جەردىڭ ءسانى كىرەدى جۇپار شاشقان گۇلىمەن…

4189
Adyrna.kz Telegram

گۇل – اسەمدىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى. كوكتەم مەزگىلىندە قار كوبەسى سوگىلمەي جاتىپ، بايشەشەكتەردىڭ ءبۇر جاراتىنى، كۇن قىزا كەلە قىر توسىندە ناۋرىزگۇلدەر (ناۋ­رىزشەشەك) مەن ناۋرىزەكتەر كوز قۋانتا بوي كوتەرەتىنى كوكتەمنىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، شىرايلاندىرا تۇسەدى.تابيعاتتىڭ سىرىن ەرەكشە تانىپ بىلگەن قازاق حالقى وسىمدىكتەردىڭ قاسيەتىن باعالاي بىلگەن. بۇل ورايدا كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، دالا مەن قىردى ادەمىلىككە بولەيتىن گۇلدەرگە دە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا جاراتىلىستارىنا ساي اتاۋ بەرگەن.

گۇل اتاۋلارى ۇلتىمىزدىڭ تىلدىك كەڭىستىگىندە مادەني الەۋەتكە يە ماڭىزدى سوزدىك بىرلىكتەر قاتارىنا جاتادى. گۇلدەر ەستەتيكالىق، ونەركاسىپتىك، قۇندىلىقتىق سيپاتىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قورشاعان الەمگە بەينەلى-سيمۆوليكالىق قاتىناستى ءبىلدىرۋ ەرەكشەلىگىمەن دە قۇندى. كەيبىر گۇل اشاتىن وسىمدىك اتاۋلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ولاردىڭ گۇلدەۋ ۋاقىتى نەگىز بولعان. مىسالى، ناۋرىزگۇل (ناۋرىزشەشەك), ناۋرىزەك اتتارىنا ناۋرىز ايىندا (21 ناۋ­رىز – 21 ءساۋىر ارالىعىندا) جەر بەتىن جارىپ شىعىپ، گۇلدەۋى، ال نامازشامگۇل نەمەسە ىمىرتگۇل اتىنا ساي كۇن باتقان سوڭ، تۇنسۇلۋ//تۇنسۇلۋگۇل تەك تۇندە، مامىرگۇل اتاۋىنا مامىر ايىندا گۇلدەۋى سەبەپشى بولعان.
نازىك كۇلتەجاپىراقتارى مايىسا توگىلىپ، كۇن كوزىنە ءالسىز مويىندارىن سوزا وسكەن گۇلدەردىڭ سان الۋان تۇرىنە قاراپ حالقىمىز ولاردىڭ ءتۇسىنىڭ ءوز ماعىنالارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتقان. اق گۇل – نازىكتىك پەن تازالىقتىڭ نىشانى سانالعان. اق ءتۇس − جاستىقتىڭ، پاكتىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە تۇسىنىلگەندىكتەن، ولاردى ۇيلەنۋ تويىندا سىيلاۋ بىزدە داستۇرگە اينالعان. القىزىل ءتۇس – جالىندى جاستىقتىڭ بەلگىسىن سيپاتتايدى. قىزىل ءتۇس − ماحاببات ءتۇسى سانالادى. التىن تۇستەسى – ۇلىلىقتى، مارتەبەلىلىكتى بىلدىرسە، سارعىلت ءتۇس – شىعىستا تاكاپپارلىقتىڭ، الىپ كۇشتىڭ، بيلىكتىڭ نىشانى رەتىندە قابىلدانعان. سارى ءتۇس ادەتتە كۇننىڭ نىشانىن بەينەلەيدى.
دەگەنمەن، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدە سارى گۇل – سەنىمسىزدىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى. كوك ءتۇس – باتىستا ساعىنىش­تىڭ، ادالدىقتىڭ بەلگىسى سانالادى. ونى نە­گىزىنەن اسكەرگە كەتەتىن ەر-ازاماتتارعا سىي­لايتىن كورىنەدى. ال بىزدە كوك گۇلدەردى ادامنىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن تارتۋ ەتەدى.
گۇل اتاۋلارىنىڭ قازاقشا اتاۋلارى حالقىمىزدىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىندە دە، اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىندە دە، ءتىپتى ءباسپاسوز بەتىندە دە ەرتەدەن بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى. ادەمىلىكتى باعالاي بىلگەن حالىقىمىز قىز بالانى ادەمى دە نازىك گۇلگە تەڭەپ ولارعا راۋشان، رايحان، قالامپىر، بارشىن، جاۋقازىن، لالا، قىزعالداق، قىرمىزى، ناركەز، ت.ب. ەسىمدەردى قوياتىن بولعان. سودان دا بولار «گۇل – جەردىڭ كوركى، قىز – ەلدىڭ كوركى» دەگەن اتالى ءسوز قالدىرعان.
ءار گۇلدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى دە، قاسيەتى دە مول. ماسەلەن، قازاقستاندا وسەتىن جانارگۇل دەپ اتالاتىن رەڭدى گۇل وتە باعالى شيپالىق قاسيەتكە يە. ول جۇرەك اۋرۋىن ەمدەۋدە تاپتىرماس باعالى وسىمدىك. شيپالىق قاسيەتىمەن بىرگە بۇل وتە جوعارى باعالاناتىن اسەم وسىمدىك. جانارگۇلدىڭ الىستان جانىپ تۇرعان وت سياقتى بولىپ انىق كورىنەتىن وتە ادەمى اشىق سارى نەمەسە قىزىل گۇلى بولاتىنى بەلگىلى. ول كوپ جەرلەرگە تارالعانىنا قاراماستان، بۇگىنگى كۇنى شيپالىق ماقساتتا جانە گۇلشوعى رەتىندە كوپتەپ جيناۋدىڭ اسەرىنەن ازايىپ، كەيبىر تۇرلەرى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
شولپانكەبىس – ادەمى گۇلدەردىڭ ىشىندەگى «قىڭىرىنىڭ» ءبىرى. بۇلاي اتالۋ سەبەبى گۇلىنىڭ تومەنگى كۇلتەسى تار، كەبىسكە ۇقسايدى. ول كەبىستىڭ ءتۇسى اشىق سارى نەمەسە كۇلگىن، ىشىندە قوشقىل سەپكىلدەرى بار. «كەبىس» كۇلتەنىڭ ىشىنە قاراي قايىرىلىپ تۇرادى. كوبىنە جالعىز وسەتىندىكتەن توزاڭدانا الماي قالادى. ونىڭ بيىكتىگى 15-25 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. كولەڭكەلى، جىلى، قاراعايلى ورمان ساياسىن سۇيەدى. شولپانكەبىستىڭ 2-3 جاپىراعى بار ساباعىنان ءبىر-ەكى گۇل شىعادى. كۇلتەلەرى قىزىل قوڭىر، اشىق سارى ءتۇستى بولىپ كەلەدى. تومەنگى كۇلتەسى ۇدايى ءتۇرىن وزگەرتىپ، ۇلعايىپ كەبىس سياقتى پىشىنگە ەنەدى. وسىمدىكتىڭ اتى دا وسىعان بايلانىستى شىققان بولسا كەرەك.
قۇرتقاشاش – ەلىمىزدىڭ باقتارىنا ايرىقشا اجار قوسار كوپجىلدىق اسەم گۇلدى وسىمدىك. قىلىش ءتارىزدى جاپىراعى جانە جۋان قىسقا تامىر ساباعى بار بۇل وسىمدىك اسەمدىگى جاعىنان وتە جوعارى باعالانادى. ماۋسىم ايىندا قۇرتقاشاش گۇلدەگەندە جاپوندىقتار جالپىلاما «حانامي» ۇيىمداستىرادى. مۇنىڭ ءمانى گۇلگە تەلمىرىپ بىرنەشە ساعات وتىرىپ، راقاتتانۋ جورالعىسى دەگەندى بىلدىرەدى. مامىر ايىنىڭ بەسىن جاپوندار ەر بالالار كۇنى دەپ اتاپ وتەدى، بۇل كەزدە ەر بالاسى بار ءۇيدىڭ ءبارىنىڭ بۇيىمدارىندا قۇرتقاشاش بەينەسى پايدا بولادى. قۇرتقاشاشتىڭ جاپىراعى قىلىشقا ۇقساعاندىقتان، الگى جورالعى ۇل بالا ەرجۇرەك، باتىر بولسىن دەگەنگە مەڭزەيدى. سوندىقتان دا قۇرتقاشاش جاپون تىلىندە «باتىر رۋحى» دەپ اتالادى. ەگيپەتتە قۇرتقاشاش شەشەندىك نىشانعا يە بولعان. ال اۆستراليادا ول كەرەعار ۇنسىزدىك پەن قاسىرەتتىڭ بەلگىسى رەتىندە قورىمداردا وسىرىلەدى. كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ عىلىمي اتاۋلارى ونىڭ تۇسىنە، شيپالىق قاسيەتىنە، سىرتقى پىشىنىنە قاراپ حالىق قويعان اتاۋ­لارىنا بايلانىستى تۋىنداعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قۇرتقاشاش نەمەسە جىلانقياق وسىمدىگىنىڭ «يريس» دەگەن اتاۋى گرەك تىلىندە كەمپىرقوساق دەگەن تۇسىنىك بەرەدى. بۇل ات قۇرتقاشاشتىڭ كوك ءتۇرىنىڭ گۇلىنە تولىق ساي كەلەدى. ولاردىڭ گۇلدەرى شىن­دىعىندا ءارتۇرلى ادەمى تۇسكە ەنىپ، كەمپىرقوساق سياقتى قۇبىلىپ تۇرا­دى. قۇرتقاشاش كونە زاماننان بەرى اسەم­دىك ءۇشىن قولدان ەگىلىپ كەلە جاتقان وسىمدىكتەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
كوكتەمنىڭ كورىكتى گۇلدەرىنىڭ ءبىرى – بايشەشەك. كەيدە ونى حالىق اراسىندا قارعالداق دەپ تە اتايدى. بايشەشەك ەرتە كوكتەمدە ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە گۇلدەپ وسەتىن بادانالى شوپ­تەسىن وسىمدىكتىڭ ءبىرى. بايشەشەكتىڭ باسقا گۇلدەردەن ەرەكشەلىگى دە وسىندا: ەرتە كوكتەمدە قار استىنان قىلتيىپ شىعاتىن، كوكتەمنىڭ حابارشىسى. وعان قىسقى سۋىق، قار، ءتىپتى كوكتەمنىڭ ىزعارى دا قورقىنىشتى ەمەس. بايشەشەكتىڭ ورماندار مەن جايىلىم جانە شابىندىق جەرلەردە وسەتىن 10-15 ءتۇرى بار. ەڭ اۋەلى قياق سەكىلدى جىڭىشكە ەكى جاپىراعى شىعادى. ارتىنان قوڭىراۋ سەكىلدى اق گۇل جارادى. عالىمدار بايشەشەكتىڭ گۇلدەۋى ونىڭ تۇرىنە عانا ەمەس، وسكەن جەرىنىڭ كليماتىنا، اۋا رايىنا دا بايلانىستى دەيدى. سوندىقتان دا بايشەشەك ۋاقىتىنان كەشىگىپ نەمەسە ەرتە شىعۋى دا مۇمكىن. جالپى، بايشەشەككە كوپ كۇتىم كورسەتىلمەيدى. تەك ادام اياعى تاپ­تامايتىن جەرگە ەگىپ، گۇلدەپ بىتكەن سوڭ ءتۇبىن قوپسىتىپ، قورەكتەندىرىپ وتىرۋ قاجەت.
التاي، تارباعاتاي، جوڭعار جانە ىلە الاتاۋ­لارىندا ەرتە كوكتەمدە گۇلدەۋگە اسىعىپ تۇراتىن اسەم شوپتەسىن وسىمدىكتىڭ ءبىرى – ءايدارشوپ دەپ اتالادى. ءايدارشوپ دەپ اتالۋى گۇل ءپىشىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلا­نىستى بولسا كەرەك. كۇلتەلەرى سىرتتاي قارا­عاندا ەكى ەرىندى سياقتى بولىپ كورىنەدى. كۇلتەسىنىڭ بۇيىرلەرى تۇتىكشە ءتارىزدى قۋسى­رىلىپ بارىپ تۇيىقتالىپ بىتەدى. ايدارعا ۇقسايتىن بولعاندىقتان، وسىمدىك اتى دا ءايدارشوپ دەپ اتالعان. ءساۋىر-مامىر ايلا­رىندا ول كوك، اشىق ءتۇستى گۇلدەرىمەن كوز تار­تادى. ءايدارشوپ قار كەتىسىمەن گۇلدەي بەرەدى.
گۇلدەر وزدەرىنىڭ ادەمىلىگىمەن ارقاي­سىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە تازا، ءمولدىر سەزىم­دەر­دى وياتادى، بىراق ولار دا تابي­عاتتاعى بار­لىق ءتىرى جاندار سەكىلدى ادامنان وزىنە دەگەن ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى، قورعاۋدى تالاپ ەتەدى.


ەلميرا وتەباەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ەتنولينگۆيستيكا 
ءبولىمىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

«انا ءتىلى».

 

پىكىرلەر