Ortalyq Azııa jerlerinen qazirgi Germanııaǵa deıin, Qara teńizden Baltyq teńizine deıingi keń-baıtaq aýmaqty baǵyndyryp, Eýropa tarıhynda «Táńir qamshysy» degen atpen qalǵan Batys Ǵun ımperııasynyń uly kósemi Attıla týraly az jazylǵan joq. Alaıda onyń kópshiliginde ony «qanisher», «jaýyz», «varvar», «basqynshy» retinde sýretteý basym. V ǵasyrda ómir súrgen ǵun bıleýshisi Attıla (Edil) búkil Eýropa halyqtary men patshalarynyń úreıin ushyrdy. Ol Eýropanyń ortasynda qurylǵan kóshpendilerdiń Uly Ǵun ımperııasyn odan ári kúsheıtip, eldi keńeıtý maqsatynda qudiretti Rım ımperııasyna qarsy kúresti. Sonymen, Attıla babamyzdyń óz basyna toqtalaıyq.
«Attıla esimi adamzat tarıhyndaǵy uly adamdar – Aleksandr Makedonskıı men Iýlıı ezardyń qatarynan oryn alady»
A.TVERRI. «Attıla tarıhy»
Attıla Batys Ǵun ımperııasynyń aty ańyzǵa aınalǵan áıgili bıleýshisi, adamzat tarıhynda ózindik orny bar tarıhı iri tulǵa. Ony Eýropa tarıhshylary «Atılla», «Atıl», «Ettlı», «Etel» dep te ataıdy. Iaǵnı Eýropany mekendegen halyqtar óz tilinde ártúrli ataǵan. Onyń esimi uzaq ýaqyt kári qurlyqta úreı týǵyzǵany sonsha, ony qudaıdyń bizge jibergen jazasy – «Táńir qamshysy» dep ataǵan. Ol týraly Vızantııanyń ataqty jylnamashysy, V ǵ. ómir súrgen 448 jyly Atıllanyń qabyldaýynda bolǵan elshi Prıısk Panııskıı «Vızantııa tarıhy» eńbeginde bylaı dep jazady: «Ol búkil halyqtardy silkindirý úshin jaratylǵan er edi. Búkil elderge sumdyq bolyp tıdi, bárin de qaltyratyp jiberdi, ol týraly habardyń ózi qorqynyshty edi. Onyń júrgen júrisi mańyzdy, kózqarasy men qımyl qozǵalysy asa tektilikti kórsetedi. Soǵysty jaqsy kórgenimen tonaýshylyǵy az boldy, oı qabileti óte joǵary edi, suraýshyǵa qaıyrymdy, sengen adamyna óte meıirimdi». Bul sıpattama Attılanyń iri tarıhı tulǵa, dana bıleýshi, ádiletti patsha bolǵandyǵyn bildiredi.
Germandyqtardyń belgili epıkalyq shyǵarmasy bolyp tabylatyn «Nıbelýngtar týraly jyrda» jáne ózge de german eposynyń shyǵarmalarynda, skandınav sagalarynda Attıla Rım ımperııasynyń qolastyndaǵy halyqtardy azat etýshi retinde sıpattalady. Attıla týraly tarıhı derek kózderi birshama bar. Biraq, ókinishke qaraı, uly ǵun kósemi Attıla jaıynda Eýropa tarıhnamasynda qaıshylyqty shyǵarmalar da jeterlik. Atap aıtqanda ony «taǵy», «qanisher», «jaýyz», «varvar», «basqynshy» retinde sýretteý basym.
Al latyn tarıhnamasynda «dinsiz» jáne «qıratýshy» Attılaǵa hrıstıandyq Rım ımperııasyn qarsy qoıyp, hronıkalarda uly kósem halyqty rımdikterden qorǵaýshy retinde beınelenedi. Sondaı-aq, keıinirek franýz jazýshysy Jan-Jak Rýsso da: «Ádiletti Attılany qanisher dep búkil álemge jalǵan sóz tarata, kópe-kórineý bura sóılep, jala japqan taǵy kim?» dep baǵa berse, Aleksandr Dıýma óz eńbeginde: «Qudiretti táńirim, meni árqashan qoltyǵymnan demep, ár kez alǵa jeteleıdi degen eken Attıla» dep, uly ǵun bıleýshisi týraly óz oı-pikirin bildiredi.
Adamzat tarıhynda óz ornyn tapqan ǵun bıleýshisi týraly qazaq topyraǵynda eń alǵash qalam terbegen ǵalym Shoqan Ýálıhanov bolsa, ǵun máselesi týraly tuńǵysh zerttegen ǵalymdardyń biri – tarıhshy Samat Ótenııaz. Ol óziniń «Attıla» degen kitabynda bylaı dep jazady: «Attılanyń óz basyna Eýropada (Túrkııa men Vengrııadan basqa elderde) eki túrli kózqaras bar. Biri hýn koroline hrıstıan dini áserimen neshe túrli jaýyzdyqty jamasa, ekinshileri Attılanyń Eýropa tarıhyndaǵy óz ornyna ádil baǵasyn bergender».
Attıla beınesi kóptegen jazýshylardyń, komozıtorlar men sýretshilerdiń nazaryn ózine aýdartty. Olardyń ishinde Rafaeldiń Vatıkandaǵy «Attıla men qasıetti Lev papanyń kezdesýi», P.Korneldiń «Attılanyń tragedııasy», ıtalıan kompozıtory Djýzeppe Verdıdiń «Attıla» operasy, Z.Vernerdiń «Attılanyń romantıkalyq tragedııasy» jáne t.b. belgili. Qazaq mádenıetiniń tarıhynda ózindik oryn alatyn týyndy Italııanyń ataqty kompozıtory Djýzeppe Verdıdiń «Attıla» operasy. Verdı Ǵun ımperatoryn Italııany Rım qyspaǵynan azat etken dańqty qolbasshy beınesinde dáripteıdi. Quldyq qoǵamdy joıǵan, Eýropaǵa dala demokratııasyn darytyp, damýdyń jańa kezeńine ǵumyr bergen óz dáýiriniń kórnekti reformatory edi deıdi. Erjúrek qolbasshy retindegi dara qasıetterin ashyp kórsetýmen birge óz zamanynyń dana dıplomaty bolǵanyn da dáleldegen.
Eýropa memleketteri moıyndap, Rım papasynyń ózi tizesin búgip, shapanynyń shalǵaıyn súıgen Attıla babamyzdyń erligi nelikten bizdiń jadymyzda saqtalmaı júr? Babamyzdyń búkil dúnıege aty shyqqan ataqty Shyńǵyshanmen qatar turǵan tarıhı tulǵa ekendigin halqymyz qashan tolyq moıyndaıdy? Qynjyltatyn taǵy bir jaǵdaı: barlyq oqý oryndarynda oqytylyp júrgen Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynda uly ǵun kósemi Attıla týraly aqparattar bes-alty sóılemmen shektelip qalǵan. Búkil halyq bolyp Attılanyń adamzat tarıhy men órkenıetine qosqan úlesin moıyndap, onyń erlikterin pash etip, úlgi tutatyn ýaqyt áldeqashan jetken sekildi.
Buryn-sońdy kóshpeliler ımperııasynyń tarıhynda, onyń ishinde Ǵun memleketiniń ǵumyrynda álemdi aýzyna qaratyp, dúnıe tarıhynda ańyz retinde qalǵan adamdardyń sany úsheý ǵana. Shyǵysta – Móde, túrki qaǵanatynda – Estemı, Batys Ǵun ordasynda – Attıla (Edil). Alaıda osy úsheýdiń arasynda búkil bir qoǵamdyq qurylysty joıyp, quldyqtyń qurýyna sebepker bolǵan jáne búgingi Italııa, Grekııa, Franııa, Germanııa, Rýmynııa, Vengrııa ispetti memleketterdiń bytyrańqy kinázdikteriniń basyn qosyp, olardyń tutas ult esebinde qalyptasýyna uıytqy jasaǵan Attılanyń jóni múldem bólek.
Óz kezeginde «Táńir qamshysy» (Bıch Bojıı) degen at alǵan Attıla patshanyń týylýy ár derekte ártúrli jazylyp keledi. Mysaly, otandyq attılatanýshynyń biri M.Bazarbaev 392 jyly dese, Morıs-Bývo Ajan men E.Omarov eńbekterinde 395 jyl, al Ulttyq enıklopedııalarda 400 jyl – Qara teńizdiń soltústigi dep berilgen. Keıbir tilshilerdiń Attıla týraly jazǵan maqalalarynda 403 ben 406 jyldar aıtylady. Iaǵnı, Eýropany dúr silkindirgen Uly ǵun bıleýshisiniń týǵan jeri men jylyn kórsetetin naqty tarıhı qujattyń bolmaýyna baılanysty áli naqtylanbaǵan.
Attılanyń shyǵý tegin jazýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı óz eńbeginde bylaısha taratady. 374 jyly Batys (Eýropa) Ǵun ımperatorlyǵynyń negizin salǵan Balaámir (Balamber, Balamer) 400-jylǵa deıin basqarǵan. Ol qaıtys bolǵan soń, taqqa onyń uly Juldyz (Ýldýz han), odan keıin bılik Juldyzdyń uly Qaratúnge (Karaton) kóshedi. Onyń ataqty úsh uly – Rýǵıla (Rýgıla, Rýla, Rýas), Aqtar (Oktar) jáne Myńzyq (Mýndzýk) boldy. Rýǵıla shamamen 412 jyly taqqa otyryp, 434 jyly qaıtys bolǵanǵa deıin bıligin júrgizip, Batys (Eýropa) Ǵun ımperııasyn odan ári kúsheıtti. 434 jyly Rýǵıla qaıtys bolyp, jastaıynan jetim qalǵan Myńzyqtyń uldary Bleda (Blede) men Attıla (Edil) bılikti ózara bólisken.
Al got tarıhshysy Iordannyń aıtýynsha, Bleda men Attıla bir áke-shesheden taramaǵan. Rýǵıla úsh aǵaıyndy bolsa (Rýǵıla, Aqtar, Myńzyq), Bleda – Aqtardyń, al Attıla – Myńzyqtyń uly bolǵan. Sol sebepti aǵaıyndylar arasynda bılik úshin ózara qarama-qarsylyq bolǵan. 433-434 jyldary Attıla Bledany óltirip, búkil bılikti óz qolyna alady. Derekterde Batys (Eýropa) Ǵun ordasynyń negizin salǵan Balamer (Balamber) patshanyń b.z.b. 209 jyly Ǵun memleketiniń negizin salǵan Móde qaǵannyń (Maodýn shanıýı) 15-shi urpaǵy ekeni aıtylady.
Sonymen, Attıla ǵun kósemi, ımperator ári álemniń uly qolbasshysy boldy. Eli úshin eńirep týǵan Attıla Batys Ǵun ordasynyń taǵynda 19 jyl otyrdy. 434 jyly Rýǵıla qaıtys bolyp, elge Bleda bılik júrgizgende ordanyń yntymaǵy buzylyp, birneshe bólikke bólinip ketý qaýpi týady. Sondaı-aq, jańa joryqtar kezinde de Attıla men Bleda arasynda kelispeýshilikter oryn alady. Munyń aqyry 445 jyly Attılanyń Bledany óltirip, bılikti óz qolyna tolyq alýymen aıaqtalady. Taq úshin kúres hanzadalar úshin tańsyq dúnıe emes. Biraq ta Attılanyń mundaı qastandyqqa barýynyń úlken memlekettik mańyzy boldy. Bledanyń kezinde Ǵun ordasy ydyraýǵa aınaldy. Bleda qyzǵanshaq ári ózimshil, elden góri óz basyn joǵary qoıatyn. Bul – antalaǵan dushpannyń ortasynda turǵan ǵundardyń tuqymy quryp ketedi degen sóz. Onyń ústine Rım ımperııasynan yǵysqan ostgottar (shyǵys gottary) men vestgottar (batys gottary) Dýnaı ózenine tyǵylyp, búıirden qanjardaı qadalyp turǵan. Attıla eriksiz týysyna qol jumsady. Onyń bul qastandyǵyn batys tarıhshylary aqtap jazady. Qalaı bolǵan kúnde de Attıla ǵun patshalyǵynyń taǵyna kúshpen otyrdy .
434 jyly Attıla Vızantııa ımperııasymen kelissóz júrgizip, Shyǵys Rım oǵan jylyna 700 lıtr (230 kg) altyn tólem tóleýge kelisken soń, ol shyǵys aımaqtaǵy jerlerdiń máselesimen aınalysa bastady. Konstantınopolmen jasalǵan kelisimshart 7 jylǵa sozylyp, bul ýaqyt aralyǵynda Attıla Soltústik Kavkazdy Ǵun ımperııasynyń baqylaýyna alýdy kózdedi. Sonymen birge Ortalyq Azııa men Qara teńizdiń soltústiginde ornalasqan taıpalardy ózine baǵyndyryp, bılik etý aımaǵyn keńeıtti. Alaıda Attılanyń osy máselemen Kavkazda júrgenin paıdalanǵan Vızantııa ımperatory jyldyq tólemdi keshiktirip, tólemeı bastaıdy. Mine, osy ýaqytta Attıla bastaǵan ǵun armııasy Kavkazdan oralyp, Dýnaı jaǵalaýyna shyǵady. Osy jerden Attıla Shyǵys Rım máselesin birjola sheshýdi oılap, jańa joryqqa daıyndala bastady.
440-441 jyldary Attılanyń Vızantııaǵa alǵashqy joryǵy bastalyp, Balqan túbegine birneshe baǵytpen basyp kiredi. Pannonııanyń (Vengrııa) burynǵy ortalyǵy bolǵan Sıngıdýným (qaz.Belgrad), Vımınaıým, Sırmıým jáne basqa da birneshe qalalardy baǵyndyrdy. Osylaısha, 441 jyly Vızantııa tarapynan qatty qarsylyq kórmegen Attıla búkil Balqan túbegine óz baqylaýyn ornatady. Arada 5 jyl ótip, 446 jyly Vızantııaǵa jańa joryq bastalady da, eki rım armııasy talqandalyp, 70-ke jýyq qala baǵyndyryldy. Attıla ońtústikte – Fermopılge (Grekııa), shyǵysta – Gallıpolıge deıingi jerdi basyp alyp, Konstantınopol qabyrǵasyna kelip jetedi. Ǵun bıleýshisi Vızantııa bıleýshileriniń záresin ketirip, astanany qıratyp, jermen-jeksen etetinin málimdeıdi. Attılaǵa baǵynyp, salyq tóleýden basqa amaly qalmaǵan Vızantııa ımperatory Feodosıı masqara kelisimshartqa qol qoıady. Bul kelisim boıynsha ol Attılaǵa bir mezette 6000 fýnt altyn berip, jyldyq tólemdi 2000 fýntqa jetkizip, ýaqtynda tóleýge ýáde beredi.
Osylaısha, Attılanyń Vızantııaǵa (Shyǵys Rım) qarsy soǵysy sátti bastalyp, nátıjeli aıaqtaldy. Shyǵys Rım ımperııasynyń Dýnaıǵa deıingi qalalaryn birinen soń birin basyp alyp, Balqanǵa keler jol boıyndaǵy bekinisterdiń bárin talqandady. Alǵashqy shaıqastyń ózinde Rım áskerin birjola qıratty. Attıla Vızantııamen kelisimge kelip, Pannonı men Frakııa arasyndaǵy kóp jerdi ózine qaratyp Vızantııa tarapyna ótip ketken qashqyn ǵundardy qaıtarýdy talap etti. Ǵun bıleýshisi Konstantınopolge úsh ret elshi jiberedi. Vızantııa bıligi ǵun elshileriniń bárin syılap, qoıyn-qonyshyn altynǵa toltyryp otyrǵan. Birde Konstantınopolge elshi bolyp Attılanyń keńesshisi Edıkon (Edige) keledi. Attıla ózine unaǵan adamdarynyń bárin Vızantııaǵa elshi etip jiberip otyrdy, sebebi onda barǵan adam altynǵa qaryq bolyp qaıtatyn.
448 jyly Attıla saraıyna Vızantııadan elshilik kelip, onyń quramynda grek tarıhshysy Prıısk Panııskıı men ǵun tilin biletin birneshe adam bolǵan. Elshilik eki maqsatpen kelgen. Birinshisi, ǵundarmen uzaq merzimdi bitimge kelý, olarǵa alym-salyqty ýaqtynda tóleý. Ekinshisi, múmkinshiligi bolsa, Attılaǵa qastandyq jasap, ǵun bıleýshisin óltirý. Prıısktiń jazýyna qaraǵanda, olar Attılaǵa ý berip óltirýge onyń ustazy Edıkondy (Edige) azǵyrady. Qarııany buǵan kóndirý úshin 50 fýnt altyn jumsap, Attılany Vızantııa elshilerin qabyldaý kezinde óltirýdi josparlaıdy. Biraq Edıkon satqyndyqqa barmaı, vızantııalyqtardyń josparyn Attılaǵa búge-shigesine deıin aıtyp beredi. Attıla bul zymııandyqqa qatty ashýlanyp, qalaı da Vızantııamen qaqtyǵysýǵa sebep izdeıdi.
«Ǵundar dıplomatııa kúshsiz bolǵanda ǵana soǵysqa kirisýi kerek, alaıda soǵys jańa dıplomatııanyń bastalýyna da túrtki bolady!» degen qanatty sózdi Attıla aıtqan desedi. 1989 jyly AQSh-ta Ýess Robertstiń «Attıla hannyń basqarýshylyq óneri» degen kitaby jaryq kórip, sol jyly júrgizilgen zertteýlerdiń nátıjesinde zııalylar men kásipkerler arasynda eń kóp oqylǵan týyndy retinde tanylǵan. Atalmysh kitap odan keıin de úsh márte san myńdaǵan taralymmen qaıtadan basylyp shyqqan. Eshbir jarnamany qajet etpeı-aq isker jandardyń «ústeldik kitabyna» aınalǵan shyǵarmany oqyǵandar «kitaptaǵy ustanymdar eshqashan eskirmeıdi», «damýdyń, kóshbasshylyqtyń sheberligin Attıladan úırenýge bolady», «eger Attıla búginde ortamyzda bolsa, áıgili dıplomat, naǵyz reformator, álemdi aýzyna qaratqan saıasatker bolar edi» degen maǵynada birneshe ondaǵan maqalalar jaryq kóredi.
Endigi kezekte qudiretti Ǵun bıleýshisiniń memleketti qalaı basqarý, el basqaratyn adamdardy qalaı tańdap daıyndaý kerektigi týraly saıasatyna toqtalsaq. Qazir álemde Shyńǵyshandy ulyqtap, onyń adamzat tarıhynda qaldyrǵan ornyna jańa kózqaraspen qarap, onyń is-áreketterine oń baǵa berý keń óris alýda. Alaıda bizdiń sóz etip otyrǵan Ǵun bıleýshisi Attılany da qudiretti monǵol qaǵanymen teń dárejede ulyqtaýǵa quqymyz bar dep esepteımin. Sebebi, Attıla kezinde batys zertteýshileri jazǵandaı tek ǵana «varvar», «basqynshy», «jabaıy», «qatygez» bolǵan joq. Attıla adamzat tarıhynda kóptegen ońdy isterimen de qaldy.
Atalǵan kitapta batys tarıhshylarynyń erterekte Attılany qatygez, soǵysqumar qolbasshy, mádenıet pen órkenıettiń kúlin kókke ushyrǵan jaýyz retinde sıpattaǵan keıbir syńarjaq tujyrymdary osylaısha joqqa shyǵarylǵan. Attıla zamanynda ǵun halqy qyryqpyshaq bolyp qyrqysyp jatqan edi. Sondaı beı-bereket aýyr kezeńde álemdi jaýlap alý túgil óz halqynyń basyn biriktirý qıyn bolatyn. Al Attıla bılikke kelgennen bastap qolastyndaǵy halyqty bir ortalyqqa baǵyndyryp, ǵundardy Eýropaǵa ústemdik júrgizýge deıin kótergen dańqty bıleýshi boldy. Kóptegen taıpalar men halyqtar Attılanyń joryqtary arqasynda san ǵasyrdan beri kele jatqan Rım qul ıelenýshilik qoǵamynyń tutqynynan bosap, qazirgi irgeli elderdiń qurylýyna sebep boldy.
Ǵun bıleýshisi Rýǵılanyń kezinde Rım ımperııasymen jasalǵan shartqa negizdele otyryp, 12 jasar Attıla Rımge kepil retinde jiberilip, Ǵun ordasyna Aeıı esimdi bala kepildikke beriledi. Keıinirek taǵdyr bul eki balany 451 jyly Katalaýn dalasynda bir-birine jaý etip kezdestirdi. Attıla Rımde júre kele onyń ishki-syrtqy saıasatyn, armııasynyń artyqshylyqtary men kemshilikterin jiti zertteıdi. Sonymen qatar elshiler men ókilder arasyndaǵy kelissózderdi, kezdesýlerdi, kóshbasshylyqtyń qyr-syryn, jazý-syzý men is qaǵaz jumystaryn úırenedi. Shyn máninde, Rımniń ar-namys sotynda júrgen kezinde Attılanyń kókeıine búkil álemdi jaýlap alýdyń strategııalyq motıvi týǵan.
434 jyly Rýǵıla qaıtys bolyp, bılikti aǵaly-inili Bleda men Attıla ózara bólisedi. Bleda eshteńege qyzyqpaı, ýaqtyn kóńil kóterý, saıatshylyqpen ótkizse, al Attıla kerisinshe kórshi taıpalardy baǵyndyryp óz ıeligin keńeıte túsedi. Bledanyń kezinde ǵundardyń aýyzbirshiligi ketip, olar ózara qyrqysa bastaıdy. Attıla Ǵun ordasynyń bolashaǵy úshin týmasyn óltirip, bılikti jeke-dara óz qolyna aldy. Ol kezde ǵundar patshany moıyndaǵanmen negizinen ǵun qoǵamyna aqsaqaldar ústemdik júrgizetin. Attıla aımaq basshylary bolǵan aqsaqaldarmen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, tez til tabysyp, birtindep olardyń senimine kiredi jáne olardy ózine tarta bildi. Onyń qabyldaǵan ár sheshimi ornyqty, ádil de taza ómirsheń bolǵandyqtan Attılanyń abyroıy halyq arasynda tez asqaqtady.
Shyńǵyshan sııaqty Attıla da el basqaratyn adamdardy shyqqan tegi men áleýmettik jaǵdaıyna qarap emes, olardyń aqyly men danyshpandyǵyna, sóz tapqyrlyǵy men aılasyna, ásirese adaldyǵyna qaraı otyryp iriktep, bılikke ákeldi. Kóptegen ǵalymdar Attılanyń kómekshileri bolǵan Edıkon (skıf), Orest (got), Onogez (alan) sııaqty tulǵalardyń ǵun bolmaǵandyǵyna qaramastan olar bıleýshige adal bolyp, oǵan eshqashan qııanat jasamaǵanyn aıtady.
Batys zertteýshileri Attılany qansha jek kórse de, onyń keremet sheshen, aılaker saıasatshy, mámileger dıplomat, uly qolbasshy, daryndy el basshysy ekenin moıyndaıdy. Attıla óz erkimen qaqpasyn ashqan qalany qıratýǵa jol bermeı, tek salyq alýmen shektelgen. Al qarsylyq kórsetip, ǵun sarbazdarynyń qany kóp tógilgen qalalar sóz joq talqandaldy. Attılanyń bul áreketin biz keıinirek uly qaǵan Shyńǵyshannan da kóremiz. Attıla aldap-arbaý, ozbyrlyq, ýádeni oryndamaý, qastandyq degen nárselerge kóz jumyp qaramaıtyn. Sondyqtan da kóptegen basqa taıpanyń basshylary «Rımniń syıly azamaty bolǵansha, Ǵun bıleýshisiniń qyzmetkeri bolýdy» artyq sanaǵan. Kóptegen Eýropa korolderi Attıla saraıyna óz balalaryn jiberip, onyń el basqarý ónerin úırenýdi nasıhattaǵan.
• Biz, ǵundar – basqarýdyń ár satylarynyń bárinde daryn qabileti men sheberligi jaǵynan ózgelerden asyp týǵan basshylardy ǵana taǵaıyndaýymyz kerek;
• Ár ǵun ózin ómir boıy shákirt sanap, barlyq bilim bulaqtarynan úzdiksiz sýsyndasyn;
• Bizdiń ult ómirlik daǵdymen mashyq bolyp qalyptasatyn sheberlikti meńgerý úshin adaldyq pen batyldyqty qasterleýge tıis;
• Myqty basshy bir kúnde paıda bolmaıdy;
• Ádiletsizdikti túp-tamyrymen joıyp otyrmasa, ol únemi jamandyqty shaqyrýmen bolady;
• Basshy bireýge unaýǵa emes, moıyndalýy tıis jáne ózgeniń jaıyn jaqsy túsinetin, tereń sezinetin bolýy kerek;
• Jat jurttyń mádenıetin, nanym-senimin, salt-dástúrin sezinip, túsinetin, baǵalaıtyn adamgershiliktiń bolǵany abzal;
• Qashan qozǵalýdy, qashan bógelýdi, ahýaldyń barlyq qyrlaryn seze otyryp tez ári durys sheshimdi der kezinde qabyldaı bilý. Kúmándanyp, ózine senbeı isti keıinge qaldyrý artynan ergenderdi adastyrady jáne jaýǵa jem etedi;
• Kóshbasshy paryzyn, mindetin oryndaǵanda ózine senimi az bolsa, keıingilerge onyń álsizdigi dereý baıqalady;
• Elge súıeý bolý úshin senimnen óziń de shyǵa bil, ózgege ony júkteı bil;
• Jurtty artyńa ertý úshin olardy aıalaı bil. Ózińe baǵynyshty qarapaıym jandardy eshqashan qorlama, qatesi bolsa keshire bil, jasyp júrse jigerlendir. Jazalaýǵa asyqpa;
• Ýaqyttyń qunyn bilý – basshy úshin altynmen teń. Sheshim keshikpeı, ozbaı, dál merziminde qabyldanýy kerek;
• Basshy óziniń de, qolastyndaǵy jandardyń da is-áreketin kim bolsa da túsindire alatyn bolýy tıis;
• Árdaıym qolyńmen jasaǵandy moınyńmen kóter. Sóziń men isiń dosqa da, dushpanǵa da senim uıalata bilsin. Senimsiz basshyda yqpal bolmaıdy;
• Maqsatqa jetetin kúsh pen turaqty tabandylyq bolsyn. Saq syndyrýǵa, aldanyp-arbanýǵa jol berme;
• Basshy eshqashan otbasy, oshaq qasynyń deńgeıindegi usaq-túıek ispen aınalyspaýy kerek;
• Basqarýshy tulǵa ustamdy, ózine senimi nyq, ıgilikten úmitin úzbeıtin kóregen bolsa, jeńilse de moıymaıdy, bar múmkindikti paıdalana bilgenine dán rıza qalpynda qala beredi;
• Jeńimpaz bolý úshin elden oqshaýlanýdyń qajeti joq, kerisinshe senimge selkeý túsiretin dúleı kúshterge tosqaýyl bolatyn áleýetti qýattyń, qajymas qaırattyń, aınymas armannyń, jasymas jigerdiń, qaıtpas senim men qaısarlyqtyń orny aıryqsha;
• Óz múmkindigin tolyq paıdalanbaǵan adamdy eshqashan yntalandyrma, oǵan syı-sııapat jasama. Sen óziń jaýaptanǵan isiń úshin ózgeni jazǵyrma. Al jan aıamaı eńbek etip, elge mol tabys ákelgen adamǵa ózine laıyqty aqysyn der kezinde berip, top aldynda madaqta.
Attıla óz tusynda el basqarýshylardy oqytatyn mektep qalyptastyrǵanyn amerıkalyq ǵalym, doktor V.Robert óziniń ǵylymı maqalasynda erekshe atap kórsetedi. Sonymen qatar ǵundardyń ulylyǵy óz halqynyń múddesi úshin jeke bastaryn qurbandyqqa shala alatyndyqtary bolǵandyǵyn Attıla qalyptastyrǵan mekteptiń jemisi deıdi. Osylaı dep artynda óziniń ónegeli isi men óshpes ósıetin qaldyrǵan Attılanyń basqarýshylyq ónerin jiti zerttegen qazirgi amerıkalyq ǵalymdar mynadaı tujyrymǵa keledi:
– Han retinde Attıla álemdik deńgeıde oılaıtyn tulǵa bolǵan;
– Ulys-taıpalarmen tyǵyz baılanys ornata otyryp, basqarýshylyq ilimin halyqpen jiti sabaqtastyrýy sol kezdiń ózinde demokratııalyq ustanymdardyń bolǵandyǵyn ańǵartady;
– Attıla týa bitken psıholog ispetti halyqty óz mańyna toptastyra bilgen;
– Qara qyldy qaq jarǵan ádil tulǵa boldy;
– Sheshim qabyldaǵanda asyqpaı jan-jaqty zerdelep, oı eleginen ótkizetin, aqyl salatyn sheber basshy boldy;
– Bul dúnıege ǵun bolyp kelgendigin maqtan tutatyn, ony ózgelerge moıyndatatyn shynaıy ultjandy patrıot retinde tanylady.
Attıla dáýirindegi eń basty ıdeıa – Bostandyq, Rım ımperııasynan táýelsizdik alý bolatyn. Attıla ulttyq salt-dástúr men ádet-ǵurypqa úlken mán berdi.
Ol bylaı deıtin:
* Barlyq ǵundar, ásirese bizge qosylǵysy keletinder bizdiń dástúrimizdi úırenýge, beıimdelýge jáne saqtaýǵa mindetti. Eger olar ǵun bolmasa, rımdik nemese Rım ımperııasynyń odaqtasy retinde kúmándana otyryp, biz olarǵa eskertýler jasaýymyz kerek;
* Árbir ǵun bizdi biriktirip jáne kúshti etip turǵan dástúrmen qarýlanýy tıis. Biz bir maqsat jolynda birigýimiz kerek;
* Ǵun úshin «jaqsy» bolǵan nárse, ult pen taıpa úshin de «jaqsy» bolýy tıis. Kerisinshe, ult pen taıpa úshin «jaqsy» bolǵan nárse, ǵun úshin de «jaqsy» bolýy mindetti, áıtpese ol Rımge qashqyn bolyp ketýi múmkin.
Ortaǵasyrlyq óleńder men ańyzdarda «Táńir qamshysy» atanǵan talantty jáne qudiretti bıleýshi týraly estelikter áli kúnge deıin saqtalǵan. Bunyń ózindik sebepteri de bar. Birinshiden, ol Rım qaqpasynyń aldynda turyp, Lev papanyń ótinishimen qalany qıratpady. Ol dindi qurmettep, Rımdi qasıetti oryn retinde sanaǵan. Bul naǵyz órkenıetti adamnyń áreketi. Ekinshiden, Attıla óz halqy men baǵynyshtylaryna kishipeıildi jáne ádiletti boldy. Ol óte qarapaıym boldy, joryq kezinde jaýyngerlerimen alaý basynda birge tamaqtanatyn. Qonaqtardy syılap, qonaqjaılylyq tanytatyn. Úshinshiden, Attıla uly qolbasshy bolyp qana qoımastan, mádenıetti joǵary baǵalap, ózi de aqyldy jáne bilimdi bolatyn. Árqashan qasyna bilimdi jáne dana keńesshilerdi jınady. Osyndaı adamdardy jolyqtyrǵanda olardy ózine jaqyn tartatyn. Qalalardy baǵyndyrǵan kezde mádenı eskertkishterdi qıratpaýǵa tyrysatyn. Barlyq ýaqytta janynda jazýshylar men ǵalymdardy ustady. Vızantııalyqtar tabandy túrde Attılany basqynshy retinde qaralasa da, ol árqashan óziniń halqynyń «varvar» emestigin dáleldeýge tyrysty jáne onysyn dáleldedi de. Kóshpelilerdiń tarıhyn jańa kózqaraspen zerttep júrgen Murat Adjıdiń aıtýynsha: «ǵundar Eýropaǵa aıaq basqan kezde jergilikti taıpalardy ózderiniń qarapaıymdylyǵymen, ásem jibek jáne ań terisinen tigilgen kıimderimen, óksheli bylǵary etikterimen, árıne qarabaıyr jylqylarymen tańqaldyrǵan».
Attılanyń syrtqy kelbetin jan-jaqty sýrettegen elshi Prısk pen got tarıhshysy Iordan bylaısha sıpattaıdy: «Ol halyqtardy titirentip, elderdiń barlyǵyna úreı úımeletip, barlyq jerde ózi týraly óte keń uǵym taratqan eńiregen er edi. Onyń qadamdary pań, qaraǵanda janary ushqyndap, dene qozǵalystarynyń ózimen aspandaǵan óz qýatyn aıǵaqtap turatyn. Soǵysty súıetin ol tirshilikte qaıyrymdy, bir ret sengenge meıirban bolatyn. Syrttaı qaraǵanda tapal, keń keýdeli, kishkentaı kózi syǵyraıǵan, býryl tarta bastaǵan sırek saqal, támpish muryn, terisiniń túri adam jıirkengendeı ol óz teginiń bar belgilerin pash etkendeı».
ATTILA TÝRALY PIKIRLER...
«Attıla bytyrańqy kóshpelilerdi biriktirip, qudiretti ımperııaǵa aınaldyrǵan álem jaýlaýshysy boldy».
«Shyńǵyshan tárizdi Attıla da tek qana soǵys danyshpany ǵana emes, daryndy memlekettik qaıratker boldy».
«Attıla shaıqas kezinde aıaýsyz bolǵanymen, tabıǵatynan jaýyz bolǵan emes».
«Konstantınopolmen kelissóz bastaǵan Attıla birinshi kezekte soǵysqa emes, beıbitshilik ornatýǵa umtyldy».
G.V.Vernadskıı.
«Konstantınopolden Attıla shtabyna deıingi aralyqta buryn tutqyndyqta, qazir bostandyqta júrgen taıpa basshylaryn (grekter) kórdim. Olar maǵan Attıla patshalyǵynda ómir súrý áldeqaıda jeńil ekenin aıtty. Olarǵa ásirese qazynaǵa salyq tólemeıtini unaıtyn. Olar maǵan Rımde aqsúıek asyl bekzada bolǵansha, Ǵun ordasynda qarapaıym qyzmetshi bolǵan artyq degendi aıtty. Attıla ózine baǵynyshty halyqtan múldem salyq jınamaıtyn. Ol alym-salyq jaıyn oılamaıtyn, sebebi qazyna barlyq ýaqyt soǵys oljasy men Vızantııa altynyna tolyp turatyn».
«Ol búkil halyqtardy silkindirý úshin jaratylǵan er edi. Búkil elderge sumdyq bolyp tıdi, bárin de qaltyratyp jiberdi, ol týraly habardyń ózi qorqynyshty edi. Onyń júrgen júrisi mańǵaz, kózqarasy men qımyl qozǵalysy asa tektilikti kórsetedi. Soǵysty jaqsy kórgenimen tonaýshylyǵy az boldy, oı qabileti óte joǵary edi, suraýshyǵa qaıyrymdy, sengen adamyna óte meıirimdi».
Prısk Panıos, V ǵ. ómir súrgen tarıhshy jáne elshi,
«Vızantııa tarıhy» eńbeginiń avtory.
«Attıla órkenıetti qıratýshy, aqymaq jaýlaýshy bolǵan joq. Onyń saıası basqarý men qoǵamdyq tártipti ornatýdaǵy jetistigi shaıqastaǵy jeńisterinen eshbir kem túspeıdi».
«421 jyldan bastap Attıla bılikke aralasyp nemere aǵasy Rýǵılanyń mańyzdy tapsyrmalalaryn oryndady. Rýǵıla nemere inisi Bledaǵa qaraǵanda memlekettik mańyzy bar isterdi Attılaǵa senip tapsyratyn. Tek qana kútpegen jáne tosynnan kelgen ajal Rýǵılaǵa taqty Attılaǵa amanattaýǵa múmkinshilik bermedi».
Morıs – Býve Ajan.
«Ǵun joryǵy Rım ımperııasy eńsesin ezip tastaǵan taıpalardyń úmitin oıatty. Ǵundardyń batysqa jasaǵan joryǵynyń dúnıejúzilik tarıhı máni osynda, Attılanyń álemdik tarıhı roli de osy».
A.BERNShTAM.
«Attıla esimi adamzat tarıhyndaǵy uly adamdar – Aleksandr Makedonskıı men Iýlıı ezardyń qatarynan oryn alady».
A.TVERRI, franýz tarıhshysy.
«Ol halyqtardy titirentip, elderdiń barlyǵyna úreı úımeletip, barlyq jerde ózi týraly óte keń uǵym taratqan eńiregen er edi. Onyń qadamdary pań, qaraǵanda janary ushqyndap, dene qozǵalystarynyń ózimen aspandaǵan óz qýatyn aıǵaqtap turatyn. Soǵysty súıetin ol tirshilikte qaıyrymdy, bir ret sengenge meıirban bolatyn. Syrttaı qaraǵanda tapal, keń keýdeli, kishkentaı kózi syǵyraıǵan, býryl tarta bastaǵan sırek saqal, támpish muryn, terisiniń túri adam jıirkengendeı ol óz teginiń bar belgilerin pash etkendeı».
Iordan, got tarıhshysy,
«Getter men olardyń is-áreketi» eńbeginiń avtory.
Baýyrjan AIMANOV,
Jańaózen qalasy,
№ 18 orta mekteptiń tarıh páni muǵalimi,
«Túrkistan» gazeti.
