Gúl – ásemdiktiń, sulýlyqtyń belgisi. Kóktem mezgilinde qar kóbesi sógilmeı jatyp, báısheshekterdiń búr jaratyny, kún qyza kele qyr tósinde naýryzgúlder (naýryzsheshek) men naýryzekter kóz qýanta boı kóteretini kóktemniń sánin keltirip, shyraılandyra túsedi.Tabıǵattyń syryn erekshe tanyp bilgen qazaq halqy ósimdikterdiń qasıetin baǵalaı bilgen. Bul oraıda kózdiń jaýyn alatyn, dala men qyrdy ádemilikke bóleıtin gúlderge de aıryqsha kóńil bólip, olardyń árqaısysyna jaratylystaryna saı ataý bergen.
Gúl ataýlary ultymyzdyń tildik keńistiginde mádenı áleýetke ıe mańyzdy sózdik birlikter qataryna jatady. Gúlder estetıkalyq, ónerkásiptik, qundylyqtyq sıpatymen ǵana emes, sonymen qatar qorshaǵan álemge beıneli-sımvolıkalyq qatynasty bildirý ereksheligimen de qundy. Keıbir gúl ashatyn ósimdik ataýlarynyń qalyptasýyna olardyń gúldeý ýaqyty negiz bolǵan. Mysaly, naýryzgúl (naýryzsheshek), naýryzek attaryna naýryz aıynda (21 naýryz – 21 sáýir aralyǵynda) jer betin jaryp shyǵyp, gúldeýi, al namazshamgúl nemese ymyrtgúl atyna saı kún batqan soń, túnsulý//túnsulýgúl tek túnde, mamyrgúl ataýyna mamyr aıynda gúldeýi sebepshi bolǵan.
Názik kúltejapyraqtary maıysa tógilip, kún kózine álsiz moıyndaryn soza ósken gúlderdiń san alýan túrine qarap halqymyz olardyń túsiniń óz maǵynalary men erekshelikterin ajyratqan. Aq gúl – náziktik pen tazalyqtyń nyshany sanalǵan. Aq tús − jastyqtyń, páktiktiń belgisi retinde túsinilgendikten, olardy úılený toıynda syılaý bizde dástúrge aınalǵan. Alqyzyl tús – jalyndy jastyqtyń belgisin sıpattaıdy. Qyzyl tús − mahabbat túsi sanalady. Altyn tústesi – ulylyqty, mártebelilikti bildirse, sarǵylt tús – shyǵysta tákapparlyqtyń, alyp kúshtiń, bıliktiń nyshany retinde qabyldanǵan. Sary tús ádette kúnniń nyshanyn beıneleıdi.
Degenmen, bizdiń mádenıetimizde sary gúl – senimsizdiktiń belgisi retinde qabyldanady. Kók tús – batysta saǵynyshtyń, adaldyqtyń belgisi sanalady. Ony negizinen áskerge ketetin er-azamattarǵa syılaıtyn kórinedi. Al bizde kók gúlderdi adamnyń ereksheligin kórsetý úshin tartý etedi.
Gúl ataýlarynyń qazaqsha ataýlary halqymyzdyń aýyzeki sóıleý tilinde de, aýyz ádebıeti men jazba ádebıetinde de, tipti baspasóz betinde de erteden beri qoldanylyp kele jatqandyǵy belgili. Ádemilikti baǵalaı bilgen halyqymyz qyz balany ádemi de názik gúlge teńep olarǵa Raýshan, Raıhan, Qalampyr, Barshyn, Jaýqazyn, Lala, Qyzǵaldaq, Qyrmyzy, Narkez, t.b. esimderdi qoıatyn bolǵan. Sodan da bolar «Gúl – jerdiń kórki, qyz – eldiń kórki» degen ataly sóz qaldyrǵan.
Ár gúldiń ózine tán ereksheligi de, qasıeti de mol. Máselen, Qazaqstanda ósetin janargúl dep atalatyn reńdi gúl óte baǵaly shıpalyq qasıetke ıe. Ol júrek aýrýyn emdeýde taptyrmas baǵaly ósimdik. Shıpalyq qasıetimen birge bul óte joǵary baǵalanatyn ásem ósimdik. Janargúldiń alystan janyp turǵan ot sııaqty bolyp anyq kórinetin óte ádemi ashyq sary nemese qyzyl gúli bolatyny belgili. Ol kóp jerlerge taralǵanyna qaramastan, búgingi kúni shıpalyq maqsatta jáne gúlshoǵy retinde kóptep jınaýdyń áserinen azaıyp, keıbir túrleri «Qyzyl kitapqa» engizilgen.
Sholpankebis – ádemi gúlderdiń ishindegi «qyńyrynyń» biri. Bulaı atalý sebebi gúliniń tómengi kúltesi tar, kebiske uqsaıdy. Ol kebistiń túsi ashyq sary nemese kúlgin, ishinde qoshqyl sepkilderi bar. «Kebis» kúlteniń ishine qaraı qaıyrylyp turady. Kóbine jalǵyz ósetindikten tozańdana almaı qalady. Onyń bıiktigi 15-25 santımetrge deıin jetedi. Kóleńkeli, jyly, qaraǵaıly orman saıasyn súıedi. Sholpankebistiń 2-3 japyraǵy bar sabaǵynan bir-eki gúl shyǵady. Kúlteleri qyzyl qońyr, ashyq sary tústi bolyp keledi. Tómengi kúltesi udaıy túrin ózgertip, ulǵaıyp kebis sııaqty pishinge enedi. Ósimdiktiń aty da osyǵan baılanysty shyqqan bolsa kerek.
Qurtqashash – elimizdiń baqtaryna aıryqsha ajar qosar kópjyldyq ásem gúldi ósimdik. Qylysh tárizdi japyraǵy jáne jýan qysqa tamyr sabaǵy bar bul ósimdik ásemdigi jaǵynan óte joǵary baǵalanady. Maýsym aıynda qurtqashash gúldegende japondyqtar jalpylama «hanamı» uıymdastyrady. Munyń máni gúlge telmirip birneshe saǵat otyryp, raqattaný joralǵysy degendi bildiredi. Mamyr aıynyń besin japondar er balalar kúni dep atap ótedi, bul kezde er balasy bar úıdiń báriniń buıymdarynda qurtqashash beınesi paıda bolady. Qurtqashashtyń japyraǵy qylyshqa uqsaǵandyqtan, álgi joralǵy ul bala erjúrek, batyr bolsyn degenge meńzeıdi. Sondyqtan da qurtqashash japon tilinde «batyr rýhy» dep atalady. Egıpette qurtqashash sheshendik nyshanǵa ıe bolǵan. Al Avstralııada ol kereǵar únsizdik pen qasirettiń belgisi retinde qorymdarda ósiriledi. Kóptegen ósimdikterdiń ǵylymı ataýlary onyń túsine, shıpalyq qasıetine, syrtqy pishinine qarap halyq qoıǵan ataýlaryna baılanysty týyndaǵanyn ańǵarý qıyn emes. Qurtqashash nemese jylanqııaq ósimdiginiń «ırıs» degen ataýy grek tilinde kempirqosaq degen túsinik beredi. Bul at qurtqashashtyń kók túriniń gúline tolyq saı keledi. Olardyń gúlderi shyndyǵynda ártúrli ádemi túske enip, kempirqosaq sııaqty qubylyp turady. Qurtqashash kóne zamannan beri ásemdik úshin qoldan egilip kele jatqan ósimdikterdiń qataryna jatady.
Kóktemniń kórikti gúlderiniń biri – báısheshek. Keıde ony halyq arasynda qarǵaldaq dep te ataıdy. Báısheshek erte kóktemde naýryz aıynyń bas kezinde gúldep ósetin badanaly shóptesin ósimdiktiń biri. Báısheshektiń basqa gúlderden ereksheligi de osynda: erte kóktemde qar astynan qyltıyp shyǵatyn, kóktemniń habarshysy. Oǵan qysqy sýyq, qar, tipti kóktemniń yzǵary da qorqynyshty emes. Báısheshektiń ormandar men jaıylym jáne shabyndyq jerlerde ósetin 10-15 túri bar. Eń áýeli qııaq sekildi jińishke eki japyraǵy shyǵady. Artynan qońyraý sekildi aq gúl jarady. Ǵalymdar báısheshektiń gúldeýi onyń túrine ǵana emes, ósken jeriniń klımatyna, aýa raıyna da baılanysty deıdi. Sondyqtan da báısheshek ýaqytynan keshigip nemese erte shyǵýy da múmkin. Jalpy, báısheshekke kóp kútim kórsetilmeıdi. Tek adam aıaǵy taptamaıtyn jerge egip, gúldep bitken soń túbin qopsytyp, qorektendirip otyrý qajet.
Altaı, Tarbaǵataı, Jońǵar jáne Ile Alataýlarynda erte kóktemde gúldeýge asyǵyp turatyn ásem shóptesin ósimdiktiń biri – aıdarshóp dep atalady. Aıdarshóp dep atalýy gúl pishiniń ereksheligine baılanysty bolsa kerek. Kúlteleri syrttaı qaraǵanda eki erindi sııaqty bolyp kórinedi. Kúltesiniń búıirleri tútikshe tárizdi qýsyrylyp baryp tuıyqtalyp bitedi. Aıdarǵa uqsaıtyn bolǵandyqtan, ósimdik aty da aıdarshóp dep atalǵan. Sáýir-mamyr aılarynda ol kók, ashyq tústi gúlderimen kóz tartady. Aıdarshóp qar ketisimen gúldeı beredi.
Gúlder ózderiniń ádemiligimen árqaısymyzdyń júregimizde taza, móldir sezimderdi oıatady, biraq olar da tabıǵattaǵy barlyq tiri jandar sekildi adamnan ózine degen erekshe kóńil bólýdi, qorǵaýdy talap etedi.
Elmıra ÓTEBAEVA,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń etnolıngvıstıka
bóliminiń kishi ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty,
«Ana tili».
