XIX ǵasyrdyń sońǵy shıreginde Tıgr jáne Evfrat (Qos ózen) ózenderiniń boıynda júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystarynyń nátıjesinde ejelgi eski qalalardyń orny ashylyp, álemge «Shýmer órkenıeti» degen jańa mádenıet belgili boldy. Adamzat balasynyń ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan mol mádenı muralaryna qomaqty úles qosqan, dúnıejúzilik órkenıettiń taǵy bir bastaýyna aınalǵan bul jańa mádenıettiń aty ańyzǵa aınaldy, adamzat qaýymynyń «fálsafalyq máıegi», ilgerileý men damýdyń qaınar búlaǵy dep dáripteldi.
Jer betinde alǵash órkenıetti qaýym, irgeli memleket qurǵan shýmerlerdiń mádenıeti dúnıejúzilik mádenı oshaqtardyń biri Egıpet mádenıetindeı óte joǵary boldy. Biraq Nil ańǵarynda úsh myń jyl boıy bir-aq halyq qonystanyp, bir-aq qana memleket Ejelgi Egıpet qonystansa, al Qos ózen boıynda Shýmer, Akkad, Vavılon, Assırııa, Iran sııaqty túrli memlekettik qurylymdar tarıh sahnasynda birinen keıin biri almasyp turdy, túrli halyqtar ózara saýda-sattyq jasaýmen qatar, ózara áskerı qaqtyǵystarǵa da jıi baryp túrdy, sonyń saldarynan qalalar men ásem ǵımarattar kúl-talqan bolyp qırady da. Biraq mundaı qaqtyǵysqa qaramastan bul memleketterdiń mádenı gúldený proesi toqtap qalǵan joq. Oǵan dálel, Qos ózenniń eń kóne mádenıeti Shýmer-akkad mádenıeti. V.V. Strýve, V.I. Avýev, V.A. Týraev, B.I. Groznyı sııaqty asa kórnekti shyǵystanýshy ǵalymdardyń pikirinshe, shýmerler búkil Vavılon mádenıetiniń negizin qalaýshylar bolyp sanalady. Al shýmerlikterdiń ózderi, olardyń ata-babalaryn Qos ózen óńirine sonaý taýdyń ar jaǵynan, soltústikten, ıaǵnı soltústik-shyǵystan kelgen. Ǵalymdardyń aıtýynsha, búl kelgender «taý turǵyndary», «malshy kóshpeliler» bolyp eseptelse kerek. Shýmerdiń 3100— 2800 jyldardaǵy halqy týraly belgili ǵalym JI. Výllı: «Dál osy kezeńde búlardyń halqynyń basym kópshiligi kelimsekterden qurylǵany anyq. Ár túrli sebeptermen kelgen olar búl eldegi halyqtardyń ıgere almaı otyrǵan bıik mádenıetin órkendetýge belgili dárejede eser etken bolsa kerek», — dep jazady. Shýmer memleketiniń mádenı jetistikteri orasan zor boldy. Adamzat tarıhyndaǵy alǵashqy «altyn ǵasyr týraly» poemasy shýmer eliniń topyraǵynda jaryq kórdi, shýmerlikter alǵashqy elegııalardy jazdy, dúnıe júzinde birinshi ret kitaphanalyq katalogtar jasaýdy ıgerdi. Osy oraıda ǵalymdar «Mesopotamııa — arhıvter otany» dep teginnen-tegin atamaǵanyn atap ótkimiz keledi, óıtkeni múnda memlekettik arhıvtermen qatar jeke adamdardyń da arhıvteri bolǵan. Sonymen qatar shýmerler — eń kóne medıınalyq eńbekterdiń, dári-dármek reepteri jınaqtarynyń avtorlary, dıqanshynyń túńǵysh kúntizbegin ja¬saǵan da osy shýmerlikter. Óz zamanynda irgeli memleket qurǵan shýmerler aınalasy tas dýaldy ádemi qalalar salýdyń tamasha úlgisin kórsete bildi. Qalada patsha saraıy, din ordalary, qalalyq ákimshilik, sheberhana, mektep, bazar, túrǵyn úıler tártippen túzilip, shahardyń sáýletine sáýlet qosty. Dúnıe júzindegi alǵashqy jazýdy oılap tabý da osy daryndy halyqtyń úlesine tıgen. Shýmerler syna jazýyn oılap tabýmen qatar, onyń jetilgen oqýlyqtaryn, grammatıkasyn jasady. Shýmer elinde mektepter mádenıet pen bilim oshaǵyna aınaldy. Bir tańqalarlyq jaǵdaı dintaný oqý baǵdarlamalaryna engizilmegen. Oqýshylar negizgi pánder — shýmer tili men ádebıetimen qatar, matematıka, astronomııa, grammatıka sııaqty ǵylym salalaryn oqýmen shuǵyldanǵan. Mektepterde shákirtterdiń bilimin saraptaıtyn synaq júıesi boldy, medıına, sot isteri bir izge qoıyldy, sálemhat jazba túrindegi elshilik qarym-qatynas, kelisim sharttarǵa erekshe mán berildi, qazynalyq kiris-shyǵys esebi muqııat júrgizildi. Ádebıet pen óner órken jaıdy. Adamzat qaýymynyń tuńǵysh ádebıet úlgisi, syna jazý arqyly bizge kelip jetken dańqty «Gıl-gamesh týraly ańyz» qasıetti shýmer elinde dúnıege keldi. Bul tamasha dastanda adam ómiriniń máni men mańyzy týraly másele kóterilip, ólim men ómirdiń araqatynasy jaıynda fólsafalyq tolǵaýlar aıtylady. Shýmer mádenıetin zerttegen shetel ǵalymdarynyń aıtýynsha, shýmer memleketiniń birneshe qalalary bolǵan. Solardyń ishinde Ýr-Ých qalasy (qazirgi Irak Respýblıkasynyń Varka qalasy) negizgi bas shahar bolyp sanalady. Sondaı-aq shýmerlerdiń Larsa, Lagash, Ýmma, Aratta, Shý-rýppaq sııaqty bir-birine japsarlas ornalasqan qalalary da bolǵan. Qos ózenniń baıyrǵy túrǵyndary — shýmerlerdiń dinı nanym- senimderi de, mıfologııasy da jan-jaqty damyǵan. Óz qúdaılaryn «dińgir-táńir» dep ataǵan shýmerler ólemniń jaralýynyń basyn «An-Kı» dep bilgen. «Any» — aspan, «Kıi» — jer, demek olar kók ıesine «An» degen, al jer ıesine «Kı» degen ataq bergen. Shýmerler adamzat taǵdyryn sheshetin 50-den astam qúdaı bar dep eseptegen. Olardyń birazynyń aty belgili: An, An-Kı, An-Lıl, Eresh-qıgal, Inanna, Nýrýr-Sag, Mama, Mamı, Ýtý, Martý, Ie, Mardýk, Shamash jáne t.b. Osy oraıda Shýmer mádenıetine baılanysty ǵalymdardyń búltartpas derekterimen dáleldengen aqıqat bar. Ol álemge izgilik jolyn siltegen kıeli kitap «Táýratqa» baılanysty aqıqat. Óıtkeni, teologtar Tóýrat pen Ӏnjildi qúdaı sózi, ne bolmasa qúdaı sózin qaz-qalpynda jetkizgen paıǵambarlar ýaǵyzy dep túsindirse, ǵalymdar ony kóne dáýir adamynyń úshqyr oıynyń jemisi dep baǵalady. Shyndyǵynda solaı shyǵar, biraq Qos ózen boıynan tabylǵan jazba derekterge qaraǵanda ıýda jáne hrıstıan dinine bastaý bolǵan Táýrattyń-shýmerlerdiń mıfologııasy ańyzdary men dastandarynyń kóshirmesi ekendigi aıqyndalyp otyr. Bul jaǵdaı shýmerler órkenıetiniń mártebesin ósirip, shoqtyǵyn bıiktete bereri sózsiz.
Qazirgi zaman mádenıetinde shýmer-vavılondyq matematıka men astronomııa óz izin qaldyrdy. Oǵan dálel retinde kúni búginge deıin sheńberdi 360 gradýsqa, saǵatty 60 mınýtqa, al mınýtty sekýndqa bólgen shýmerlik esepteý júıesin qoldanatynymyz- dy aıtsaq ta jetkilikti sııaqty. Shýmer mádenıetiniń taǵdyryna kelsek, shýmer eli shapqynshylyqqa ushyrap, b.z.d.b. 3-myńjyldyqtyń aıaǵynda semıt taıpalary akkadtyqtar jaýlap alǵannan keıin Vavılon, Assırııa memleketteri ornyqqannan keıin de búl órkenıet adamzat medenıetiniń teńdesi joq úlgisi bolyp qala beredi. Ol óziniń ishki rýhanı qýaty men izgilik múrattary arqyly qaıtadan jańǵyryp, búgingi zaman beınesinen qaıta kórinis tapty. Osy oraıda shýmerlerdiń baıyrǵy otany Evrazııa qúrlyǵy, onyń ishinde Qazaqstan topyraǵynda bolǵandyǵy jónindegi tarıhı derekterdi eskere otyryp, shýmerler órkenıeti men túrki álemi módenıetiniń ózara tyǵyz baıla nysta bolǵandyǵyn erekshe atap ótkimiz keledi. Qazirdiń ózinde shýmer tilindegi 400-den asa sóz túrik sózderine úqsas sııaqty tolyp jatqan ǵylymı tújyrymdar osy pikirimizdiń aıqyn dóleli sııaqty. Shýmer-Akkad órkenıetiniń tikeleı murageri ejelgi Vavılon boldy. B.z.d. II myńjyldyqtyń ortasynda Hammýrapıı patshanyń tusynda (b.z.d. 1792—1750 j. patshalyq qúrǵan) Vavılon qalasy búkil Shýmer jáne Akkad oblystaryn óziniń qol astyna biriktirdi. Hammýrapıdyń kezinde eki metrlik tas dińgekke synalap jazylǵan ataqty zańdar jınaǵy ómirge keldi. Hammýrapı zańdarynda Qos ózen alqabynyń ejelgi túrǵyndarynyń sharýashylyq ómiri, salt-dástúrleri men ádet-ǵúryptary jáne dúnıetanymy keńinen kórinis tapty. Bir kezderde qýatty Vavılon patshalyǵy men jáne úly Assırııa derjavasy týraly derekter ótken ǵasyrǵa deıin tek Bıblııadan, sondaı-aq Gerodottyń jóne taǵy da basqa kóne zaman avtorlarynyń eńbekterinen ǵana belgili bolatyn. Al Mosýldaǵy franýz konsýly Pol Emıl Botta Qos ózen boıynda tańqalarlyq arheologııalyq jańalyq ashyp, osy bir uly mádenıettiń kómeski jaqtaryn aıqyndaýǵa jol salyp berdi. Qos ózen boıynyń baıyrǵy túrǵyndary sýǵa jáne aspanǵa tabynǵan. Sýǵa tabynýshylyq, bir jaǵynan ol qúnarlylyq, bereke kózi bolǵandyqtan bolsa, ekinshi jaǵynan búl óńirdi talaı ret oırandaǵan meıirimsiz jaýyzdyq kúshi bolǵandyqtan qalyptassa kerek. Vavılondyqtar aspan jaryqtaryna jaı ǵana tabynyp qana qoıǵan joq, onyń qupııa syrlaryn ashýǵa da talpynys jasady. Olar kúnniń, aıdyń aınalysyn jáne tutylýdyń qaıtalaný zańdylyqtaryn eseptep shyǵardy, sonymen qatar vavılondyq astronomdar aspan denelerin, ıaǵnı juldyzdardy baqylap zertteýde tamasha tabystarǵa ıe boldy. B.z.d. V ǵ. Vavılonda astrologııalyq mektepter bolǵan, al juldyzdardyń ózara qashyqtyǵyn kórsetetin tablıalar kúni búginge deıin saqtalǵan. Vavılon abyzdarynyń ilimi boıynsha adamdar qudaıǵa qulshylyq etý úshin balshyqtan jaratylǵan. Vavılondyqtar kóp qudaılarǵa tabynǵan, solardyń ishindegi eń bastylary: Shamash — Kún qudaıy, Sın — Aı qudaıy, Adad — Jaýyn- shashyn qudaıy, Nergal — Ólim qudaıy, Irra — Soǵys qudaıy, Vılgı — Ot qudaıy. Vavılon qudaılarynda adamdar boıynan kezdesetin barlyq qasıetter tabyldy. Olar da adamdar sııaqty januıa quryp, urpaq jalǵastyrdy, baılyq pen mansaptan da bas tartady, kúnshildik, dańqqumarlyq, óz múddesin oılaý, túraqsyzdyq sııaqty jat qasıetter olarǵa da tón boldy. Adam taǵdyry osy qúdaılar qolynda boldy, al olardyń erkin tek abyzdar ǵana boljaı bildi. Abyzdar shynynda da kóp biletin — buǵan abyzdar ortasynda dúnıege kelgen Vavılon ǵylymy dálel. Arbaý, dýalaý jáne sıqyrshylyqtyń túrleri abyzdar men júldyz esepteýshilerdiń ǵana qolynan keletin bolǵan. Mine, sondyqtan da olardyń danalyǵy sıqyrly, beıne tabıǵattan tys dúnıe esebinde qurmettelgen. Keıingi ǵasyrlarda Vavılonnyń qýaty men saıası mańyzy adamdardyń eń ejelgi jáne uly mádenıetterdiń birin gúldendirip, odan ári damytý assırııalyqtardyń úlesine tıdi. Grek-rım mádenıetiniń arasyndaǵy ózara baılanys qandaı bolsa, assırııalyqtardyń ózderiniń ońtústiktegi kórshileri vavılondyqtarǵa qatysy da sondaı boldy. Olar Vavılonnyń dinin, mádenıeti men ónerin qabyldap, ony odan ári damytty. Ǵalymdar Assırııa patshasy Ashshýrbanılpal (b.z.d. 665—635 j.) saraıynyń qırandylarynan birneshe ondaǵan myń syna jazý teksti, sonyń ishinde vavılon ádebıetiniń asa qúndy shyǵarmalary bar kitaphana tapty. Shyǵys elderiniń ishindegi eń áıgili, eń baı búl kitaphanada vavılondyq ódebı shyǵarmalarmen qatar, zańdar jınaǵy, tarıhı týyndylar men ǵylymı eńbekter de jınaqtalǵan. Al osy saraıdan tabylǵan «ólip bara jatqan urǵashy arystan» (b.z.d. VII ǵ. London. Brıtan mýzeıi.) —dúnıejúzilik mańyzy bar óner týyndylarynyń qataryna jatady. Denesine sadaq qadalyp, endi eń sońǵy kúshin jınap alyp ornynan kóterilýge áreket jasap turǵan bul urǵashy arystan tragedııalyq ulylyqqa bólengen. Jan tapsyrar aldyndaǵy alasapyran sátti músinshi óte áserli de, naqty bere bilgen. B.z.d. Assırııa óneri patshanyń bıligin, onyń qudiretin dáriptedi. ӀӀ-Saron patshanyń (b.z.d. VII ǵ.) saraıynda adam beınesindegi asa zor, ári aıbyndy qanatty buqalar beınelengen. Árbir buqanyń týra bes aıaǵy bar. Osy beınelerdi kórgende: «Artyq aıaǵy ne úshin qajet boldy eken?» — degen suraq eriksiz oıǵa keledi. Belgili ǵalym L. Lıýbımovtyń pikirinshe, «Búlar qaıyrymdy kemeńgerler, patshalardyń saltanatty saraılaryn jaýlardan qorǵaýshy kúzetshiler, saraıǵa kirýshi árkim janynan ótip bara jatqanda — aýyr salmaǵymen, qozǵalysynan, al aldynan qaraǵanda —odan da kem soqpas aıbarly sabyrlylyǵymen záre-qúty qalmaı qorqyp turýy úshin oǵan artyq aıaq jasalǵan». (Lıýbımov L. Ejelgi dúnıe óneri. — Almaty,1980. — 124-bet). Assırııanyń Aldyńǵy Azııadaǵy ústemdigi tym uzaqqa sozylǵan joq, b.z.d. VI ǵ. Vavılon men Assırııanyń ornyn qýatty Iran ımperııasy basty. Osylaı aldyńǵy Azııada óz ústemdigin basqa da elderge ornatqan jańa memleket ornyqty. Onyń quramyna Vavılon men Assırııa, Kishi Azııa men Egıpet, Mıdııa, Armenııa, Sırııa jáne Orta Azııa da engen bolatyn. Ózi baǵyndyrǵan halyqtardyń mádenıetinen sýsyndaǵan Iran mádenıeti negizinen Shýmer órkenıetiniń áserimen qalyptasqan. Olaı bolsa «Iran shýmerlik mádenıetiniń ekinshi úıi bolyp tabylady» degen A. Toınbıdiń pikirine qosylmasqa sharamyz joq. Iran mádenıetiniń sharyqtaǵan kezeńi — Ahmenıdter dınastııasynyń ústemdiligimen (b.z.b. VI—IV ǵ.) tuspa-tus keledi. Ahmenıdtik ıran óneri, ǵalymdardyń pikirinshe, naǵyz saraılyq óner boldy. Biraq Irandyq ónerde sabyrlylyq pen baısaldylyq saryn boldy, assırııalyqtardyń ónerinde baıqalatyn meıirimsizdik — qaıyrymsyzdyq qasıetter kezdespeıdi desek te bolady. Eń bastysy — mádenı mırasqorlyq dástúr búzylmaı saqtalǵan. Irandyq beıneleý ónerine ańdardy, olardyń ishinde qanatty buqalardy, arystandar men baraq ıtterdi (uzyn júndi ıttiń bir túqymy) beıneleý — osy óner salasyndaǵy basty element bolyp qala beredi. Mysaly, Assırııa saraıyndaǵy sııaqty Pasargadydaǵy, Persopoldegi jáne Sýzydaǵy saraılardyń qaqpasynyń aldynda aıbyndy qanatty buqalar ornalasty. Basqa mádenı muralarǵa elikteı otyryp, parsy sáýletshileri óneri salasynda talaı tamasha jańalyqtar ashty. Solardyń biri — «apadana» bolatyn, ıaǵnı túrli-tústi tastardan jasalǵan, tutas orman tárizdi júzdegen jeńil, tip-tik kóp kolonnaly taq zaly. «Patsha saraılarynyń sán-saltanaty ótken ǵasyrlarda basqa memleketterde jasalǵannyń bárin derlik basyp ótti», — degen ǵalymdar pikiriniń aqıqattyǵyna sáýletshilik ónerdiń ári ádemi, ári úılesimdi eskertkishteri aıqyn dálel bola alady. Irannyń saraılyq óneri — merekeli de, saltanatty óner boldy, tipti jeńisterdi dáriptegenniń ózinde de qatygezdikten ada taza óner ekendigin kórsete bildi. Iran órkenıetiniń tiregi — zoroastrızm dini boldy. Ol memlekettik din bolǵandyqtan memleket tarapynan úlken qoldaý tapty. Zoroastrızm tek qana dinı nanym-senim júıesi ǵana emes, sonymen qatar fılosofııalyq, dúnıetanymdyq júıe bolyp tabylady. Zoroastrızm ejelgi zamannyń fılosofııalyq júıeleriniń qalyptasýyna, hrıstıan jáne ıslam dinderindegi joramaldyq ilimderge de zor eser etti. Zoroastrızm dininiń negizin qalaýshy Zaratýshtranyń ómiri men ilimi týraly ǵylymda ár túrli pikirler qalyptasqan. Ǵalymdardyń aıtýynsha, Zaratýshtra grekshe «Zoroastr» degen sóz ejelgi Irannyń sózinen shyqqan «túıeli adam», «túıe jetektegen adam» degen maǵyna beredi. Zoroastrızmniń qasıetti kitaby — ádebı jáne mádenı jádiger «Avesta». «Kıeli Avesta kitaby» ejelgi mádenıetten habardar etip qana qoımaı, sol dáýirdegi zaman oqıǵalarynan tereń maǵlumattar berip, kóne tarıh betterinen syr shertedi jáne ejelgi Iran tilderiniń eń ejelgi, eń qúndy eskertkishteriniń biri bolyp sanalady. «Avestanyń» zoroastrızm jaıyndaǵy kóp núsqaýlary bizge tolyq jetpegen. Onyń eń kóne bóligi «Gat» degen atpen belgili. «Kıeli kitapty» — enıklopedııalyq týyndy dep qarastyrsaq ta bolatyn sııaqty, óıtkeni múnda túrli ǵylym salalarymen qatar, zańdar týraly, adamgershilik haqynda tolyp jatqan qyzyqty derekter kezdesedi. Sonymen qatar «Avesta» tarıhı eskertkish te bolyp sanalady. Munda uly paıǵambar Zoroastranyń esimimen atalǵan zoroastrızm dini týraly maǵlumattar osy «Avesta» arqyly bizdiń zamanymyzǵa deıin jetip otyr. «Kıeli kitapta» adamnyń aqyl-oıy, onyń ósip-jetilýi, eńbektenýi, ózgerýi, tabystarǵa jetýi jáne t.b. ómirlik máseleler jyrǵa qosylady. Sonymen qatar, ádil patsha bıligi, jarqyn ómir súrý, tatý-tátti qarym-qatynastar ornatý, is-áreketti aqylmen jasaý, adal eńbekpen kún kórý, adamdarǵa sheksiz qaıyrymdylyq jasaý sııaqty ómirlik máseleler sóz bolady. Zoroastrızm boıynsha, álemde bir-birine qarama-qarsy eki negizdiń — jaqsylyq pen izgiliktiń qudaıy, nurdyń, ómirdiń, aqıqattyń rámizi Ahýra-Mazda men zulymdyqtyń belgisi, qarańǵylyq pen ólim tańbasy Anhra-Maınıýdiń arasynda tolastamaıtyn kúres júrip jatady. Óz qarsylasyna qarsy kúreste Ahýra-Mazda adamdy jaratady. Demek, álemde eki qúdaı bar, onyń bireýi — meıirimdi qúdaı Ahýra-Mazda da, ekinshisi — meıirimsiz qúdaı Anhra-Maınıý. Bul dinniń ańyzdary bolashaq jaıyndaǵy kúrdeli ilimdi de ýaǵyzdaıdy. Olardyń boljamynsha, dúnıejúzilik tarıh 12 myń jylǵa sozylady, onyń úsh myń jyly «Altyn ǵasyr kezeńi», ıaǵnı qus ústine boztorǵaı júmyrtqalaıtyn zaman bolady. Búl dáýirde aýrý da, ólim de, ash-jalańashtyq ta adamdy qınamaıdy. Iran órkenıetiniń taǵy bir jetistigi — ondaǵy eski parsylyq syna jazýy. Vavılondyq syna jazýda 300 tańba bolsa, parsylarda bar-joǵy 43 tańba qalǵan. B.z.b. IV ǵ. Iranda Sasanıdter dınastııasy ústemdik etti. Olar ózderiniń ata-tegin qudaılarmen baılanystyrdy, tabıǵat kúshterine syıyndy, otqa, sýǵa tabyndy. Ókinishke oraı, Sasanıdter dınastııasynyń kóptegen mádenı muralary ár túrli tarıhı jaǵdaılarǵa baılanysty quryp ketti. Gúldengen Sasanıdter mádenıetinen qalǵany — patsha saraılary men sáýletti hramdardyń úıindileri, ondaǵan altyn, kúmis ydystar, parsy kilemderi men jibektiń qaldyqtary ǵana. Sóıtip, adamzat mádenıetiniń eń qunarly bastamalarynyń biri bolǵan bul memleket te qulady. B.z.b. IV ǵ. Aleksandr Makedonskıı jaýlap alǵannan keıin Iran dál Egıpet sııaqty ellınıstik mádenıetiniń arnasyna qosyldy.
