ورتالىق ازيا جەرلەرىنەن قازىرگى گەرمانياعا دەيىن، قارا تەڭىزدەن بالتىق تەڭىزىنە دەيىنگى كەڭ-بايتاق اۋماقتى باعىندىرىپ، ەۋروپا تاريحىندا «ءتاڭىر قامشىسى» دەگەن اتپەن قالعان باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ ۇلى كوسەمى اتتيلا تۋرالى از جازىلعان جوق. الايدا ونىڭ كوپشىلىگىندە ونى «قانىشەر»، «جاۋىز»، «ۆارۆار»، «باسقىنشى» رەتىندە سۋرەتتەۋ باسىم. V عاسىردا ءومىر سۇرگەن عۇن بيلەۋشىسى اتتيلا (ەدىل) بۇكىل ەۋروپا حالىقتارى مەن پاتشالارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. ول ەۋروپانىڭ ورتاسىندا قۇرىلعان كوشپەندىلەردىڭ ۇلى عۇن يمپەرياسىن ودان ءارى كۇشەيتىپ، ەلدى كەڭەيتۋ ماقساتىندا قۇدىرەتتى ريم يمپەرياسىنا قارسى كۇرەستى. سونىمەن، اتتيلا بابامىزدىڭ ءوز باسىنا توقتالايىق.
«اتتيلا ەسىمى ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار – الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي تسەزاردىڭ قاتارىنان ورىن الادى»
ا.تۆەرري. «اتتيلا تاريحى»
اتتيلا باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ايگىلى بيلەۋشىسى، ادامزات تاريحىندا وزىندىك ورنى بار تاريحي ءىرى تۇلعا. ونى ەۋروپا تاريحشىلارى «اتيللا»، «اتيل»، «ەتتلي»، «ەتتسەل» دەپ تە اتايدى. ياعني ەۋروپانى مەكەندەگەن حالىقتار ءوز تىلىندە ءارتۇرلى اتاعان. ونىڭ ەسىمى ۇزاق ۋاقىت كارى قۇرلىقتا ۇرەي تۋعىزعانى سونشا، ونى قۇدايدىڭ بىزگە جىبەرگەن جازاسى – «ءتاڭىر قامشىسى» دەپ اتاعان. ول تۋرالى ۆيزانتيانىڭ اتاقتى جىلناماشىسى، V ع. ءومىر سۇرگەن 448 جىلى اتيللانىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەلشى پريسك پانيسكي «ۆيزانتيا تاريحى» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ول بۇكىل حالىقتاردى سىلكىندىرۋ ءۇشىن جاراتىلعان ەر ەدى. بۇكىل ەلدەرگە سۇمدىق بولىپ ءتيدى، ءبارىن دە قالتىراتىپ جىبەردى، ول تۋرالى حاباردىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. ونىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى ماڭىزدى، كوزقاراسى مەن قيمىل قوزعالىسى اسا تەكتىلىكتى كورسەتەدى. سوعىستى جاقسى كورگەنىمەن توناۋشىلىعى از بولدى، وي قابىلەتى وتە جوعارى ەدى، سۇراۋشىعا قايىرىمدى، سەنگەن ادامىنا وتە مەيىرىمدى». بۇل سيپاتتاما اتتيلانىڭ ءىرى تاريحي تۇلعا، دانا بيلەۋشى، ادىلەتتى پاتشا بولعاندىعىن بىلدىرەدى.
گەرماندىقتاردىڭ بەلگىلى ەپيكالىق شىعارماسى بولىپ تابىلاتىن «نيبەلۋنگتار تۋرالى جىردا» جانە وزگە دە گەرمان ەپوسىنىڭ شىعارمالارىندا، سكانديناۆ ساگالارىندا اتتيلا ريم يمپەرياسىنىڭ قولاستىنداعى حالىقتاردى ازات ەتۋشى رەتىندە سيپاتتالادى. اتتيلا تۋرالى تاريحي دەرەك كوزدەرى ءبىرشاما بار. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ۇلى عۇن كوسەمى اتتيلا جايىندا ەۋروپا تاريحناماسىندا قايشىلىقتى شىعارمالار دا جەتەرلىك. اتاپ ايتقاندا ونى «تاعى»، «قانىشەر»، «جاۋىز»، «ۆارۆار»، «باسقىنشى» رەتىندە سۋرەتتەۋ باسىم.
ال لاتىن تاريحناماسىندا «ءدىنسىز» جانە «قيراتۋشى» اتتيلاعا حريستياندىق ريم يمپەرياسىن قارسى قويىپ، حرونيكالاردا ۇلى كوسەم حالىقتى ريمدىكتەردەن قورعاۋشى رەتىندە بەينەلەنەدى. سونداي-اق، كەيىنىرەك فرانتسۋز جازۋشىسى جان-جاك رۋسسو دا: «ادىلەتتى اتتيلانى قانىشەر دەپ بۇكىل الەمگە جالعان ءسوز تاراتا، كوپە-كورىنەۋ بۇرا سويلەپ، جالا جاپقان تاعى كىم؟» دەپ باعا بەرسە، الەكساندر ديۋما ءوز ەڭبەگىندە: «قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، مەنى ارقاشان قولتىعىمنان دەمەپ، ءار كەز العا جەتەلەيدى دەگەن ەكەن اتتيلا» دەپ، ۇلى عۇن بيلەۋشىسى تۋرالى ءوز وي-پىكىرىن بىلدىرەدى.
ادامزات تاريحىندا ءوز ورنىن تاپقان عۇن بيلەۋشىسى تۋرالى قازاق توپىراعىندا ەڭ العاش قالام تەربەگەن عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ بولسا، عۇن ماسەلەسى تۋرالى تۇڭعىش زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى – تاريحشى سامات وتەنياز. ول ءوزىنىڭ «اتتيلا» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «اتتيلانىڭ ءوز باسىنا ەۋروپادا (تۇركيا مەن ۆەنگريادان باسقا ەلدەردە) ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءبىرى حۋن كورولىنە حريستيان ءدىنى اسەرىمەن نەشە ءتۇرلى جاۋىزدىقتى جاماسا، ەكىنشىلەرى اتتيلانىڭ ەۋروپا تاريحىنداعى ءوز ورنىنا ءادىل باعاسىن بەرگەندەر».
اتتيلا بەينەسى كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ، كوموزيتورلار مەن سۋرەتشىلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتتى. ولاردىڭ ىشىندە رافاەلدىڭ ۆاتيكانداعى «اتتيلا مەن قاسيەتتى لەۆ پاپانىڭ كەزدەسۋى»، پ.كورنەلدىڭ «اتتيلانىڭ تراگەدياسى»، يتاليان كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ «اتتيلا» وپەراسى، ز.ۆەرنەردىڭ «اتتيلانىڭ رومانتيكالىق تراگەدياسى» جانە ت.ب. بەلگىلى. قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ورىن الاتىن تۋىندى يتاليانىڭ اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ «اتتيلا» وپەراسى. ۆەردي عۇن يمپەراتورىن يتاليانى ريم قىسپاعىنان ازات ەتكەن داڭقتى قولباسشى بەينەسىندە دارىپتەيدى. قۇلدىق قوعامدى جويعان، ەۋروپاعا دالا دەموكراتياسىن دارىتىپ، دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە عۇمىر بەرگەن ءوز ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى رەفورماتورى ەدى دەيدى. ەرجۇرەك قولباسشى رەتىندەگى دارا قاسيەتتەرىن اشىپ كورسەتۋمەن بىرگە ءوز زامانىنىڭ دانا ديپلوماتى بولعانىن دا دالەلدەگەن.
ەۋروپا مەملەكەتتەرى مويىنداپ، ريم پاپاسىنىڭ ءوزى تىزەسىن بۇگىپ، شاپانىنىڭ شالعايىن سۇيگەن اتتيلا بابامىزدىڭ ەرلىگى نەلىكتەن ءبىزدىڭ جادىمىزدا ساقتالماي ءجۇر؟ بابامىزدىڭ بۇكىل دۇنيەگە اتى شىققان اتاقتى شىڭعىسحانمەن قاتار تۇرعان تاريحي تۇلعا ەكەندىگىن حالقىمىز قاشان تولىق مويىندايدى؟ قىنجىلتاتىن تاعى ءبىر جاعداي: بارلىق وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ جۇرگەن قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىندا ۇلى عۇن كوسەمى اتتيلا تۋرالى اقپاراتتار بەس-التى سويلەممەن شەكتەلىپ قالعان. بۇكىل حالىق بولىپ اتتيلانىڭ ادامزات تاريحى مەن وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن مويىنداپ، ونىڭ ەرلىكتەرىن پاش ەتىپ، ۇلگى تۇتاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەن سەكىلدى.
بۇرىن-سوڭدى كوشپەلىلەر يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا، ونىڭ ىشىندە عۇن مەملەكەتىنىڭ عۇمىرىندا الەمدى اۋزىنا قاراتىپ، دۇنيە تاريحىندا اڭىز رەتىندە قالعان ادامداردىڭ سانى ۇشەۋ عانا. شىعىستا – مودە، تۇركى قاعاناتىندا – ەستەمي، باتىس عۇن ورداسىندا – اتتيلا (ەدىل). الايدا وسى ۇشەۋدىڭ اراسىندا بۇكىل ءبىر قوعامدىق قۇرىلىستى جويىپ، قۇلدىقتىڭ قۇرۋىنا سەبەپكەر بولعان جانە بۇگىنگى يتاليا، گرەكيا، فرانتسيا، گەرمانيا، رۋمىنيا، ۆەنگريا ىسپەتتى مەملەكەتتەردىڭ بىتىراڭقى كىنازدىكتەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ تۇتاس ۇلت ەسەبىندە قالىپتاسۋىنا ۇيىتقى جاساعان اتتيلانىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك.
ءوز كەزەگىندە «ءتاڭىر قامشىسى» (بيچ بوجي) دەگەن ات العان اتتيلا پاتشانىڭ تۋىلۋى ءار دەرەكتە ءارتۇرلى جازىلىپ كەلەدى. مىسالى، وتاندىق اتتيلاتانۋشىنىڭ ءبىرى م.بازارباەۆ 392 جىلى دەسە، موريس-بۋۆو اجان مەن ە.وماروۆ ەڭبەكتەرىندە 395 جىل، ال ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديالاردا 400 جىل – قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگى دەپ بەرىلگەن. كەيبىر تىلشىلەردىڭ اتتيلا تۋرالى جازعان ماقالالارىندا 403 بەن 406 جىلدار ايتىلادى. ياعني، ەۋروپانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى عۇن بيلەۋشىسىنىڭ تۋعان جەرى مەن جىلىن كورسەتەتىن ناقتى تاريحي قۇجاتتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ءالى ناقتىلانباعان.
اتتيلانىڭ شىعۋ تەگىن جازۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي ءوز ەڭبەگىندە بىلايشا تاراتادى. 374 جىلى باتىس (ەۋروپا) عۇن يمپەراتورلىعىنىڭ نەگىزىن سالعان ءبالاامىر (بالامبەر، بالامەر) 400-جىلعا دەيىن باسقارعان. ول قايتىس بولعان سوڭ، تاققا ونىڭ ۇلى جۇلدىز (ۋلدۋز حان), ودان كەيىن بيلىك جۇلدىزدىڭ ۇلى قاراتۇنگە (كاراتون) كوشەدى. ونىڭ اتاقتى ءۇش ۇلى – رۋعيلا (رۋگيلا، رۋلا، رۋاس), اقتار (وكتار) جانە مىڭزىق (مۋندزۋك) بولدى. رۋعيلا شامامەن 412 جىلى تاققا وتىرىپ، 434 جىلى قايتىس بولعانعا دەيىن بيلىگىن جۇرگىزىپ، باتىس (ەۋروپا) عۇن يمپەرياسىن ودان ءارى كۇشەيتتى. 434 جىلى رۋعيلا قايتىس بولىپ، جاستايىنان جەتىم قالعان مىڭزىقتىڭ ۇلدارى بلەدا (بلەدە) مەن اتتيلا (ەدىل) بيلىكتى ءوزارا بولىسكەن.
ال گوت تاريحشىسى يورداننىڭ ايتۋىنشا، بلەدا مەن اتتيلا ءبىر اكە-شەشەدەن تاراماعان. رۋعيلا ءۇش اعايىندى بولسا (رۋعيلا، اقتار، مىڭزىق), بلەدا – اقتاردىڭ، ال اتتيلا – مىڭزىقتىڭ ۇلى بولعان. سول سەبەپتى اعايىندىلار اراسىندا بيلىك ءۇشىن ءوزارا قاراما-قارسىلىق بولعان. 433-434 جىلدارى اتتيلا بلەدانى ءولتىرىپ، بۇكىل بيلىكتى ءوز قولىنا الادى. دەرەكتەردە باتىس (ەۋروپا) عۇن ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان بالامەر (بالامبەر) پاتشانىڭ ب.ز.ب. 209 جىلى عۇن مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالعان مودە قاعاننىڭ (ماودۋن شانيۋي) 15-ءشى ۇرپاعى ەكەنى ايتىلادى.
سونىمەن، اتتيلا عۇن كوسەمى، يمپەراتور ءارى الەمنىڭ ۇلى قولباسشىسى بولدى. ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان اتتيلا باتىس عۇن ورداسىنىڭ تاعىندا 19 جىل وتىردى. 434 جىلى رۋعيلا قايتىس بولىپ، ەلگە بلەدا بيلىك جۇرگىزگەندە وردانىڭ ىنتىماعى بۇزىلىپ، بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ كەتۋ قاۋپى تۋادى. سونداي-اق، جاڭا جورىقتار كەزىندە دە اتتيلا مەن بلەدا اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر ورىن الادى. مۇنىڭ اقىرى 445 جىلى اتتيلانىڭ بلەدانى ءولتىرىپ، بيلىكتى ءوز قولىنا تولىق الۋىمەن اياقتالادى. تاق ءۇشىن كۇرەس حانزادالار ءۇشىن تاڭسىق دۇنيە ەمەس. بىراق تا اتتيلانىڭ مۇنداي قاستاندىققا بارۋىنىڭ ۇلكەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بولدى. بلەدانىڭ كەزىندە عۇن ورداسى ىدىراۋعا اينالدى. بلەدا قىزعانشاق ءارى ءوزىمشىل، ەلدەن گورى ءوز باسىن جوعارى قوياتىن. بۇل – انتالاعان دۇشپاننىڭ ورتاسىندا تۇرعان عۇنداردىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە ريم يمپەرياسىنان ىعىسقان وستگوتتار (شىعىس گوتتارى) مەن ۆەستگوتتار (باتىس گوتتارى) دۋناي وزەنىنە تىعىلىپ، بۇيىردەن قانجارداي قادالىپ تۇرعان. اتتيلا ەرىكسىز تۋىسىنا قول جۇمسادى. ونىڭ بۇل قاستاندىعىن باتىس تاريحشىلارى اقتاپ جازادى. قالاي بولعان كۇندە دە اتتيلا عۇن پاتشالىعىنىڭ تاعىنا كۇشپەن وتىردى .
434 جىلى اتتيلا ۆيزانتيا يمپەرياسىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، شىعىس ريم وعان جىلىنا 700 ليتر (230 كگ) التىن تولەم تولەۋگە كەلىسكەن سوڭ، ول شىعىس ايماقتاعى جەرلەردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسا باستادى. كونستانتينوپولمەن جاسالعان كەلىسىمشارت 7 جىلعا سوزىلىپ، بۇل ۋاقىت ارالىعىندا اتتيلا سولتۇستىك كاۆكازدى عۇن يمپەرياسىنىڭ باقىلاۋىنا الۋدى كوزدەدى. سونىمەن بىرگە ورتالىق ازيا مەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان تايپالاردى وزىنە باعىندىرىپ، بيلىك ەتۋ ايماعىن كەڭەيتتى. الايدا اتتيلانىڭ وسى ماسەلەمەن كاۆكازدا جۇرگەنىن پايدالانعان ۆيزانتيا يمپەراتورى جىلدىق تولەمدى كەشىكتىرىپ، تولەمەي باستايدى. مىنە، وسى ۋاقىتتا اتتيلا باستاعان عۇن ارمياسى كاۆكازدان ورالىپ، دۋناي جاعالاۋىنا شىعادى. وسى جەردەن اتتيلا شىعىس ريم ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشۋدى ويلاپ، جاڭا جورىققا دايىندالا باستادى.
440-441 جىلدارى اتتيلانىڭ ۆيزانتياعا العاشقى جورىعى باستالىپ، بالقان تۇبەگىنە بىرنەشە باعىتپەن باسىپ كىرەدى. پاننونيانىڭ (ۆەنگريا) بۇرىنعى ورتالىعى بولعان سينگيدۋنۋم (قاز.بەلگراد), ۆيميناتسيۋم، سيرميۋم جانە باسقا دا بىرنەشە قالالاردى باعىندىردى. وسىلايشا، 441 جىلى ۆيزانتيا تاراپىنان قاتتى قارسىلىق كورمەگەن اتتيلا بۇكىل بالقان تۇبەگىنە ءوز باقىلاۋىن ورناتادى. ارادا 5 جىل ءوتىپ، 446 جىلى ۆيزانتياعا جاڭا جورىق باستالادى دا، ەكى ريم ارمياسى تالقاندالىپ، 70-كە جۋىق قالا باعىندىرىلدى. اتتيلا وڭتۇستىكتە – فەرموپيلگە (گرەكيا), شىعىستا – گالليپوليگە دەيىنگى جەردى باسىپ الىپ، كونستانتينوپول قابىرعاسىنا كەلىپ جەتەدى. عۇن بيلەۋشىسى ۆيزانتيا بيلەۋشىلەرىنىڭ زارەسىن كەتىرىپ، استانانى قيراتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتەتىنىن مالىمدەيدى. اتتيلاعا باعىنىپ، سالىق تولەۋدەن باسقا امالى قالماعان ۆيزانتيا يمپەراتورى فەودوسي ماسقارا كەلىسىمشارتقا قول قويادى. بۇل كەلىسىم بويىنشا ول اتتيلاعا ءبىر مەزەتتە 6000 فۋنت التىن بەرىپ، جىلدىق تولەمدى 2000 فۋنتقا جەتكىزىپ، ۋاقتىندا تولەۋگە ۋادە بەرەدى.
وسىلايشا، اتتيلانىڭ ۆيزانتياعا (شىعىس ريم) قارسى سوعىسى ءساتتى باستالىپ، ناتيجەلى اياقتالدى. شىعىس ريم يمپەرياسىنىڭ دۋنايعا دەيىنگى قالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسىپ الىپ، بالقانعا كەلەر جول بويىنداعى بەكىنىستەردىڭ ءبارىن تالقاندادى. العاشقى شايقاستىڭ وزىندە ريم اسكەرىن ءبىرجولا قيراتتى. اتتيلا ۆيزانتيامەن كەلىسىمگە كەلىپ، پاننوني مەن فراكيا اراسىنداعى كوپ جەردى وزىنە قاراتىپ ۆيزانتيا تاراپىنا ءوتىپ كەتكەن قاشقىن عۇنداردى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. عۇن بيلەۋشىسى كونستانتينوپولگە ءۇش رەت ەلشى جىبەرەدى. ۆيزانتيا بيلىگى عۇن ەلشىلەرىنىڭ ءبارىن سىيلاپ، قويىن-قونىشىن التىنعا تولتىرىپ وتىرعان. بىردە كونستانتينوپولگە ەلشى بولىپ اتتيلانىڭ كەڭەسشىسى ەديكون (ەدىگە) كەلەدى. اتتيلا وزىنە ۇناعان ادامدارىنىڭ ءبارىن ۆيزانتياعا ەلشى ەتىپ جىبەرىپ وتىردى، سەبەبى وندا بارعان ادام التىنعا قارىق بولىپ قايتاتىن.
448 جىلى اتتيلا سارايىنا ۆيزانتيادان ەلشىلىك كەلىپ، ونىڭ قۇرامىندا گرەك تاريحشىسى پريسك پانيسكي مەن عۇن ءتىلىن بىلەتىن بىرنەشە ادام بولعان. ەلشىلىك ەكى ماقساتپەن كەلگەن. ءبىرىنشىسى، عۇندارمەن ۇزاق مەرزىمدى بىتىمگە كەلۋ، ولارعا الىم-سالىقتى ۋاقتىندا تولەۋ. ەكىنشىسى، مۇمكىنشىلىگى بولسا، اتتيلاعا قاستاندىق جاساپ، عۇن بيلەۋشىسىن ءولتىرۋ. پريسكتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ولار اتتيلاعا ۋ بەرىپ ولتىرۋگە ونىڭ ۇستازى ەديكوندى (ەدىگە) ازعىرادى. قاريانى بۇعان كوندىرۋ ءۇشىن 50 فۋنت التىن جۇمساپ، اتتيلانى ۆيزانتيا ەلشىلەرىن قابىلداۋ كەزىندە ءولتىرۋدى جوسپارلايدى. بىراق ەديكون ساتقىندىققا بارماي، ۆيزانتيالىقتاردىڭ جوسپارىن اتتيلاعا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ بەرەدى. اتتيلا بۇل زىمياندىققا قاتتى اشۋلانىپ، قالاي دا ۆيزانتيامەن قاقتىعىسۋعا سەبەپ ىزدەيدى.
«عۇندار ديپلوماتيا كۇشسىز بولعاندا عانا سوعىسقا كىرىسۋى كەرەك، الايدا سوعىس جاڭا ديپلوماتيانىڭ باستالۋىنا دا تۇرتكى بولادى!» دەگەن قاناتتى ءسوزدى اتتيلا ايتقان دەسەدى. 1989 جىلى اقش-تا ۋەسس روبەرتستىڭ «اتتيلا حاننىڭ باسقارۋشىلىق ونەرى» دەگەن كىتابى جارىق كورىپ، سول جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە زيالىلار مەن كاسىپكەرلەر اراسىندا ەڭ كوپ وقىلعان تۋىندى رەتىندە تانىلعان. اتالمىش كىتاپ ودان كەيىن دە ءۇش مارتە سان مىڭداعان تارالىممەن قايتادان باسىلىپ شىققان. ەشبىر جارنامانى قاجەت ەتپەي-اق ىسكەر جانداردىڭ «ۇستەلدىك كىتابىنا» اينالعان شىعارمانى وقىعاندار «كىتاپتاعى ۇستانىمدار ەشقاشان ەسكىرمەيدى»، «دامۋدىڭ، كوشباسشىلىقتىڭ شەبەرلىگىن اتتيلادان ۇيرەنۋگە بولادى»، «ەگەر اتتيلا بۇگىندە ورتامىزدا بولسا، ايگىلى ديپلومات، ناعىز رەفورماتور، الەمدى اۋزىنا قاراتقان ساياساتكەر بولار ەدى» دەگەن ماعىنادا بىرنەشە ونداعان ماقالالار جارىق كورەدى.
ەندىگى كەزەكتە قۇدىرەتتى عۇن بيلەۋشىسىنىڭ مەملەكەتتى قالاي باسقارۋ، ەل باسقاراتىن ادامداردى قالاي تاڭداپ دايىنداۋ كەرەكتىگى تۋرالى ساياساتىنا توقتالساق. قازىر الەمدە شىڭعىسحاندى ۇلىقتاپ، ونىڭ ادامزات تاريحىندا قالدىرعان ورنىنا جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە وڭ باعا بەرۋ كەڭ ءورىس الۋدا. الايدا ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان عۇن بيلەۋشىسى اتتيلانى دا قۇدىرەتتى مونعول قاعانىمەن تەڭ دارەجەدە ۇلىقتاۋعا قۇقىمىز بار دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، اتتيلا كەزىندە باتىس زەرتتەۋشىلەرى جازعانداي تەك عانا «ۆارۆار»، «باسقىنشى»، «جابايى»، «قاتىگەز» بولعان جوق. اتتيلا ادامزات تاريحىندا كوپتەگەن وڭدى ىستەرىمەن دە قالدى.
اتالعان كىتاپتا باتىس تاريحشىلارىنىڭ ەرتەرەكتە اتتيلانى قاتىگەز، سوعىسقۇمار قولباسشى، مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان جاۋىز رەتىندە سيپاتتاعان كەيبىر سىڭارجاق تۇجىرىمدارى وسىلايشا جوققا شىعارىلعان. اتتيلا زامانىندا عۇن حالقى قىرىقپىشاق بولىپ قىرقىسىپ جاتقان ەدى. سونداي بەي-بەرەكەت اۋىر كەزەڭدە الەمدى جاۋلاپ الۋ تۇگىل ءوز حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ قيىن بولاتىن. ال اتتيلا بيلىككە كەلگەننەن باستاپ قولاستىنداعى حالىقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ، عۇنداردى ەۋروپاعا ۇستەمدىك جۇرگىزۋگە دەيىن كوتەرگەن داڭقتى بيلەۋشى بولدى. كوپتەگەن تايپالار مەن حالىقتار اتتيلانىڭ جورىقتارى ارقاسىندا سان عاسىردان بەرى كەلە جاتقان ريم قۇل يەلەنۋشىلىك قوعامىنىڭ تۇتقىنىنان بوساپ، قازىرگى ىرگەلى ەلدەردىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ بولدى.
عۇن بيلەۋشىسى رۋعيلانىڭ كەزىندە ريم يمپەرياسىمەن جاسالعان شارتقا نەگىزدەلە وتىرىپ، 12 جاسار اتتيلا ريمگە كەپىل رەتىندە جىبەرىلىپ، عۇن ورداسىنا اەتسي ەسىمدى بالا كەپىلدىككە بەرىلەدى. كەيىنىرەك تاعدىر بۇل ەكى بالانى 451 جىلى كاتالاۋن دالاسىندا ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كەزدەستىردى. اتتيلا ريمدە جۇرە كەلە ونىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن، ارمياسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن ءجىتى زەرتتەيدى. سونىمەن قاتار ەلشىلەر مەن وكىلدەر اراسىنداعى كەلىسسوزدەردى، كەزدەسۋلەردى، كوشباسشىلىقتىڭ قىر-سىرىن، جازۋ-سىزۋ مەن ءىس قاعاز جۇمىستارىن ۇيرەنەدى. شىن مانىندە، ءريمنىڭ ار-نامىس سوتىندا جۇرگەن كەزىندە اتتيلانىڭ كوكەيىنە بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الۋدىڭ ستراتەگيالىق ءموتيۆى تۋعان.
434 جىلى رۋعيلا قايتىس بولىپ، بيلىكتى اعالى-ءىنىلى بلەدا مەن اتتيلا ءوزارا بولىسەدى. بلەدا ەشتەڭەگە قىزىقپاي، ۋاقتىن كوڭىل كوتەرۋ، ساياتشىلىقپەن وتكىزسە، ال اتتيلا كەرىسىنشە كورشى تايپالاردى باعىندىرىپ ءوز يەلىگىن كەڭەيتە تۇسەدى. بلەدانىڭ كەزىندە عۇنداردىڭ اۋىزبىرشىلىگى كەتىپ، ولار ءوزارا قىرقىسا باستايدى. اتتيلا عۇن ورداسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تۋماسىن ءولتىرىپ، بيلىكتى جەكە-دارا ءوز قولىنا الدى. ول كەزدە عۇندار پاتشانى مويىنداعانمەن نەگىزىنەن عۇن قوعامىنا اقساقالدار ۇستەمدىك جۇرگىزەتىن. اتتيلا ايماق باسشىلارى بولعان اقساقالدارمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، تەز ءتىل تابىسىپ، بىرتىندەپ ولاردىڭ سەنىمىنە كىرەدى جانە ولاردى وزىنە تارتا ءبىلدى. ونىڭ قابىلداعان ءار شەشىمى ورنىقتى، ءادىل دە تازا ومىرشەڭ بولعاندىقتان اتتيلانىڭ ابىرويى حالىق اراسىندا تەز اسقاقتادى.
شىڭعىسحان سياقتى اتتيلا دا ەل باسقاراتىن ادامداردى شىققان تەگى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراپ ەمەس، ولاردىڭ اقىلى مەن دانىشپاندىعىنا، ءسوز تاپقىرلىعى مەن ايلاسىنا، اسىرەسە ادالدىعىنا قاراي وتىرىپ ىرىكتەپ، بيلىككە اكەلدى. كوپتەگەن عالىمدار اتتيلانىڭ كومەكشىلەرى بولعان ەديكون (سكيف), ورەست (گوت), ونوگەز (الان) سياقتى تۇلعالاردىڭ عۇن بولماعاندىعىنا قاراماستان ولار بيلەۋشىگە ادال بولىپ، وعان ەشقاشان قيانات جاساماعانىن ايتادى.
باتىس زەرتتەۋشىلەرى اتتيلانى قانشا جەك كورسە دە، ونىڭ كەرەمەت شەشەن، ايلاكەر ساياساتشى، مامىلەگەر ديپلومات، ۇلى قولباسشى، دارىندى ەل باسشىسى ەكەنىن مويىندايدى. اتتيلا ءوز ەركىمەن قاقپاسىن اشقان قالانى قيراتۋعا جول بەرمەي، تەك سالىق الۋمەن شەكتەلگەن. ال قارسىلىق كورسەتىپ، عۇن ساربازدارىنىڭ قانى كوپ توگىلگەن قالالار ءسوز جوق تالقاندالدى. اتتيلانىڭ بۇل ارەكەتىن ءبىز كەيىنىرەك ۇلى قاعان شىڭعىسحاننان دا كورەمىز. اتتيلا الداپ-ارباۋ، وزبىرلىق، ۋادەنى ورىنداماۋ، قاستاندىق دەگەن نارسەلەرگە كوز جۇمىپ قارامايتىن. سوندىقتان دا كوپتەگەن باسقا تايپانىڭ باسشىلارى «ءريمنىڭ سىيلى ازاماتى بولعانشا، عۇن بيلەۋشىسىنىڭ قىزمەتكەرى بولۋدى» ارتىق ساناعان. كوپتەگەن ەۋروپا كورولدەرى اتتيلا سارايىنا ءوز بالالارىن جىبەرىپ، ونىڭ ەل باسقارۋ ونەرىن ۇيرەنۋدى ناسيحاتتاعان.
• ءبىز، عۇندار – باسقارۋدىڭ ءار ساتىلارىنىڭ بارىندە دارىن قابىلەتى مەن شەبەرلىگى جاعىنان وزگەلەردەن اسىپ تۋعان باسشىلاردى عانا تاعايىنداۋىمىز كەرەك;
• ءار عۇن ءوزىن ءومىر بويى شاكىرت ساناپ، بارلىق ءبىلىم بۇلاقتارىنان ۇزدىكسىز سۋسىنداسىن;
• ءبىزدىڭ ۇلت ومىرلىك داعدىمەن ماشىق بولىپ قالىپتاساتىن شەبەرلىكتى مەڭگەرۋ ءۇشىن ادالدىق پەن باتىلدىقتى قاستەرلەۋگە ءتيىس;
• مىقتى باسشى ءبىر كۇندە پايدا بولمايدى;
• ادىلەتسىزدىكتى ءتۇپ-تامىرىمەن جويىپ وتىرماسا، ول ۇنەمى جاماندىقتى شاقىرۋمەن بولادى;
• باسشى بىرەۋگە ۇناۋعا ەمەس، مويىندالۋى ءتيىس جانە وزگەنىڭ جايىن جاقسى تۇسىنەتىن، تەرەڭ سەزىنەتىن بولۋى كەرەك;
• جات جۇرتتىڭ مادەنيەتىن، نانىم-سەنىمىن، سالت-ءداستۇرىن سەزىنىپ، تۇسىنەتىن، باعالايتىن ادامگەرشىلىكتىڭ بولعانى ابزال;
• قاشان قوزعالۋدى، قاشان بوگەلۋدى، احۋالدىڭ بارلىق قىرلارىن سەزە وتىرىپ تەز ءارى دۇرىس شەشىمدى دەر كەزىندە قابىلداي ءبىلۋ. كۇماندانىپ، وزىنە سەنبەي ءىستى كەيىنگە قالدىرۋ ارتىنان ەرگەندەردى اداستىرادى جانە جاۋعا جەم ەتەدى;
• كوشباسشى پارىزىن، مىندەتىن ورىنداعاندا وزىنە سەنىمى از بولسا، كەيىنگىلەرگە ونىڭ السىزدىگى دەرەۋ بايقالادى;
• ەلگە سۇيەۋ بولۋ ءۇشىن سەنىمنەن ءوزىڭ دە شىعا ءبىل، وزگەگە ونى جۇكتەي ءبىل;
• جۇرتتى ارتىڭا ەرتۋ ءۇشىن ولاردى ايالاي ءبىل. وزىڭە باعىنىشتى قاراپايىم جانداردى ەشقاشان قورلاما، قاتەسى بولسا كەشىرە ءبىل، جاسىپ جۇرسە جىگەرلەندىر. جازالاۋعا اسىقپا;
• ۋاقىتتىڭ قۇنىن ءبىلۋ – باسشى ءۇشىن التىنمەن تەڭ. شەشىم كەشىكپەي، وزباي، ءدال مەرزىمىندە قابىلدانۋى كەرەك;
• باسشى ءوزىنىڭ دە، قولاستىنداعى جانداردىڭ دا ءىس-ارەكەتىن كىم بولسا دا تۇسىندىرە الاتىن بولۋى ءتيىس;
• ءاردايىم قولىڭمەن جاساعاندى موينىڭمەن كوتەر. ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ دوسقا دا، دۇشپانعا دا سەنىم ۇيالاتا ءبىلسىن. سەنىمسىز باسشىدا ىقپال بولمايدى;
• ماقساتقا جەتەتىن كۇش پەن تۇراقتى تاباندىلىق بولسىن. ساق سىندىرۋعا، الدانىپ-اربانۋعا جول بەرمە;
• باسشى ەشقاشان وتباسى، وشاق قاسىنىڭ دەڭگەيىندەگى ۇساق-تۇيەك ىسپەن اينالىسپاۋى كەرەك;
• باسقارۋشى تۇلعا ۇستامدى، وزىنە سەنىمى نىق، يگىلىكتەن ءۇمىتىن ۇزبەيتىن كورەگەن بولسا، جەڭىلسە دە مويىمايدى، بار مۇمكىندىكتى پايدالانا بىلگەنىنە ءدان ريزا قالپىندا قالا بەرەدى;
• جەڭىمپاز بولۋ ءۇشىن ەلدەن وقشاۋلانۋدىڭ قاجەتى جوق، كەرىسىنشە سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرەتىن دۇلەي كۇشتەرگە توسقاۋىل بولاتىن الەۋەتتى قۋاتتىڭ، قاجىماس قايراتتىڭ، اينىماس ارماننىڭ، جاسىماس جىگەردىڭ، قايتپاس سەنىم مەن قايسارلىقتىڭ ورنى ايرىقشا;
• ءوز مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانباعان ادامدى ەشقاشان ىنتالاندىرما، وعان سىي-سياپات جاساما. سەن ءوزىڭ جاۋاپتانعان ءىسىڭ ءۇشىن وزگەنى جازعىرما. ال جان اياماي ەڭبەك ەتىپ، ەلگە مول تابىس اكەلگەن ادامعا وزىنە لايىقتى اقىسىن دەر كەزىندە بەرىپ، توپ الدىندا ماداقتا.
اتتيلا ءوز تۇسىندا ەل باسقارۋشىلاردى وقىتاتىن مەكتەپ قالىپتاستىرعانىن امەريكالىق عالىم، دوكتور ۆ.روبەرت ءوزىنىڭ عىلىمي ماقالاسىندا ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار عۇنداردىڭ ۇلىلىعى ءوز حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جەكە باستارىن قۇرباندىققا شالا الاتىندىقتارى بولعاندىعىن اتتيلا قالىپتاستىرعان مەكتەپتىڭ جەمىسى دەيدى. وسىلاي دەپ ارتىندا ءوزىنىڭ ونەگەلى ءىسى مەن وشپەس وسيەتىن قالدىرعان اتتيلانىڭ باسقارۋشىلىق ونەرىن ءجىتى زەرتتەگەن قازىرگى امەريكالىق عالىمدار مىناداي تۇجىرىمعا كەلەدى:
– حان رەتىندە اتتيلا الەمدىك دەڭگەيدە ويلايتىن تۇلعا بولعان;
– ۇلىس-تايپالارمەن تىعىز بايلانىس ورناتا وتىرىپ، باسقارۋشىلىق ءىلىمىن حالىقپەن ءجىتى ساباقتاستىرۋى سول كەزدىڭ وزىندە دەموكراتيالىق ۇستانىمداردىڭ بولعاندىعىن اڭعارتادى;
– اتتيلا تۋا بىتكەن پسيحولوگ ىسپەتتى حالىقتى ءوز ماڭىنا توپتاستىرا بىلگەن;
– قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل تۇلعا بولدى;
– شەشىم قابىلداعاندا اسىقپاي جان-جاقتى زەردەلەپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن، اقىل سالاتىن شەبەر باسشى بولدى;
– بۇل دۇنيەگە عۇن بولىپ كەلگەندىگىن ماقتان تۇتاتىن، ونى وزگەلەرگە مويىنداتاتىن شىنايى ۇلتجاندى پاتريوت رەتىندە تانىلادى.
اتتيلا داۋىرىندەگى ەڭ باستى يدەيا – بوستاندىق، ريم يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىك الۋ بولاتىن. اتتيلا ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپقا ۇلكەن ءمان بەردى.
ول بىلاي دەيتىن:
* بارلىق عۇندار، اسىرەسە بىزگە قوسىلعىسى كەلەتىندەر ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدى ۇيرەنۋگە، بەيىمدەلۋگە جانە ساقتاۋعا مىندەتتى. ەگەر ولار عۇن بولماسا، ريمدىك نەمەسە ريم يمپەرياسىنىڭ وداقتاسى رەتىندە كۇماندانا وتىرىپ، ءبىز ولارعا ەسكەرتۋلەر جاساۋىمىز كەرەك;
* ءاربىر عۇن ءبىزدى بىرىكتىرىپ جانە كۇشتى ەتىپ تۇرعان داستۇرمەن قارۋلانۋى ءتيىس. ءبىز ءبىر ماقسات جولىندا بىرىگۋىمىز كەرەك;
* عۇن ءۇشىن «جاقسى» بولعان نارسە، ۇلت پەن تايپا ءۇشىن دە «جاقسى» بولۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، ۇلت پەن تايپا ءۇشىن «جاقسى» بولعان نارسە، عۇن ءۇشىن دە «جاقسى» بولۋى مىندەتتى، ايتپەسە ول ريمگە قاشقىن بولىپ كەتۋى مۇمكىن.
ورتاعاسىرلىق ولەڭدەر مەن اڭىزداردا «ءتاڭىر قامشىسى» اتانعان تالانتتى جانە قۇدىرەتتى بيلەۋشى تۋرالى ەستەلىكتەر ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. بۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار. بىرىنشىدەن، ول ريم قاقپاسىنىڭ الدىندا تۇرىپ، لەۆ پاپانىڭ وتىنىشىمەن قالانى قيراتپادى. ول ءدىندى قۇرمەتتەپ، ءريمدى قاسيەتتى ورىن رەتىندە ساناعان. بۇل ناعىز وركەنيەتتى ادامنىڭ ارەكەتى. ەكىنشىدەن، اتتيلا ءوز حالقى مەن باعىنىشتىلارىنا كىشىپەيىلدى جانە ادىلەتتى بولدى. ول وتە قاراپايىم بولدى، جورىق كەزىندە جاۋىنگەرلەرىمەن الاۋ باسىندا بىرگە تاماقتاناتىن. قوناقتاردى سىيلاپ، قوناقجايلىلىق تانىتاتىن. ۇشىنشىدەن، اتتيلا ۇلى قولباسشى بولىپ قانا قويماستان، مادەنيەتتى جوعارى باعالاپ، ءوزى دە اقىلدى جانە ءبىلىمدى بولاتىن. ارقاشان قاسىنا ءبىلىمدى جانە دانا كەڭەسشىلەردى جينادى. وسىنداي ادامداردى جولىقتىرعاندا ولاردى وزىنە جاقىن تارتاتىن. قالالاردى باعىندىرعان كەزدە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قيراتپاۋعا تىرىساتىن. بارلىق ۋاقىتتا جانىندا جازۋشىلار مەن عالىمداردى ۇستادى. ۆيزانتيالىقتار تاباندى تۇردە اتتيلانى باسقىنشى رەتىندە قارالاسا دا، ول ارقاشان ءوزىنىڭ حالقىنىڭ «ۆارۆار» ەمەستىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى جانە ونىسىن دالەلدەدى دە. كوشپەلىلەردىڭ تاريحىن جاڭا كوزقاراسپەن زەرتتەپ جۇرگەن مۇرات ءادجيدىڭ ايتۋىنشا: «عۇندار ەۋروپاعا اياق باسقان كەزدە جەرگىلىكتى تايپالاردى وزدەرىنىڭ قاراپايىمدىلىعىمەن، اسەم جىبەك جانە اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن كيىمدەرىمەن، وكشەلى بىلعارى ەتىكتەرىمەن، ارينە قارابايىر جىلقىلارىمەن تاڭقالدىرعان».
اتتيلانىڭ سىرتقى كەلبەتىن جان-جاقتى سۋرەتتەگەن ەلشى پريسك پەن گوت تاريحشىسى يوردان بىلايشا سيپاتتايدى: «ول حالىقتاردى تىتىرەنتىپ، ەلدەردىڭ بارلىعىنا ۇرەي ۇيمەلەتىپ، بارلىق جەردە ءوزى تۋرالى وتە كەڭ ۇعىم تاراتقان ەڭىرەگەن ەر ەدى. ونىڭ قادامدارى پاڭ، قاراعاندا جانارى ۇشقىنداپ، دەنە قوزعالىستارىنىڭ وزىمەن اسپانداعان ءوز قۋاتىن ايعاقتاپ تۇراتىن. سوعىستى سۇيەتىن ول تىرشىلىكتە قايىرىمدى، ءبىر رەت سەنگەنگە مەيىربان بولاتىن. سىرتتاي قاراعاندا تاپال، كەڭ كەۋدەلى، كىشكەنتاي كوزى سىعىرايعان، بۋرىل تارتا باستاعان سيرەك ساقال، ءتامپىش مۇرىن، تەرىسىنىڭ ءتۇرى ادام جيىركەنگەندەي ول ءوز تەگىنىڭ بار بەلگىلەرىن پاش ەتكەندەي».
اتتيلا تۋرالى پىكىرلەر...
«اتتيلا بىتىراڭقى كوشپەلىلەردى بىرىكتىرىپ، قۇدىرەتتى يمپەرياعا اينالدىرعان الەم جاۋلاۋشىسى بولدى».
«شىڭعىسحان ءتارىزدى اتتيلا دا تەك قانا سوعىس دانىشپانى عانا ەمەس، دارىندى مەملەكەتتىك قايراتكەر بولدى».
«اتتيلا شايقاس كەزىندە اياۋسىز بولعانىمەن، تابيعاتىنان جاۋىز بولعان ەمەس».
«كونستانتينوپولمەن كەلىسسوز باستاعان اتتيلا ءبىرىنشى كەزەكتە سوعىسقا ەمەس، بەيبىتشىلىك ورناتۋعا ۇمتىلدى».
گ.ۆ.ۆەرنادسكي.
«كونستانتينوپولدەن اتتيلا شتابىنا دەيىنگى ارالىقتا بۇرىن تۇتقىندىقتا، قازىر بوستاندىقتا جۇرگەن تايپا باسشىلارىن (گرەكتەر) كوردىم. ولار ماعان اتتيلا پاتشالىعىندا ءومىر ءسۇرۋ الدەقايدا جەڭىل ەكەنىن ايتتى. ولارعا اسىرەسە قازىناعا سالىق تولەمەيتىنى ۇنايتىن. ولار ماعان ريمدە اقسۇيەك اسىل بەكزادا بولعانشا، عۇن ورداسىندا قاراپايىم قىزمەتشى بولعان ارتىق دەگەندى ايتتى. اتتيلا وزىنە باعىنىشتى حالىقتان مۇلدەم سالىق جينامايتىن. ول الىم-سالىق جايىن ويلامايتىن، سەبەبى قازىنا بارلىق ۋاقىت سوعىس ولجاسى مەن ۆيزانتيا التىنىنا تولىپ تۇراتىن».
«ول بۇكىل حالىقتاردى سىلكىندىرۋ ءۇشىن جاراتىلعان ەر ەدى. بۇكىل ەلدەرگە سۇمدىق بولىپ ءتيدى، ءبارىن دە قالتىراتىپ جىبەردى، ول تۋرالى حاباردىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. ونىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى ماڭعاز، كوزقاراسى مەن قيمىل قوزعالىسى اسا تەكتىلىكتى كورسەتەدى. سوعىستى جاقسى كورگەنىمەن توناۋشىلىعى از بولدى، وي قابىلەتى وتە جوعارى ەدى، سۇراۋشىعا قايىرىمدى، سەنگەن ادامىنا وتە مەيىرىمدى».
پريسك پانيوس، V ع. ءومىر سۇرگەن تاريحشى جانە ەلشى،
«ۆيزانتيا تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى.
«اتتيلا وركەنيەتتى قيراتۋشى، اقىماق جاۋلاۋشى بولعان جوق. ونىڭ ساياسي باسقارۋ مەن قوعامدىق ءتارتىپتى ورناتۋداعى جەتىستىگى شايقاستاعى جەڭىستەرىنەن ەشبىر كەم تۇسپەيدى».
«421 جىلدان باستاپ اتتيلا بيلىككە ارالاسىپ نەمەرە اعاسى رۋعيلانىڭ ماڭىزدى تاپسىرمالالارىن ورىندادى. رۋعيلا نەمەرە ءىنىسى بلەداعا قاراعاندا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ىستەردى اتتيلاعا سەنىپ تاپسىراتىن. تەك قانا كۇتپەگەن جانە توسىننان كەلگەن اجال رۋعيلاعا تاقتى اتتيلاعا اماناتتاۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەدى».
موريس – بۋۆە اجان.
«عۇن جورىعى ريم يمپەرياسى ەڭسەسىن ەزىپ تاستاعان تايپالاردىڭ ءۇمىتىن وياتتى. عۇنداردىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك تاريحي ءمانى وسىندا، اتتيلانىڭ الەمدىك تاريحي ءرولى دە وسى».
ا.بەرنشتام.
«اتتيلا ەسىمى ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار – الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي تسەزاردىڭ قاتارىنان ورىن الادى».
ا.تۆەرري، فرانتسۋز تاريحشىسى.
«ول حالىقتاردى تىتىرەنتىپ، ەلدەردىڭ بارلىعىنا ۇرەي ۇيمەلەتىپ، بارلىق جەردە ءوزى تۋرالى وتە كەڭ ۇعىم تاراتقان ەڭىرەگەن ەر ەدى. ونىڭ قادامدارى پاڭ، قاراعاندا جانارى ۇشقىنداپ، دەنە قوزعالىستارىنىڭ وزىمەن اسپانداعان ءوز قۋاتىن ايعاقتاپ تۇراتىن. سوعىستى سۇيەتىن ول تىرشىلىكتە قايىرىمدى، ءبىر رەت سەنگەنگە مەيىربان بولاتىن. سىرتتاي قاراعاندا تاپال، كەڭ كەۋدەلى، كىشكەنتاي كوزى سىعىرايعان، بۋرىل تارتا باستاعان سيرەك ساقال، ءتامپىش مۇرىن، تەرىسىنىڭ ءتۇرى ادام جيىركەنگەندەي ول ءوز تەگىنىڭ بار بەلگىلەرىن پاش ەتكەندەي».
يوردان، گوت تاريحشىسى،
«گەتتەر مەن ولاردىڭ ءىس-ارەكەتى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى.
باۋىرجان ايمانوۆ،
جاڭاوزەن قالاسى،
№ 18 ورتا مەكتەپتىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى،
«تۇركىستان» گازەتى.
