كوپ كەشىكپەس» دەپ وتىرعاندا تىلەككە قارسى وقۋعا ءىلىنىپ كەتكەنىمدى ايتساڭشى!
ءيا، يمانعالي قولىنا گيتاراسىن الىپ، سىرلى سازدى قۇلپىرتىپ وتىراتىن. ورىسشاعا جۇيرىك. ءتىل تاپقىش. بەكزات ەدى. بىرعانىم ءايتىموۆا بىرەر كۋرس جوعارى وقيتىن. جانداربەك كاكىشەۆتىڭ اعالىعىن كوپ كوردىك. قىزۋى باسىلمايتىن، قىزىعى قاشىرمايتىن قايران جاستىق. قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقا» كۇيىندەي جۇلقىنعان استا-توك، اقجارما كەزەڭ ول. ول كەزدە ولاردى بولاشاق پرەمەر-مينيستر، ەلشى، سەناتور، ال ءوزىمدى ءسوز تەرگەن جامان قاتىن قۇساپ جازۋشى بولام دەپ ويلادىم با؟
– ەل-جۇرتپەن جەتە تانىستىم. سوندا ولار «اعاڭ تەكتى اۋلەتتىڭ تۇقىمى عوي. جەز قارماقتاي يىلسە دە، سىنبايتىنى سودان» دەستى. وسى ءسوزدىڭ سىرىن اشا كەتسەڭىز؟
– كوكتەن تۇسكەن جوقپىز، جەردەن ءونگەن جوقپىز. ارعى اتامىز... بەرىدەن قوزعاسام، ەستايعا سوقپاي كەتە المايمىن. باتىرلىعى مەن بيلىگى تەڭ ءتۇسىپتى. بايلىعىنىڭ ءوزى ءالى اڭىز. اۋليە دەپ ءالى كۇنگە باسىنا كىسى تۇنەيدى.
ول زاماندا تۇركىمەندەر تەڭىز جاعاسىن جايلاپتى. اتامىز سول ءجاۋمىت رۋىنىڭ اتاقتى بەكزاداسىنىڭ قىزى باي تاڭداپ جاتىر ەكەن. باتىرلىعى مەن بايلىعى اسقان جىگىتكە تيەم دەپتى دەگەن حابار ەستيدى. كورشى جۇرتقا بارىپ، الاماندا اتام قانداي ەرلىك كورسەتكەنى بۇگىندە ەل ەسىندە جوق. ەسەسىنە قالىڭ مالىنا دەپ ءۇش مىڭ باس اقسارباس قويدى ساناپ بەرىپتى. ءسويتىپ، قاراشاش اجەمىزدى العان. «ادام بالاسىندا مۇنداي سۇلۋ جاراتىلىستى كورمەدىك. اقتىعى سونداي، ىشكەن اسى تاماعىنان كورىنىپ وتەتىن»، – دەسەدى ەل-جۇرت. ءبىز سول اجەمىزدەن تارايمىز. جەتى مۇشەمە دەپ جەتى ۇلتتان ايەل العان اتامنان تاراعان مول ۇرپاق قازىردە امان-ەسەن عۇمىر كەشىپ جاتىر. اتا-بابانىڭ جامانى جوق قوي، ءىنىم. سولاردان بولىمسىز بوپ تۋعان ءبىز بولماساق...
سىرىم باتىر نۇرالى حاندى شاۋىپ، ەل ءىشى بۇلىنگەن شاق ەكەن. نۇرالى باس باعىپ، ەلدەن قاشقاندا بايبىشەسى جۇمساقحانىم مەن كىشكەنە ەكى ۇلى بوكەي مەن شىعايدى اتامنىڭ ۇيىنە جاسىرعان. ارتىنان قۋعىن سالىپ دىگىرلەپ سىرىم جەتەدى. بىراق سويقان سالۋعا باتا الماپتى.
– ءاي، ەستاي، سەن بولدىڭ، امال نە؟! ايتپەسە، ءبورىنىڭ ەكى بولتىرىگىن قۇرتاتىن ەدىم، – دەپ ات باسىن كەرى بۇرعان. سول بوكەيدەن جاڭگىر حان، ال، شىعايدان ءداۋلەسكەر كۇيشى داۋلەتكەرەي تارايدى عوي...
– مەرەيلى جاسقا تولعانىڭىزدا اتىراۋ وبلىسى حالىقارالىق دارەجەدە سالتانات وتكىزدى. وعان كوپتەگەن شەتەلدەردەن مارتەبەلى مەيماندار قاتىستى. ال، «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالعانىڭىزدا قانىشكەن جەرى بيىل ۇلكەن توي جاسادى. قۇتتى بولسىن، اعا!
– ول قاسيەتتى توپىراقتان ءابۋ اتا، جۇمەكەن، زەينوللا سەرىكقاليەۆ سىندى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن تۇلعالارى شىققان عوي. ءبىز دەگەن... سولاردىڭ باسىپ كەتكەن ىزىنە تاتي ما ەكەنبىز؟ ەلگە راحمەت! از ەڭبەگىمىزدى اۋەلەتە كوتەرىپ جاتادى. ءۇلكەن كول جاعاسىنا ادەمى كيىز ۇيلەر تىگىپ، ەل-جۇرت بوپ قارسى الىستى. كوكوراي شالعىن. اياق استىڭ بۇحار كىلەمىندەي بىلقىلدايدى. كولدە اققۋ جۇزەدى، بالىق شورشىپ وينايدى. كوپ قىزىقتىڭ سوڭىندا سول كولدى «راحىمجان كولى» دەپ اتاستى. كارتاعا بەلگىلەستى. بايتۇرسىنوۆشا ايتسام، ەل «ءوز بالام» دەستى.
ەندى بالا دا «ەلىم» دەۋى كەرەك قوي. ءبىر وي كوپتەن كوكەيىمدە جۇرگەن. سول ەدىل-جايىق ورتاسىندا تۋىپ-وسكەن، ەلگە نۇرىن شاشقان تۇلعالارعا ۇلكەن ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتسام دەيمىن. ءوز قاراجاتىما. بەيبارىس سۇلتاننان باستاپ، زەينوللا سەرىكقاليەۆكە دەيىنگى جەتپىس-سەكسەن جادىگەردىڭ ەسىمىن التىن ارىپتەرمەن ادىپتەسەم. كىتاپتان جەرىپ، كومپيۋتەرمەن وسكەن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ەڭ بولماسا اتى-جوندەرى سىڭە بەرەر ەدى عوي.
– الماتىعا، ادەبي ورتاعا قاي جىلى كەلىپ ەدىڭىز؟
– انانىڭ قۇرساعىنا سىيعانمەن، اۋىلدىڭ قۇشاعىنا سىيا المادىق. 1981 جىلى پويىزعا ورمەلەپ ءمىنىپ، الماتى استىق. شىركىن، ول كەزگى الماتى قانداي ەدى! سول جازيرالى مەكەن جاتسىنباي باۋىرىنا باستى. جالپى، جەتىسۋدىڭ توپىراعى التىن عوي. ازاماتتارىنىڭ الدى كەڭ. بايبىشەلەرى بيازى. الما ءجۇزى الاۋلاپ، اش بەلى سولقىلداپ تۇرعان قىزدارى. جانى جومارت، جۇرەگى جۇمساق ۇلدارى شە؟! عۇمىر بويى قارىزدارمىز.
جازۋشىلار وداعى اۋليەلەردىڭ مەكەنىندەي كورىنەتىن. التىن جۇلدىزى كەۋدەسىندە جارقىراپ، ءار ءسوزىنىڭ بۋىنىن بىلقىلداتىپ تۇراتىن عابيت اعا، قارعالىدان ترامۆايعا ءمىنىپ جەتەتىن قاراپايىم دا قامقور عابيدەن مۇستافين، اينالاسىنا التىن شۋاق شاشاتىن ءماريام حاكىمجانوۆا، بۇيرا شاشى باسىنا تۇركىمەننىڭ سەڭسەڭ بوركىن كيىپ العانداي كورىنەتىن ءابۋ سارسەنباەۆ، اق باس بۋراداي جەلكىلدەپ كەلەتىن تاحاۋي احتانوۆ، اق قايىڭنان ويعانداي سىمباتتى جۇبان مولداعاليەۆ، بالبال تاستاي مىزعىماس اكىم تارازي، نەسىن ايتاسىز، وڭشەڭ نۇر-سيپاتى بولەك تۇلعالار-دى. بوتاتىرسەك بىزدەر ءارقايسىسىنىڭ الدىن تورعاي ادىم كەسىپ وتپەي، ەكى-ءۇش بۇكتەتىلىپ سالەم بەرىپ جاتامىز.
ولاردىڭ شابىسۋى دا، تابىسۋى دا بولەك ەدى عوي.
«قوشالاقتان وتىز جىلدان سوڭ قولىنا قالام ۇستاعان ءبىر بالا كەلدى»، – دەپ جۇمەكەن اعام قۋاندى. شەرحان اعا قىزمەتكە الدى. فاريزا اپا العاشقى اڭگىمەلەرىمدى جۋرنالىنا جاريالادى. مۇحتار اعا (شاحانوۆ) پاتەر الىپ بەردى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ قينالىپ جۇرگەنىمدى ەستىپ، ۇيىنە ەرتىپ بارىپ، قولىما مىڭ سوم اقشا ۇستاتتى. ول كەزدە ەكى جىلقىنىڭ باعاسى! نەسىپبەك داۋتاەۆ سوعىم سويىپ اكەلدى. مۇحادەس ەسلامعاليەۆ پەن مەرەكە قۇلكەنوۆ تۋعان اعامداي قامقورلادى. مىنە، سولاردىڭ ارقاسىندا تەنتەك بۋرانىڭ وركەش ءجۇنىندەي شاشىم ءۇرپيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدىم دا كەتتىم. اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامىن نەگە ۇمىتايىن!؟
سول الماتى، سول تۇلعالار... قاسىندا ءجۇرىپ قاعىندىق، الىستاپ كەتتىك، ساعىندىق. قايتەرسىڭ.
– قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ: «قازىردە راحىمجاننان اسقان ستيليست جازۋشى جوق. ءتۇبى وسى جەتىستىگى كەمشىلىگىنە دە اينالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. تىم اۋەس بوپ كەتتى» دەپ ەدى. ادەبيەتتە كىمدەردى ۇلگى تۇتتىڭىز؟
– ادەبيەتتەگى ەكى ۇستازىمنىڭ ونەگەسى مەن ءۇشىن ەرەكشە. ءبىرى – ءابىش اعا كەكىلباەۆ. ءسوزدىڭ قۇنارىن، بوياۋىن شىعارمالارىنان قانىپ ءىشتىم. مۇنداي عاجايىپ دارىن يەسى قازاق ادەبيەتىندە، ءاي، قايدام، ەندى قايتىپ تۋماس. مەنىڭ كەيبىر اتالارىم تاقىمى قۇرعاماس كونوكراد بولعان. ورىنبور مەن تۇزتوبەنىڭ جىلقىسىن ۇيىرلەپ ايداپ قويماعان. قۇيرىعىن تەۋىپ ويناعان وڭشەڭ شۋ اساۋدى ايقايمەن قايىرىپ... پاۋ، شىركىن!
– ابەكە، مەن سىزدەن ءسوز كوپ ۇرلادىم، – دەپ ازىلدەيمىن عوي اعانى، اتالارىمنىڭ سول قىلىعىن ەسىنە ساپ.
– باياعى شالدارىڭ ءتىپتى ەدىلدەن دە ات جالداپ ءوتىپ، كاباردا مەن بالقاردى باقىرتىپ، تالايىن جاياۋ قالدىرىپ، جەر سوقتىرىپ كەتكەن. تۇقىمىڭدا بار عوي. ايتەۋىر، سوزىمنەن ايىرىلسام ەشتەڭە ەتپەس، – دەپ نۇرلانادى.
ەكىنشى ءتاۋ ەتەرىم – ابە نۇرپەيىسوۆ قوي. وزىنە دە، وزگەگە دە سونشاما قاتالدىقپەن قارايتىن مۇنداي قاراۋ كلاسسيكتى كورگەنىم جوق. بالكىم، كورىپ قالعانىمىز باعىمىز دا شىعار؟.. ءسوزدى وڭدى-سولدى شاشپاي، اي ساۋلەسىندەي تامىزىپ-تامىزىپ قانا قولدانسام، وسى اعانىڭ ۇلگىسى.
الەمنىڭ قىرىققا تاياۋ تىلىندە سويلەگەن، قازاقتىڭ عانا ەمەس، كۇللى دۇنيەنىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالعان «قان مەن تەر» مەن «سوڭعى پارىزدىڭ» سوڭعى باسىلىمىن الدىنا الىپ، سويلەم ەمەس، ابزاتس-ابزاتستى قايشىمەن قيىپ لاقتىرىپ وتىرعانىن كورگەندە كوزىڭنەن جاس شىعىپ كەتەدى. قاراۋ دەمەي كور!
ىلگەرىدە ءبىر ينتەرۆيۋىمدە: «نۇرپەيىسوۆ ويىنشىقتارى كوپ بالا» دەگەنىم بار-دى. دەرەۋ تەلەفون شالدى: – ءاي، سەن مەنى سىناپسىڭ عوي، – دەپ.
– ويىنشىقتارىڭىزدىڭ كوپ ەكەنى وتىرىك پە؟ اكىمدەرمەن وينايسىز. مينيسترلەرمەن وينايسىز. ءوز شىعارماڭىزدى ءوزىڭىز قىسقارتىپ، تۇزەپ-كۇزەپ وينايسىز. ال، ءبىز ويىنشىقتارىمىز جوق، جەتىم بالامىز عوي، – دەيىن.
– كەرەمەت ريزا بولدىم. بۇلاي مەنى ەشكىم سىناعان ەمەس، – دەپ ابەم راحاتتانىپ كەپ كۇلسىن.
– حالقىمىزدىڭ نوقتا اعاسى د.قوناەۆ كىرىپتارلىققا تاپ بولعان جىلدارى ۇيىنە بارىپسىز. سۇحبات الىپسىز. ول كىسىگە كىرگەن-شىققاننىڭ ءبارى ەسەپتەۋلى كەزدە قالاي تاۋەكەل ەتىپ ءجۇرسىز؟
– نامىس تا! ءبىر كۇنى قولىما راۋل مير-حايداروۆ دەگەن جازۋشىنىڭ «دۆوينيك كيتايسكوگو يمپەراتورا» دەگەن ءماسكەۋدەن شىققان كىتابى ءتۇسسىن. وقىپ، تاڭعا كوز ىلمەدىم. قوناەۆ پەن شاراف راشيدوۆتىڭ دىمىن قويماي جامانداپتى. جۇرتتىڭ ءبارى كولبيننىڭ الدىندا باتالى قۇلداي بايپەڭ قاعىپ جۇرگەن كەز عوي. قوناەۆتىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان جۇلدىزداي اعىپ جونەلەدى...
وي ارقالاپ جازۋشىلار وداعىنا كەلە جاتىر ەم. كوشەنىڭ قارسى بەتىنەن اسقار توقپانوۆ اعام ايقايلايدى.
– ءاي، جايىقتىڭ ۇكىلىباس قامىسىنداي بوپ قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ – دەپ. ەرەن تۋعان تۇلعا! تەنتەك شالعا قولتىعىمداعى كىتاپتى كورسەتىپ، مۇڭىمدى شاعايىن. ديماش اعانىڭ ءۇي تەلەفونىن سۇرايىن. جاقىن كورەتىن ءىنىسى-ءتىن.
اسەكەم الدىمەن كوزىن ويناتىپ، سوسىن ءبىر پاراشيۋت دەم شىعاراتىنداي بوپ تاناۋىن دەلديتتى. باسىنداعى تاتار تاقياسىنىڭ سىنىق سۇيەم جەلپىنشەگىن ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر بىلعادى. زارەنى ۇشىردى. اقىرى راۋلدى التى قىردان اسىرىپ، راحىمجاندى قۋرايداي عىپ قۇشاعىنا الدى. سۇراعانىمدى بەردى.
ديماش اعامەن جۇزدەسىپ، سۇحبات قۇرعانىم ءۇزىپ-جۇلىنىپ ءباسپاسوز بەتىن كورگەن. بۇل اۋەزدى بولەك سىر. كەيىننەن كەڭىنەن ءبىر كەلىستىرىپ جازسام دەيمىن. شەرلى كوكىرەك بوپ وتىرعان ۇلى تۇلعانىڭ شەرتكەن شەجىرەسى، مايلىقوجانىڭ تەرمەسىن توگىلدىرە تولعاعانى، الاڭ كوڭىلى ءالى كۇنگە سانامدا ساۋلەلەنەدى. قوڭىراۋ تاققان قۇبا نارداي بوپ تۇرعان اعامەن قوشتاسىپ جاتىپ: – ەشكىمدى قابىلداماي قويعانسىز. ماعان نەگە كەڭشىلىك جاسادىڭىز؟ – دەيىن.
– كەشە تەلەفوننان «امان بولساق التىن اياقتان ءالى دە سۋ ىشەرمىز»، – دەدىڭ. سول ءسوزىڭ ءۇشىن!
جاقسى جوعالىپ تابىلسا، جامان ءسۇيىنشى سۇراۋعا جاراماي قالعان كەز ەدى-اۋ ول!
ايتپاقشى، جاقىندا اقتوبە قالاسىنان سول ر.مير-حايداروۆتى جولىقتىردىم. مارتوك اۋدانىندا تۋىپ-ءوسىپتى. لاڭ بوپ تيگەن سول كىتابىن ەسىنە سالىپ ەم. ءتىل قاتپادى. كوزىنە ساقينالانىپ جاس كەلدى.
ايتپاقشى، قاپشاعايدا تۇراتىن قۇدامىز قالاعا قوناەۆ اتى بەرىلسە دەپ ءومىر بويى ارمانداۋمەن كەلەدى...
– مەملەكەتتىك سىيلىققا ەكى مارتە ۇسىنىلىپ، شىعارماڭىزدىڭ باعى جانبادى. سەبەبى نەدە؟
– قايدان بىلەيىن. ۇسىنعان دا، قۇلاتقان دا وزدەرى. مەن بولسام، كەدەيدىڭ كەربەزى قۇساپ جاتىپ الدىم. ول ءۇشىن ايعىر شابىسقا ءتۇسىپ جۇگىرۋىڭ كەرەك ەكەن. ەلۋگە تارتا كوميسسيا مۇشەسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، جاراپازان ايتۋىڭ كەرەك ەكەن. بۇل نەتكەن قورلىق؟!
سوسىن مەنىڭ الدىمدا قالام قۋاتى مىقتى ب.نۇرجەكە-ۇلى، س.ەلۋباەۆ، ت.نۇرماعامبەتوۆ، س.سماتاەۆ، ق.سارسەكەەۆ، م.بايعۇتوۆ، ن.ءداۋتاەۆ، د.ءاشىمحانوۆ سىندى اعالارىم بار عوي. ولار نەگە سىيلىق الماۋعا ءتيىستى؟
باتىرلىق جىردا مافيا دەگەن ساقاۋ قاتىننىڭ «ادىرە قالسىن ءدىلداسى، دەنىم ساۋ بوپ جۇرەيىن» دەيتىنى بار عوي. مىنا زاماندا ەڭ ۇلى ءسوز سول ما دەپ قالدىم...
– پەسالارىڭىز قازاق، قىرعىز تەاترلارىندا ءجيى ساحنالانۋدا. م.اۋەزوۆ تەاترى «بەيبارىس سۇلتان» تاريحي دراماسىن اعىلشىن تىلىندە دە وينادى. بۇل – بۇرىن-سوڭدى قازاق تەاترى تاريحىندا بولماعان وقيعا.
– ءيا، ونىڭ راس. جالپى، ون بەس پەسا تۋدىرىپپىن. ايگىلى ءاسانالى ءاشىموۆ ايتىپ ەدى: – «بەيبارىس سۇلتان» – سەن انا اۋىلعا كەتكەن سوڭ دا قىرىق جىل بويى ۇزىلمەي قويىلاتىن پەسا» دەپ. – ءاۋمين! – دەپپىن. قۋانعانىم دا. بۇل اسا اۋىر شىعارما. ونى ۇلكەن ساحناعا الىپ شىعۋعا ەسمۇقان وباەۆ پەن ەركىن جۋاسبەكوۆ، ءاليا بوپەجانوۆالار ەرەكشە قامقورلىق جاسادى. رەجيسسەرى يۋ.حانىنگا-بەكنازاروۆتىڭ دا ەڭبەگى ايتا قالارداي. قازاق تەاتر ونەرىنىڭ وسى قاتارىنان قارا ۇزگەن قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىن اركەز مانىجاتپەن اتايمىن.
مۇنان وزگە «مۇستافا شوقاي»، «باس»، «جاڭگىر حان»، «سىرىم باتىر»، «اباي-سوت»، «اينا-عۇمىر»، «دۆوينيك»، «ناشاقور جايلى نوۆەللا»، ت.ب. پەسالارىم ءبىراز تەاترلاردا كورەرمەندەرمەن قاۋىشتى. ولاردىڭ سىرتقى سىمباتىن، ىشكى قىمباتىن جويماي ساحنالاعان حۇسەيىن ءامىر تەمىر، ساعىزباي قارابالين، نۇرلان جۇبانيازوۆ، اسىلبەك ىقسان، مۇقان تومانوۆ، ۇلان احمەتوۆ، جانات تەلتاەۆ سىندى سارابدال ساڭلاق رەجيسسەرلەرمەن شىعارماشىلىق بىرلىكتە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوزى ءبىر باقىت!
سول «بەيبارىس سۇلتاندى» كاير، ال «اكتريسا» دەگەن پەسامدى ماسكەۋدىڭ ن.گوگول اتىنداعى تەاترى قابىلداپ، الداعى جىلى ساحنالاۋعا نيەت ءبىلدىرىپ وتىر.
– تۇستاستارىڭىز ءسىزدى قازاق اڭگىمەسىنىڭ كلاسسيگى دەپ جاتادى. اۋقىمدى شىعارمالارعا نەگە قالام تارتپاي ءجۇرسىز؟
– ءيا، جاپىراق تەرگەندەي بوپ اڭگىمەنى ءجيى جازىپ كەتتىم. وقىرماندار ىقىلاسپەن قابىلدادى. لاۋازىمدى تالاي تۇلعانىڭ شامىنا تيەتىن دە ءسوز ايتتىم-اۋ، دەيمىن. «امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى»، «جاڭعىرىق»، «SOR»، «ساتقىن»، «التىن بالىق» بوپ جالعاسا بەرەدى. القالى جيىندا مۇرىنى بومبا تۇسكەن بەلدەي بولعان ءبىر كوكەم: – راحىمجان – حالىق جاۋى. جازعان اڭگىمەلەرىنىڭ ءبارى استارلى، ارامزا. ۇلتىمىزعا قارا كۇيە جاعادى. قوياسىن اقتارادى. ءبىر وڭدى كەيىپكەرى جوق. ونى شەتەل اۋدارادى. سوندا جاتجۇرتتىقتار ءبىزدىڭ ەل جايلى نە ويلايدى؟ بۇعان توقتام قويايىق. تارتىپكە شاقىرايىق، – دەپ سايراي جونەلسىن. ەرىكسىز كۇلدىم. اباي اتام ەسكە ءتۇستى. بۇ قازاققا ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىن قيماي كەتىپ ەدى. جەك كورگەننەن بە؟
كوكەلەرىم-اۋ، قىرت ماقتانمەن جەتكەن جەرىمىز، شىققان بيىگىمىز بەلگىلى ەدى عوي...
سوڭعى جىلدارى «شىڭعىس حاننىڭ كوز جاسى» دەگەن پوۆەست جازدىم. ۇلى حاھاننىڭ جانە جوشىنىڭ ولىمىنە قاتىستى بۇرىن ەل ايتپاعان ەكى جاڭالىعىم بار. مازمۇنداپ قايتەمىن. وقىعان وزادى.
«باس» دەگەن رومانىم جارىق كورگەلى جاتىر. ماحامبەت جايلى. ىشىندە ءتىرى ماحامبەت جوق. بۇگىنگى زامان كورىنىسى جانە الماتى قالاسىندا جوعالىپ كەتىپ، 17 جىلدان كەيىن ازەر تابىلعان باتىردىڭ كاللاسى جايلى حيكايا.
– كىتاپتارىڭىز حانزۋ، ورىس، اعىلشىن، اراب، فرانتسۋز، يتاليان، بولگار، تۇرىك، ۋكراين، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلدى. وسى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
– قازاق رۋحانياتىنا پياز قابىعىنداي بولسا دا ۇلەس قوستىم-اۋ، دەيمىن. قىتايدا قوس تومدىعىم، افريكا قۇرلىعىندا ۇلكەن جيناعىم شىعىپ، ماسكەۋدە دەمبىل-دەمبىل باسىلىم كورىپ، اتاقتى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىندە مەنىڭ شىعارماشىلىعىما ارنالىپ لەكتسيا وقىلعاندا، ارينە قۋاندىم. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ەلىم ءۇشىن! قازاق دەگەن قىدىر دارىعان حالىقتىڭ سۇيەگىنە ءسوز بىتكەن ورتاڭقول جازۋشىسى بولعانىم ءۇشىن!
وكىنىشىم دە جوق ەمەس. ايتايىن. كەڭەس داۋىرىنەن سوڭ قازاق ادەبيەتىندە اۋدارما ءىسى توقتادى. توقتادى دا توقىرادى. ۇلى جازۋشىمىز اۋەزوۆتى الەم بىلەدى دەپ ماقتانامىز. شىندىعىندا قازاقتان وزگە ەشكىم بىلمەيدى. بىلسە دە كەيبىر اۋدارماشى، باسپاگەر، ازىن-اۋلاق زەرتتەۋشىسى بىلەر. ءوز-ءوزىمىزدى الداپ، ارباپ قاجەتى قانشا؟ ول اۋەزوۆتىڭ نەمەسە «اباي جولىنىڭ» كىناسى ەمەس.
تامىز ايىندا قازان قالاسىندا تۇركى حالىقتارى ادەبي جۋرنالدارى باسشىلارىنىڭ حالىقارالىق جيىنى ءوتتى. نەبىر كەلەلى ماسەلەلەر تالقىعا ءتۇستى. سونىڭ ءبىر ساراسى – اۋدارما جايى. سول تالقىدا ءبىر قاتىسۋشى بارىمىزگە پاۋلو كوەلەنىڭ، مۋراكامي مەن ورحان پامۋكتىڭ شىعارماشىلىعىن ونەگە ەتىپ كوپ ءبايىت ايتسىن. ەجىكتەپ ءتۇسىندىرسىن. شىداي الماي كيلىكتىم. اڭگىمە اۋانىن بۇزىپ-جاردىم.
– اتالعان ۇشەۋى دە قاتارداعى قاراپايىم جازۋشى. سۋرەتكەر ەمەس، كۇندەلىكشى. ءتالىم الاتىن ەشتەڭەسى جوق. ءوڭشەڭ ءسوز ساتقان ساۋداگەر. قازاق بوپ تۋسا عاسىر حالتۋرشيگى دەپ الدەقاشان قۋالاپ تاستار ەك، – دەيىن.
بىراق ولاردىڭ وزىنەن دە، ەلىنەن دە ۇيرەنەتىن نارسەمىز بار. ويتكەنى، بۇلار جازىلىپ جاتقان شىعارمالارىنىڭ جارناماسىن وتە مىقتى ۇيىمداستىرادى. الۋان تىلدە. سوسىن مىقتى باسپاگەرلەرمەن ىنتىماقتى جۇمىس جاسايدى. مىسالى، مۋراكامي كىتاپتارىنىڭ اۋدارىلىمى، تارالىمى، جارناماسى، بولاشاقتا الار سىيلىعى، ابىروي-اتاعى ءاردايىم جاپون ۇكىمەتىنىڭ نازارىندا! ول ءۇشىن قاراجاتتى ايامايدى. توگىپ وتىرادى. ەسەسىنە، جاپون ادەبيەتىن الەم وقىرمانى بىلەدى. باعالايدى، سۇيسىنەدى.
بىزدە شە؟.. كەشىرەرسىز، وسىنىڭ ءبىرى جوق. ۇكىمەت ءوز شارۋاسىمەن الەك. اقشانىڭ ءتىلىن بىلگەنمەن ادامنىڭ ءتىلىن ءبىلمەيتىن بيزنەسمەندەرگە ادەبيەت جات. ال بىزدە كەز كەلگەن ەلدىڭ ادەبيەتىنىڭ ماڭدايىندا تۇرار مارقاسقالار از با؟
– قانداي ۇسىنىس ايتاسىز؟
– باياعىدا بالا اسىراپ الار بولسا سول ءۇيدىڭ بايبىشەسى بالانى ىرىم عىپ بۇتىنىڭ استىنان وتكىزىپ الادى ەكەن. سوندا وگەي ەمەس، ءوزى تاپقانداي يسىنگەن... ۇكىمەت
– بايبىشەنىڭ بۇتى الەۋەتتى عوي، ءبىز دە ەڭبەكتەپ ءوتىپ شىقساق، وگەي دەگەن اتتان قۇتىلار ەك...
– رەسپۋبليكالىق «اق جايىق kz» جۋرنالىن شىعارىپ جاتىرسىز. ەرەكشەلىگىمەن ەل-جۇرتتى بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى.
– بيىل ەكى جىل تولدى. قازاق جۋرنالدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قالىڭ باسىلىم، ول راس. ونىڭ شىعۋىنا اتىراۋ وبلىسى اكىمى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ تىكەلەي اتسالىستى. ءوزى دە ولەڭ جازاتىن، ءارى ءانشى، ءارى كۇيشى وسى ەرەن تۇلعانىڭ ونەرگە، ادەبيەت پەن مادەنيەتكە دەگەن ىقىلاسى ەرىكسىز ريزا ەتەدى. ورىنباسارى شىڭعىس مۇقان دا ماماندىعى جۋرناليست، العىستاۋعا تۇرار ازامات. قاراجاتتان تارلىق كورمەدىك. سونىڭ ارقاسىندا جۋرنالدا جاريالانعان ۇزدىك رومان، حيكايات، اڭگىمە، ولەڭ، پوەما، سىن، كوسەمسوزگە دەپ 2,5 ملن. تەڭگە بايگە تىكتىك. سونىمەن بىرگە، جۋرنالدىڭ ءار سانى ءيسى قازاققا تانىمال تۇلعالار جايلى دەرەكتى فيلممەن قوسا تارالىمعا تۇسەدى.
– بالالارىڭىزدىڭ ىشىندە قالامىڭىزدى ۇستاپ قالار كىم بار؟
– ۇلىم ەرمەرەي ولەڭ جازاتىن ەدى. بيزنەستىڭ سيقىرى ارباپ ءجۇر. ال، قىزىم قاراكوزدىڭ العاشقى كىتابى ماسكەۋ باسپاسىنان شىققالى جاتىر. اڭگىمەلەرىن ورىس تىلىندە جازادى. ءستيلى بولەك، كۇردەلى. ءوزى يرلانديادا ماگيستراتۋراعا ءتۇسىپ، وقۋىن جالعاستىرۋدا.
– كوپ-كوپ راحمەت، اعا!
