XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تيگر جانە ەۆفرات (قوس وزەن) وزەندەرىنىڭ بويىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەجەلگى ەسكى قالالاردىڭ ورنى اشىلىپ، الەمگە «شۋمەر وركەنيەتى» دەگەن جاڭا مادەنيەت بەلگىلى بولدى. ادامزات بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان مول مادەني مۇرالارىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان، دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ تاعى ءبىر باستاۋىنا اينالعان بۇل جاڭا مادەنيەتتىڭ اتى اڭىزعا اينالدى، ادامزات قاۋىمىنىڭ «فالسافالىق مايەگى»، ىلگەرىلەۋ مەن دامۋدىڭ قاينار بۇلاعى دەپ دارىپتەلدى.
جەر بەتىندە العاش وركەنيەتتى قاۋىم، ىرگەلى مەملەكەت قۇرعان شۋمەرلەردىڭ مادەنيەتى دۇنيەجۇزىلىك مادەني وشاقتاردىڭ ءبىرى ەگيپەت مادەنيەتىندەي وتە جوعارى بولدى. بىراق ءنىل اڭعارىندا ءۇش مىڭ جىل بويى ءبىر-اق حالىق قونىستانىپ، ءبىر-اق قانا مەملەكەت ەجەلگى ەگيپەت قونىستانسا، ال قوس وزەن بويىندا شۋمەر، اككاد، ۆاۆيلون، اسسيريا، يران سياقتى ءتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار تاريح ساحناسىندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى الماسىپ تۇردى، ءتۇرلى حالىقتار ءوزارا ساۋدا-ساتتىق جاساۋمەن قاتار، ءوزارا اسكەري قاقتىعىستارعا دا ءجيى بارىپ ءتۇردى، سونىڭ سالدارىنان قالالار مەن اسەم عيماراتتار كۇل-تالقان بولىپ قيرادى دا. بىراق مۇنداي قاقتىعىسقا قاراماستان بۇل مەملەكەتتەردىڭ مادەني گۇلدەنۋ پروتسەسى توقتاپ قالعان جوق. وعان دالەل، قوس وزەننىڭ ەڭ كونە مادەنيەتى شۋمەر-اككاد مادەنيەتى. ۆ.ۆ. سترۋۆە، ۆ.ي. اۆۋەۆ، ۆ.ا. تۋراەۆ، ب.ي. گروزنىي سياقتى اسا كورنەكتى شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، شۋمەرلەر بۇكىل ۆاۆيلون مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بولىپ سانالادى. ال شۋمەرلىكتەردىڭ وزدەرى، ولاردىڭ اتا-بابالارىن قوس وزەن وڭىرىنە سوناۋ تاۋدىڭ ار جاعىنان، سولتۇستىكتەن، ياعني سولتۇستىك-شىعىستان كەلگەن. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءبۇل كەلگەندەر «تاۋ تۇرعىندارى»، «مالشى كوشپەلىلەر» بولىپ ەسەپتەلسە كەرەك. شۋمەردىڭ 3100— 2800 جىلدارداعى حالقى تۋرالى بەلگىلى عالىم JI. ۆۋللي: «ءدال وسى كەزەڭدە ءبۇلاردىڭ حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى كەلىمسەكتەردەن قۇرىلعانى انىق. ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلگەن ولار ءبۇل ەلدەگى حالىقتاردىڭ يگەرە الماي وتىرعان بيىك مادەنيەتىن وركەندەتۋگە بەلگىلى دارەجەدە ەسەر ەتكەن بولسا كەرەك»، — دەپ جازادى. شۋمەر مەملەكەتىنىڭ مادەني جەتىستىكتەرى وراسان زور بولدى. ادامزات تاريحىنداعى العاشقى «التىن عاسىر تۋرالى» پوەماسى شۋمەر ەلىنىڭ توپىراعىندا جارىق كوردى، شۋمەرلىكتەر العاشقى ەلەگيالاردى جازدى، دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى رەت كىتاپحانالىق كاتالوگتار جاساۋدى يگەردى. وسى ورايدا عالىمدار «مەسوپوتاميا — ارحيۆتەر وتانى» دەپ تەگىننەن-تەگىن اتاماعانىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى، ويتكەنى ءمۇندا مەملەكەتتىك ارحيۆتەرمەن قاتار جەكە ادامداردىڭ دا ارحيۆتەرى بولعان. سونىمەن قاتار شۋمەرلەر — ەڭ كونە مەديتسينالىق ەڭبەكتەردىڭ، ءدارى-دارمەك رەتسەپتەرى جيناقتارىنىڭ اۆتورلارى، ديقانشىنىڭ تۇڭعىش كۇنتىزبەگىن جا¬ساعان دا وسى شۋمەرلىكتەر. ءوز زامانىندا ىرگەلى مەملەكەت قۇرعان شۋمەرلەر اينالاسى تاس دۋالدى ادەمى قالالار سالۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. قالادا پاتشا سارايى، ءدىن وردالارى، قالالىق اكىمشىلىك، شەبەرحانا، مەكتەپ، بازار، تۇرعىن ۇيلەر تارتىپپەن ءتۇزىلىپ، شاھاردىڭ ساۋلەتىنە ساۋلەت قوستى. دۇنيە جۇزىندەگى العاشقى جازۋدى ويلاپ تابۋ دا وسى دارىندى حالىقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن. شۋمەرلەر سىنا جازۋىن ويلاپ تابۋمەن قاتار، ونىڭ جەتىلگەن وقۋلىقتارىن، گرامماتيكاسىن جaسادى. شۋمەر ەلىندە مەكتەپتەر مادەنيەت پەن ءبىلىم وشاعىنا اينالدى. ءبىر تاڭقالارلىق جاعداي ءدىنتانۋ وقۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلمەگەن. وقۋشىلار نەگىزگى پاندەر — شۋمەر ءتىلى مەن ادەبيەتىمەن قاتار، ماتەماتيكا، استرونوميا، گرامماتيكا سياقتى عىلىم سالالارىن وقۋمەن شۇعىلدانعان. مەكتەپتەردە شاكىرتتەردىڭ ءبىلىمىن ساراپتايتىن سىناق جۇيەسى بولدى، مەديتسينا، سوت ىستەرى ءبىر ىزگە قويىلدى، سالەمحات جازبا تۇرىندەگى ەلشىلىك قارىم-قاتىناس، كەلىسىم شارتتارعا ەرەكشە ءمان بەرىلدى، قازىنالىق كىرىس-شىعىس ەسەبى مۇقيات جۇرگىزىلدى. ادەبيەت پەن ونەر وركەن جايدى. ادامزات قاۋىمىنىڭ تۇڭعىش ادەبيەت ۇلگىسى، سىنا جازۋ ارقىلى بىزگە كەلىپ جەتكەن داڭقتى «گيل-گامەش تۋرالى اڭىز» قاسيەتتى شۋمەر ەلىندە دۇنيەگە كەلدى. بۇل تاماشا داستاندا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، ءولىم مەن ءومىردىڭ اراقاتىناسى جايىندا فولسافالىق تولعاۋلار ايتىلادى. شۋمەر مادەنيەتىن زەرتتەگەن شەتەل عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، شۋمەر مەملەكەتىنىڭ بىرنەشە قالالارى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ۋر-ۋچ قالاسى (قازىرگى يراك رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاركا قالاسى) نەگىزگى باس شاھار بولىپ سانالادى. سونداي-اق شۋمەرلەردىڭ لارسا، لاگاش، ۋمما، اراتتا، شۋ-رۋپپاق سياقتى ءبىر-بىرىنە جاپسارلاس ورنالاسقان قالالارى دا بولعان. قوس وزەننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى — شۋمەرلەردىڭ ءدىني نانىم- سەنىمدەرى دە، ميفولوگياسى دا جان-جاقتى دامىعان. ءوز قۇدايلارىن «دىڭگىر-ءتاڭىر» دەپ اتاعان شۋمەرلەر ولەمنىڭ جارالۋىنىڭ باسىن «ان-كي» دەپ بىلگەن. «انى» — اسپان، «كيى» — جەر، دەمەك ولار كوك يەسىنە «ان» دەگەن، ال جەر يەسىنە «كي» دەگەن اتاق بەرگەن. شۋمەرلەر ادامزات تاعدىرىن شەشەتىن 50-دەن استام قۇداي بار دەپ ەسەپتەگەن. ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ اتى بەلگىلى: ان، ان-كي، ان-ليل، ەرەش-قيگال، يناننا، نۋرۋر-ساگ، ماما، مامي، ۋتۋ، مارتۋ، يە، ماردۋك، شاماش جانە ت.ب. وسى ورايدا شۋمەر مادەنيەتىنە بايلانىستى عالىمداردىڭ ءبۇلتارتپاس دەرەكتەرىمەن دالەلدەنگەن اقيقات بار. ول الەمگە ىزگىلىك جولىن سىلتەگەن كيەلى كىتاپ «تاۋراتقا» بايلانىستى اقيقات. ويتكەنى، تەولوگتار ءتوۋرات پەن ءӀنجىلدى قۇداي ءسوزى، نە بولماسا قۇداي ءسوزىن قاز-قالپىندا جەتكىزگەن پايعامبارلار ۋاعىزى دەپ تۇسىندىرسە، عالىمدار ونى كونە ءداۋىر ادامىنىڭ ۇشقىر ويىنىڭ جەمىسى دەپ باعالادى. شىندىعىندا سولاي شىعار، بىراق قوس وزەن بويىنان تابىلعان جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا يۋدا جانە حريستيان دىنىنە باستاۋ بولعان ءتاۋراتتىڭ-شۋمەرلەردىڭ ميفولوگياسى اڭىزدارى مەن داستاندارىنىڭ كوشىرمەسى ەكەندىگى ايقىندالىپ وتىر. بۇل جاعداي شۋمەرلەر وركەنيەتىنىڭ مارتەبەسىن ءوسىرىپ، شوقتىعىن بيىكتەتە بەرەرى ءسوزسىز.
قازىرگى زامان مادەنيەتىندە شۋمەر-ۆاۆيلوندىق ماتەماتيكا مەن استرونوميا ءوز ءىزىن قالدىردى. وعان دالەل رەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەڭبەردى 360 گرادۋسقا، ساعاتتى 60 مينۋتقا، ال مينۋتتى سەكۋندقا بولگەن شۋمەرلىك ەسەپتەۋ جۇيەسىن قولداناتىنىمىز- دى ايتساق تا جەتكىلىكتى سياقتى. شۋمەر مادەنيەتىنىڭ تاعدىرىنا كەلسەك، شۋمەر ەلى شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ، ب.ز.د.ب. 3-مىڭجىلدىقتىڭ اياعىندا سەميت تايپالارى اككادتىقتار جاۋلاپ العاننان كەيىن ۆاۆيلون، اسسيريا مەملەكەتتەرى ورنىققاننان كەيىن دە ءبۇل وركەنيەت ادامزات مەدەنيەتىنىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىسى بولىپ قالا بەرەدى. ول ءوزىنىڭ ىشكى رۋحاني قۋاتى مەن ىزگىلىك ءمۇراتتارى ارقىلى قايتادان جاڭعىرىپ، بۇگىنگى زامان بەينەسىنەن قايتا كورىنىس تاپتى. وسى ورايدا شۋمەرلەردىڭ بايىرعى وتانى ەۆرازيا قۇرلىعى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان توپىراعىندا بولعاندىعى جونىندەگى تاريحي دەرەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، شۋمەرلەر وركەنيەتى مەن تۇركى الەمى مودەنيەتىنىڭ ءوزارا تىعىز بايلا نىستا بولعاندىعىن ەرەكشە اتاپ وتكىمىز كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە شۋمەر تىلىندەگى 400-دەن اسا ءسوز تۇرىك سوزدەرىنە ۇقساس سياقتى تولىپ جاتقان عىلىمي ءتۇجىرىمدار وسى پىكىرىمىزدىڭ ايقىن دولەلى سياقتى. شۋمەر-اككاد وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ەجەلگى ۆاۆيلون بولدى. ب.ز.د. II مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا حاممۋراپي پاتشانىڭ تۇسىندا (ب.ز.د. 1792—1750 ج. پاتشالىق قۇرعان) ۆاۆيلون قالاسى بۇكىل شۋمەر جانە اككاد وبلىستارىن ءوزىنىڭ قول استىنا بىرىكتىردى. حاممۋراپيدىڭ كەزىندە ەكى مەترلىك تاس دىڭگەككە سىنالاپ جازىلعان اتاقتى زاڭدار جيناعى ومىرگە كەلدى. حاممۋراپي زاڭدارىندا قوس وزەن القابىنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ شارۋاشىلىق ءومىرى، سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى جانە دۇنيەتانىمى كەڭىنەن كورىنىس تاپتى. ءبىر كەزدەردە قۋاتتى ۆاۆيلون پاتشالىعى مەن جانە ءۇلى اسسيريا دەرجاۆاسى تۋرالى دەرەكتەر وتكەن عاسىرعا دەيىن تەك بيبليادان، سونداي-اق گەرودوتتىڭ جونە تاعى دا باسقا كونە زامان اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن عانا بەلگىلى بولاتىن. ال موسۋلداعى فرانتسۋز كونسۋلى پول ەميل بوتتا قوس وزەن بويىندا تاڭقالارلىق ارحەولوگيالىق جاڭالىق اشىپ، وسى ءبىر ۇلى مادەنيەتتىڭ كومەسكى جاقتارىن ايقىنداۋعا جول سالىپ بەردى. قوس وزەن بويىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى سۋعا جانە اسپانعا تابىنعان. سۋعا تابىنۋشىلىق، ءبىر جاعىنان ول قۇنارلىلىق، بەرەكە كوزى بولعاندىقتان بولسا، ەكىنشى جاعىنان ءبۇل ءوڭىردى تالاي رەت ويرانداعان مەيىرىمسىز جاۋىزدىق كۇشى بولعاندىقتان قالىپتاسسا كەرەك. ۆاۆيلوندىقتار اسپان جارىقتارىنا جاي عانا تابىنىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ قۇپيا سىرلارىن اشۋعا دا تالپىنىس جاسادى. ولار كۇننىڭ، ايدىڭ اينالىسىن جانە تۇتىلۋدىڭ قايتالانۋ زاڭدىلىقتارىن ەسەپتەپ شىعاردى، سونىمەن قاتار ۆاۆيلوندىق استرونومدار اسپان دەنەلەرىن، ياعني جۇلدىزداردى باقىلاپ زەرتتەۋدە تاماشا تابىستارعا يە بولدى. ب.ز.د. V ع. ۆاۆيلوندا استرولوگيالىق مەكتەپتەر بولعان، ال جۇلدىزداردىڭ ءوزارا قاشىقتىعىن كورسەتەتىن تابليتسالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. ۆاۆيلون ابىزدارىنىڭ ءىلىمى بويىنشا ادامدار قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن بالشىقتان جاراتىلعان. ۆاۆيلوندىقتار كوپ قۇدايلارعا تابىنعان، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىلارى: شاماش — كۇن قۇدايى، سين — اي قۇدايى، اداد — جاۋىن- شاشىن قۇدايى، نەرگال — ءولىم قۇدايى، يررا — سوعىس قۇدايى، ۆيلگي — وت قۇدايى. ۆاۆيلون قۇدايلارىندا ادامدار بويىنان كەزدەسەتىن بارلىق قاسيەتتەر تابىلدى. ولار دا ادامدار سياقتى جانۇيا قۇرىپ، ۇرپاق جالعاستىردى، بايلىق پەن مانساپتان دا باس تارتادى، كۇنشىلدىك، داڭققۇمارلىق، ءوز مۇددەسىن ويلاۋ، تۇراقسىزدىق سياقتى جات قاسيەتتەر ولارعا دا ءتون بولدى. ادام تاعدىرى وسى قۇدايلار قولىندا بولدى، ال ولاردىڭ ەركىن تەك ابىزدار عانا بولجاي ءبىلدى. ابىزدار شىنىندا دا كوپ بىلەتىن — بۇعان ابىزدار ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ۆاۆيلون عىلىمى دالەل. ارباۋ، دۋالاۋ جانە سيقىرشىلىقتىڭ تۇرلەرى ابىزدار مەن ءجۇلدىز ەسەپتەۋشىلەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن بولعان. مىنە، سوندىقتان دا ولاردىڭ دانالىعى سيقىرلى، بەينە تابيعاتتان تىس دۇنيە ەسەبىندە قۇرمەتتەلگەن. كەيىنگى عاسىرلاردا ۆاۆيلوننىڭ قۋاتى مەن ساياسي ماڭىزى ادامداردىڭ ەڭ ەجەلگى جانە ۇلى مادەنيەتتەردىڭ ءبىرىن گۇلدەندىرىپ، ودان ءارى دامىتۋ اسسيريالىقتاردىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. گرەك-ريم مادەنيەتىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس قانداي بولسا، اسسيريالىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرى ۆاۆيلوندىقتارعا قاتىسى دا سونداي بولدى. ولار ۆاۆيلوننىڭ ءدىنىن، مادەنيەتى مەن ونەرىن قابىلداپ، ونى ودان ءارى دامىتتى. عالىمدار اسسيريا پاتشاسى اششۋربانيلپال (ب.ز.د. 665—635 ج.) سارايىنىڭ قيراندىلارىنان بىرنەشە ونداعان مىڭ سىنا جازۋ تەكستى، سونىڭ ىشىندە ۆاۆيلون ادەبيەتىنىڭ اسا قۇندى شىعارمالارى بار كىتاپحانا تاپتى. شىعىس ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلى، ەڭ باي ءبۇل كىتاپحانادا ۆاۆيلوندىق ودەبي شىعارمالارمەن قاتار، زاڭدار جيناعى، تاريحي تۋىندىلار مەن عىلىمي ەڭبەكتەر دە جيناقتالعان. ال وسى سارايدان تابىلعان «ءولىپ بارا جاتقان ۇرعاشى ارىستان» (ب.ز.د. VII ع. لوندون. بريتان مۋزەيى.) —دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار ونەر تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. دەنەسىنە ساداق قادالىپ، ەندى ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ الىپ ورنىنان كوتەرىلۋگە ارەكەت جاساپ تۇرعان بۇل ۇرعاشى ارىستان تراگەديالىق ۇلىلىققا بولەنگەن. جان تاپسىرار الدىنداعى الاساپىران ءساتتى ءمۇسىنشى وتە اسەرلى دە، ناقتى بەرە بىلگەن. ب.ز.د. اسسيريا ونەرى پاتشانىڭ بيلىگىن، ونىڭ قۇدىرەتىن دارىپتەدى. ӀӀ-سارون پاتشانىڭ (ب.ز.د. VII ع.) سارايىندا ادام بەينەسىندەگى اسا زور، ءارى ايبىندى قاناتتى بۇقالار بەينەلەنگەن. ءاربىر بۇقانىڭ تۋرا بەس اياعى بار. وسى بەينەلەردى كورگەندە: «ارتىق اياعى نە ءۇشىن قاجەت بولدى ەكەن؟» — دەگەن سۇراق ەرىكسىز ويعا كەلەدى. بەلگىلى عالىم ل. ليۋبيموۆتىڭ پىكىرىنشە، «ءبۇلار قايىرىمدى كەمەڭگەرلەر، پاتشالاردىڭ سالتاناتتى سارايلارىن جاۋلاردان قورعاۋشى كۇزەتشىلەر، سارايعا كىرۋشى اركىم جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا — اۋىر سالماعىمەن، قوزعالىسىنان، ال الدىنان قاراعاندا —ودان دا كەم سوقپاس ايبارلى سابىرلىلىعىمەن زارە-قۇتى قالماي قورقىپ تۇرۋى ءۇشىن وعان ارتىق اياق جاسالعان». (ليۋبيموۆ ل. ەجەلگى دۇنيە ونەرى. — الماتى،1980. — 124-بەت). اسسيريانىڭ الدىڭعى ازياداعى ۇستەمدىگى تىم ۇزاققا سوزىلعان جوق، ب.ز.د. VI ع. ۆاۆيلون مەن اسسيريانىڭ ورنىن قۋاتتى يران يمپەرياسى باستى. وسىلاي الدىڭعى ازيادا ءوز ۇستەمدىگىن باسقا دا ەلدەرگە ورناتقان جاڭا مەملەكەت ورنىقتى. ونىڭ قۇرامىنا ۆاۆيلون مەن اسسيريا، كىشى ازيا مەن ەگيپەت، ميديا، ارمەنيا، سيريا جانە ورتا ازيا دا ەنگەن بولاتىن. ءوزى باعىندىرعان حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان يران مادەنيەتى نەگىزىنەن شۋمەر وركەنيەتىنىڭ اسەرىمەن قالىپتاسقان. ولاي بولسا «يران شۋمەرلىك مادەنيەتىنىڭ ەكىنشى ءۇيى بولىپ تابىلادى» دەگەن ا. ءتوينبيدىڭ پىكىرىنە قوسىلماسقا شارامىز جوق. يران مادەنيەتىنىڭ شارىقتاعان كەزەڭى — احمەنيدتەر ديناستياسىنىڭ ۇستەمدىلىگىمەن (ب.ز.ب. VI—IV ع.) تۇسپا-تۇس كەلەدى. احمەنيدتىك يران ونەرى، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ناعىز سارايلىق ونەر بولدى. بىراق يراندىق ونەردە سابىرلىلىق پەن بايسالدىلىق سارىن بولدى، اسسيريالىقتاردىڭ ونەرىندە بايقالاتىن مەيىرىمسىزدىك — قايىرىمسىزدىق قاسيەتتەر كەزدەسپەيدى دەسەك تە بولادى. ەڭ باستىسى — مادەني ميراسقورلىق ءداستۇر ءبۇزىلماي ساقتالعان. يراندىق بەينەلەۋ ونەرىنە اڭداردى، ولاردىڭ ىشىندە قاناتتى بۇقالاردى، ارىستاندار مەن باراق يتتەردى (ۇزىن ءجۇندى ءيتتىڭ ءبىر تۇقىمى) بەينەلەۋ — وسى ونەر سالاسىنداعى باستى ەلەمەنت بولىپ قالا بەرەدى. مىسالى، اسسيريا سارايىنداعى سياقتى پاسارگادىداعى، پەرسوپولدەگى جانە سۋزىداعى سارايلاردىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا ايبىندى قاناتتى بۇقالار ورنالاستى. باسقا مادەني مۇرالارعا ەلىكتەي وتىرىپ، پارسى ساۋلەتشىلەرى ونەرى سالاسىندا تالاي تاماشا جاڭالىقتار اشتى. سولاردىڭ ءبىرى — «اپادانا» بولاتىن، ياعني ءتۇرلى-ءتۇستى تاستاردان جاسالعان، تۇتاس ورمان ءتارىزدى جۇزدەگەن جەڭىل، ءتىپ-تىك كوپ كولوننالى تاق زالى. «پاتشا سارايلارىنىڭ ءسان-سالتاناتى وتكەن عاسىرلاردا باسقا مەملەكەتتەردە جاسالعاننىڭ ءبارىن دەرلىك باسىپ ءوتتى»، — دەگەن عالىمدار پىكىرىنىڭ اقيقاتتىعىنا ساۋلەتشىلىك ونەردىڭ ءارى ادەمى، ءارى ۇيلەسىمدى ەسكەرتكىشتەرى ايقىن دالەل بولا الادى. يراننىڭ سارايلىق ونەرى — مەرەكەلى دە، سالتاناتتى ونەر بولدى، ءتىپتى جەڭىستەردى دارىپتەگەننىڭ وزىندە دە قاتىگەزدىكتەن ادا تازا ونەر ەكەندىگىن كورسەتە ءبىلدى. يران وركەنيەتىنىڭ تىرەگى — زورواستريزم ءدىنى بولدى. ول مەملەكەتتىك ءدىن بولعاندىقتان مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاپتى. زورواستريزم تەك قانا ءدىني نانىم-سەنىم جۇيەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار فيلوسوفيالىق، دۇنيەتانىمدىق جۇيە بولىپ تابىلادى. زورواستريزم ەجەلگى زاماننىڭ فيلوسوفيالىق جۇيەلەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا، حريستيان جانە يسلام دىندەرىندەگى جورامالدىق ىلىمدەرگە دە زور ەسەر ەتتى. زورواستريزم ءدىنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى زاراتۋشترانىڭ ءومىرى مەن ءىلىمى تۋرالى عىلىمدا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاسقان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، زاراتۋشترا گرەكشە «زورواستر» دەگەن ءسوز ەجەلگى يراننىڭ سوزىنەن شىققان «تۇيەلى ادام»، «تۇيە جەتەكتەگەن ادام» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءزورواستريزمنىڭ قاسيەتتى كىتابى — ادەبي جانە مادەني جادىگەر «اۆەستا». «كيەلى اۆەستا كىتابى» ەجەلگى مادەنيەتتەن حاباردار ەتىپ قانا قويماي، سول داۋىردەگى زامان وقيعالارىنان تەرەڭ ماعلۇماتتار بەرىپ، كونە تاريح بەتتەرىنەن سىر شەرتەدى جانە ەجەلگى يران تىلدەرىنىڭ ەڭ ەجەلگى، ەڭ قۇندى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. «اۆەستانىڭ» زورواستريزم جايىنداعى كوپ نۇسقاۋلارى بىزگە تولىق جەتپەگەن. ونىڭ ەڭ كونە بولىگى «گات» دەگەن اتپەن بەلگىلى. «كيەلى كىتاپتى» — ەنتسيكلوپەديالىق تۋىندى دەپ قاراستىرساق تا بولاتىن سياقتى، ويتكەنى ءمۇندا ءتۇرلى عىلىم سالالارىمەن قاتار، زاڭدار تۋرالى، ادامگەرشىلىك حاقىندا تولىپ جاتقان قىزىقتى دەرەكتەر كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار «اۆەستا» تاريحي ەسكەرتكىش تە بولىپ سانالادى. مۇندا ۇلى پايعامبار زورواسترانىڭ ەسىمىمەن اتالعان زورواستريزم ءدىنى تۋرالى ماعلۇماتتار وسى «اۆەستا» ارقىلى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتىپ وتىر. «كيەلى كىتاپتا» ادامنىڭ اقىل-ويى، ونىڭ ءوسىپ-جەتىلۋى، ەڭبەكتەنۋى، وزگەرۋى، تابىستارعا جەتۋى جانە ت.ب. ومىرلىك ماسەلەلەر جىرعا قوسىلادى. سونىمەن قاتار، ءادىل پاتشا بيلىگى، جارقىن ءومىر ءسۇرۋ، تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستار ورناتۋ، ءىس-ارەكەتتى اقىلمەن جاساۋ، ادال ەڭبەكپەن كۇن كورۋ، ادامدارعا شەكسىز قايىرىمدىلىق جاساۋ سياقتى ومىرلىك ماسەلەلەر ءسوز بولادى. زورواستريزم بويىنشا، الەمدە ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى نەگىزدىڭ — جاقسىلىق پەن ىزگىلىكتىڭ قۇدايى، نۇردىڭ، ءومىردىڭ، اقيقاتتىڭ ءرامىزى احۋرا-مازدا مەن زۇلىمدىقتىڭ بەلگىسى، قاراڭعىلىق پەن ءولىم تاڭباسى انحرا-ءماينيۋدىڭ اراسىندا تولاستامايتىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتادى. ءوز قارسىلاسىنا قارسى كۇرەستە احۋرا-مازدا ادامدى جاراتادى. دەمەك، الەمدە ەكى قۇداي بار، ونىڭ بىرەۋى — مەيىرىمدى قۇداي احۋرا-مازدا دا، ەكىنشىسى — مەيىرىمسىز قۇداي انحرا-ماينيۋ. بۇل ءدىننىڭ اڭىزدارى بولاشاق جايىنداعى كۇردەلى ءىلىمدى دە ۋاعىزدايدى. ولاردىڭ بولجامىنشا، دۇنيەجۇزىلىك تاريح 12 مىڭ جىلعا سوزىلادى، ونىڭ ءۇش مىڭ جىلى «التىن عاسىر كەزەڭى»، ياعني قۇس ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان بولادى. ءبۇل داۋىردە اۋرۋ دا، ءولىم دە، اش-جالاڭاشتىق تا ادامدى قينامايدى. يران وركەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر جەتىستىگى — ونداعى ەسكى پارسىلىق سىنا جازۋى. ۆاۆيلوندىق سىنا جازۋدا 300 تاڭبا بولسا، پارسىلاردا بار-جوعى 43 تاڭبا قالعان. ب.ز.ب. IV ع. يراندا ساسانيدتەر ديناستياسى ۇستەمدىك ەتتى. ولار وزدەرىنىڭ اتا-تەگىن قۇدايلارمەن بايلانىستىردى، تابيعات كۇشتەرىنە سىيىندى، وتقا، سۋعا تابىندى. وكىنىشكە وراي، ساسانيدتەر ديناستياسىنىڭ كوپتەگەن مادەني مۇرالارى ءار ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى قۇرىپ كەتتى. گۇلدەنگەن ساسانيدتەر مادەنيەتىنەن قالعانى — پاتشا سارايلارى مەن ساۋلەتتى حرامداردىڭ ۇيىندىلەرى، ونداعان التىن، كۇمىس ىدىستار، پارسى كىلەمدەرى مەن جىبەكتىڭ قالدىقتارى عانا. ءسويتىپ، ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەڭ قۇنارلى باستامالارىنىڭ ءبىرى بولعان بۇل مەملەكەت تە قۇلادى. ب.ز.ب. IV ع. الەكساندر ماكەدونسكي جاۋلاپ العاننان كەيىن يران ءدال ەگيپەت سياقتى ەللينيستىك مادەنيەتىنىڭ ارناسىنا قوسىلدى.
