ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحى بار كونە تاراز قالاسى ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ بايىرعى ەسكەرتكىشتەرىنە باي ولكە. ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردەن قاراحان بابا، ايشا ءبيبى، بابادجا قاتۋن، تەكتۇرماس كەسەنەلەرى، تاراز، اقىرتاس، قۇلان، بالاساعۇن شاھارلارى، ساق، عۇن، ءۇيسىن ءداۋىرىنىڭ وبالارى جانە تاعى باسقا ەرتە داۋىردەگى ەسكەرتكىشتەر مۇندا كوپتەپ كەزدەسەدى. وسىناۋ تاريحي قالادا تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ەربولات ساۋرىقوۆتىڭ باستاماشىلدىعىمەن «جاھاندانۋ داۋىرىندەگى تۇركى وركەنيەتى: مىڭجىلدىقتار ساباقتاستىعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكەن ەدى. تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىرعاسىندا وتكەن اۋقىمدى شاراعا سانجى ۋنيۆەرسيتەتى (قىتاي), گازي ۋنيۆەرسيتەتى (تۇركيا), ماسكەۋ ديزاين ۋنيۆەرسيتەتى، تىۆا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى ءتارىزدى بىرنەشە وقۋ ورىندارىنان باسشىلار مەن تۇركولوگ ماماندارى قاتىستى.
كونفەرەنتسيا بەلگىلى ارحەولوگ كارل بايپاقوۆتىڭ بايانداماسىمەن اشىلدى. ول كىسى قازاقستان اۋماعىنداعى ساق، عۇن، تۇرىك داۋىرلەرىنە ءتان ايرىقشا ارحەولوگيالىقجادىگەرلەر جايىن قوزعادى. تۇركياداعى گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى، پروفەسسور يۋجەل سەنيۋرت كونفەرەنتسياعا وتە قىزىقتى مالىمەتتەر اكەلگەن ەكەن. ونىڭ ەۋروپاداعى عۇنداردىڭ وبالارى تۋرالى بايانداماسى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردى بەي-جاي قالدىرمادى. بۇعان دەيىن ريم، ۆيزانتيا پاتشالىقتارىنا تەلىنىپ كەلگەن ەرتە ءداۋىر «تۇمىلىستەرى»، ياعني، بىزدىڭشە ايتساق، دوڭگەلەنگەن توبەلەر وسى كۇنى عۇنداردىڭ ەۋپوپاداعى ىزدەرى ەكەنى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرمەن ناقتى دالەلدەنە باستاپتى. پروفەسسور يۋجەل سەنيۋرتتىڭ ايتۋىنشا، عۇن وبالارىنىڭ جات جۇرتتارعا تەلىنۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. عۇندار جات جەرگە بارىپ، ءتۇرلى مەملەكەتتەردى باعىندىرعاندا سول ەلدەردىڭ بۇيىمدارىن دا تۇتىنۋعا ءماجبۇر بولادى. تۇرىك ءداستۇرى بويىنشا، مارقۇم جەرلەنگەندە ءوزى تۇتىنعان زاتتارىمەن بىرگە جەر قوينىنا بەرىلەتىندىگى بەلگىلى جايت. عۇن وبالارىنان تابىلعان ەۋروپالىق زاتتار وزدەرىنىڭ ءتول بۇيىمدارى بولماسا دا، جورىق ولجالارى بولۋى ىقتيمالدىعى بۇرىن ەشقاشان ەسكەرىلمەي كەلگەن. مۇنداعى وبالاردىڭ ورتالىق ازياداعى وبالارمەن ۇقساستىعى قايران قالدىرادى. قازىردىڭ وزىندە تۇمىلىستەر ماڭايىنان ورحون جازۋىنا ۇقساس كونە تۇرىكتىك تيپتەگى جازۋ تابىلعان. اسىرەسە، شەڭبەرلى وبالار ەۋروپاداعى بالقان تۇبەگىنەن كوپتەپ كەزدەسەتىندىگى نازار اۋدارادى. تۇرىك حالىقتارىندا بالقان تاۋعا بايلانىستى ءسوز تىركەستەر، قارا ولەڭ جولدارى ءجيى ۇشىراسادى. قازاق حالقىندا:
تۇيە، تۇيە، تۇيەلەر!
تۇزىڭ قايدا تۇيەلەر؟
بالقان تاۋدىڭ باسىندا،
بالدى قويان قاسىندا، – دەگەن ولەڭ جولدارى بار.
تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ اياۋلى ارداگەرى، بەلگىلى عالىم التاي امانجولوۆ كەلتىرگەن بالقان تاۋ تۋرالى ولەڭ جولدارى دا تاريحي ساباقتاستىقتان زور ماعلۇمات بەرەدى.
قازاقتا: بالقان، بالقان، بالقان تاۋ،
ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ.
قىرعىزدا: بالقان، بالقان، بالقان توو،
انى دا ءبىز كورگەن توو.
قاراقالپاقتا: تۇيە، تۇيە، تۇيەلەر،
دۇزىڭ قايدا تۇيەلەر؟
بالقان تاۋدىڭ باسىندا
بالىق وينار قاسىندا.
وسىناۋ ولەڭ جولدارىنان ءبىزدىڭ تاريحي جادىمىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندە مولىنان ۇشىراساتىندىعىن اڭعارامىز. بابالارىمىزدىڭ ەۋروپاداعى جەڭىستى جورىقتارىنا ورتالىق ازياداعى تۇرىكتەكتەس حالىقتاردىڭ ارعى اتالارى دا قاتىسىپ، كەيىن تۋعان جەرگە قايتا ورالعاندا ايتىلعان بۇل ولەڭ جولدارى عاسىرلار قويناۋىنان بىزگە جەتىپ وتىر.
گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى، پروفەسسور يۋجەل سەنيۋرتتىڭ اكەلگەن جاڭالىعى تاريحتىڭ جاڭا پاراقتارىن اشاتىندىعى ءسوزسىز. تۇركيا جەرىندەگى تۇمىلىستەرگە زەرتتەۋ جۇمىستارى نەگىزىنەن ەندى عانا جۇرگىزىلمەكشى. ول جاقتان دا «التىن ادام» تابىلىپ جاتسا، ەش تاڭ قالمايتىن ەدىك. ويتكەنى ساقتارعا ءتان عۇرىپتىق كەشەندەر عۇندارعا دا جات بولماعان ءتارىزدى.
كونفەرەنتسيا اياسىندا قوناقتار كونە تاراز شاھارىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جۇمىستارىمەن تانىستى. مۇنداعا دەيىن ورتالىق بازار بولعان قالا ورتالىعىنان ءتۇرلى مادەني-الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ ورنى، سانالۋان ارحەولوگيالىق ارتيفاكتىلەر انىقتالۋدا ەكەن. ودان كەيىن ساق، ءۇيسىن ءداۋىرى وبالارى ورنالاسقان بەرىكقارا شاتقالىنداعى بايىرعى بابالار جاتقان جەرگە ءتاۋ ەتتىك. ساق ءداۋىرىنىڭ وبالارى اۋاسى جانعا سايا سىيلايتىن تاۋ-شاتقالدىڭ باۋىرىندا، وزەن جاعاسىندا، اس بەرىپ، ات شاپتىرۋعا قولايلى الاڭقايلاردا ورنالاساتىندىعىن تالاي مارتە بايقاعان ەدىك. بۇل جولى دا وبالاردىڭ تۋرا وسىنداي بىركەلكى جۇيەدە تىزبەكتەلىپ بوي تۇزەگەندىگىن اڭعاردىق. جەرگىلىكتى ارحەولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، اق پاتشا ورتالىق ازياداعى، سىبىردەگى بارلىق قازبا بايلىقتاردى، اسىرەسە، تاريحي ەسكەرتكىشتەر ىشىندەگى التىن-كۇمىس بۇيىمدارىن جيناۋعا جارلىق شىعارعان. تۋرا وسى بەرىكقارا تۇبىندەگى شاتقالىندا ون جىلدان استام ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ا.ن. بەرنشتام دا تابىلعان تابىلىمداردى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىنا اكەتكەن كورىنەدى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ قازاق ارحەولوگتارى بۇل جەردەن قۇندى كۇمىس قاسىقتان وزگە ەشنارسە تابا المايدى. دەگەنمەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ سۇيەكتەرى جاتقان وبالار ءبىز ءۇشىن ءوز قۇندىلىعىن جويمايدى. باقسى-ابىزدار تاڭىرمەن تىلدەسىپ، ارۋاق-وڭعاندارعا اس بەرەتىن مۇنداي قاسيەتتى ورىندار ەرەكشە قورعاۋعا الىنۋى ءتيىس-اق. كونفەرەنتسيانىڭ سوڭعى كۇنىندە قوناقتار قاراحان بابا، ايشا ءبيبى، بابادجا قاتۇن كەسەنەلەرىن ارالاپ، ەڭسەلى عيماراتتار تاريحىنان تاعىلىم الدى.
تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ەربولات ساۋرىقوۆ تا تۇركولوگيا سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ قاتارىنان. ەلىمىزدەگى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، جارتاستاعى اتا-بابالارىمىزدىڭ كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزگىسى كەلگەن اقپاراتىنىڭ سىرىن ۇققان التاي امانجولوۆتاي ايدىك تۇركولوگ، ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ شاكىرتى ەربولات ساۋرىقوۆ «جاھاندانۋ داۋىرىندەگى تۇركى وركەنيەتى: مىڭجىلدىقتار ساباقتاستىعى» اتتى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، كوپتەگەن مەملەكەتتىك وقۋ وردالارى مەن وسى سالاعا قاتىستى مەكەمەلەر مەن ۇيىمدارعا ۇلگى بولىپ وتىر. «كونفەرەنتسيا جىل سايىن ۇيىمداستىرىلۋدا. الداعى جىلى شارانىڭ اۋقىمىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز»،– دەيدى تيگۋ-دىڭ رەكتورى. مۇنداي ەلىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، تۇرىك حالىقتارى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى يگى باستامانى ەل-جۇرت بولىپ قۋاتتاپ، ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي ات سالىسىپ قولداۋىمىز قاجەتتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟!
ارمان ءاۋباكىر
