Eki myń jyldan astam tarıhy bar kóne Taraz qalasy ejelgi babalarymyzdyń baıyrǵy eskertkishterine baı ólke. Ortaǵasyrlyq eskertkishterden Qarahan baba, Aısha bıbi, Babadja qatýn, Tekturmas keseneleri, Taraz, Aqyrtas, Qulan, Balasaǵun shaharlary, saq, ǵun, úısin dáýiriniń obalary jáne taǵy basqa erte dáýirdegi eskertkishter munda kóptep kezdesedi. Osynaý tarıhı qalada Taraz ınnovaııalyq-gýmanıtarlyq ýnıversıtet rektory Erbolat Saýryqovtyń bastamashyldyǵymen «Jahandaný dáýirindegi túrki órkenıeti: myńjyldyqtar sabaqtastyǵy» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferenııa ótken edi. Taraz ınnovaııalyq-gýmanıtarlyq ýnıversıtetiniń qabyrǵasynda ótken aýqymdy sharaǵa Sanjy ýnıversıteti (Qytaı), Gazı ýnıversıteti (Túrkııa), Máskeý dızaın ýnıversıteti, Tyva gýmanıtarlyq ýnıversıteti tárizdi birneshe oqý oryndarynan basshylar men túrkolog mamandary qatysty.
Konferenııa belgili arheolog Karl Baıpaqovtyń baıandamasymen ashyldy. Ol kisi Qazaqstan aýmaǵyndaǵy saq, ǵun, túrik dáýirlerine tán aıryqsha arheologııalyqjádigerler jaıyn qozǵady. Túrkııadaǵy Gazı ýnıversıtetiniń arheologııa bóliminiń basshysy, professor Iýjel Senıýrt konferenııaǵa óte qyzyqty málimetter ákelgen eken. Onyń Eýropadaǵy ǵundardyń obalary týraly baıandamasy konferenııaǵa qatysýshylardy beı-jaı qaldyrmady. Buǵan deıin Rım, Vızantııa patshalyqtaryna telinip kelgen erte dáýir «túmilisteri», ıaǵnı, bizdińshe aıtsaq, dóńgelengen tóbeler osy kúni ǵundardyń Eýpopadaǵy izderi ekeni arheologııalyq derektermen naqty dáleldene bastapty. Professor Iýjel Senıýrttiń aıtýynsha, ǵun obalarynyń jat jurttarǵa telinýiniń ózindik sebebi bar. Ǵundar jat jerge baryp, túrli memleketterdi baǵyndyrǵanda sol elderdiń buıymdaryn da tutynýǵa májbúr bolady. Túrik dástúri boıynsha, marqum jerlengende ózi tutynǵan zattarymen birge jer qoınyna beriletindigi belgili jaıt. Ǵun obalarynan tabylǵan eýropalyq zattar ózderiniń tól buıymdary bolmasa da, joryq oljalary bolýy yqtımaldyǵy buryn eshqashan eskerilmeı kelgen. Mundaǵy obalardyń Ortalyq Azııadaǵy obalarmen uqsastyǵy qaıran qaldyrady. Qazirdiń ózinde túmilister mańaıynan Orhon jazýyna uqsas kóne túriktik tıptegi jazý tabylǵan. Ásirese, sheńberli obalar Eýropadaǵy Balqan túbeginen kóptep kezdesetindigi nazar aýdarady. Túrik halyqtarynda Balqan taýǵa baılanysty sóz tirkester, qara óleń joldary jıi ushyrasady. Qazaq halqynda:
Túıe, túıe, túıeler!
Tuzyń qaıda túıeler?
Balqan taýdyń basynda,
Baldy qoıan qasynda, – degen óleń joldary bar.
Túrkologııa ǵylymynyń aıaýly ardageri, belgili ǵalym Altaı Amanjolov keltirgen Balqan taý týraly óleń joldary da tarıhı sabaqtastyqtan zor maǵlumat beredi.
Qazaqta: Balqan, Balqan, Balqan taý,
Ol da bizdiń barǵan taý.
Qyrǵyzda: Balqan, Balqan, Balqan too,
Any da biz kórgen too.
Qaraqalpaqta: Túıe, túıe, túıeler,
Duzyń qaıda túıeler?
Balqan taýdyń basynda
Balyq oınar qasynda.
Osynaý óleń joldarynan bizdiń tarıhı jadymyzdyń halyq aýyz ádebıetinde molynan ushyrasatyndyǵyn ańǵaramyz. Babalarymyzdyń Eýropadaǵy jeńisti joryqtaryna Ortalyq Azııadaǵy túriktektes halyqtardyń arǵy atalary da qatysyp, keıin týǵan jerge qaıta oralǵanda aıtylǵan bul óleń joldary ǵasyrlar qoınaýynan bizge jetip otyr.
Gazı ýnıversıtetiniń arheologııa bóliminiń basshysy, professor Iýjel Senıýrttiń ákelgen jańalyǵy tarıhtyń jańa paraqtaryn ashatyndyǵy sózsiz. Túrkııa jerindegi túmilisterge zertteý jumystary negizinen endi ǵana júrgizilmekshi. Ol jaqtan da «altyn adam» tabylyp jatsa, esh tań qalmaıtyn edik. Óıtkeni saqtarǵa tán ǵuryptyq keshender ǵundarǵa da jat bolmaǵan tárizdi.
Konferenııa aıasynda qonaqtar kóne Taraz shaharynda júrgizilip jatqan arheologııalyq jumystarymen tanysty. Mundaǵa deıin Ortalyq bazar bolǵan qala ortalyǵynan túrli mádenı-áleýmettik nysandardyń orny, sanalýan arheologııalyq artıfaktiler anyqtalýda eken. Odan keıin saq, úısin dáýiri obalary ornalasqan Berikqara shatqalyndaǵy baıyrǵy babalar jatqan jerge táý ettik. Saq dáýiriniń obalary aýasy janǵa saıa syılaıtyn taý-shatqaldyń baýyrynda, ózen jaǵasynda, as berip, at shaptyrýǵa qolaıly alańqaılarda ornalasatyndyǵyn talaı márte baıqaǵan edik. Bul joly da obalardyń týra osyndaı birkelki júıede tizbektelip boı túzegendigin ańǵardyq. Jergilikti arheologtardyń aıtýynsha, aq patsha Ortalyq Azııadaǵy, Sibirdegi barlyq qazba baılyqtardy, ásirese, tarıhı eskertkishter ishindegi altyn-kúmis buıymdaryn jınaýǵa jarlyq shyǵarǵan. Týra osy Berikqara túbindegi shatqalynda on jyldan astam arheologııalyq zertteý júrgizgen A.N. Bernshtam da tabylǵan tabylymdardy Reseı ımperııasynyń ortalyǵyna áketken kórinedi. Táýelsizdikke qol jetkizgen soń qazaq arheologtary bul jerden qundy kúmis qasyqtan ózge eshnárse taba almaıdy. Degenmen, ata-babalarymyzdyń súıekteri jatqan obalar biz úshin óz qundylyǵyn joımaıdy. Baqsy-abyzdar Táńirmen tildesip, arýaq-ońǵandarǵa as beretin mundaı qasıetti oryndar erekshe qorǵaýǵa alynýy tıis-aq. Konferenııanyń sońǵy kúninde qonaqtar Qarahan baba, Aısha bıbi, Babadja qatun kesenelerin aralap, eńseli ǵımarattar tarıhynan taǵylym aldy.
Taraz ınnovaııalyq-gýmanıtarlyq ýnıversıtet rektory Erbolat Saýryqov ta túrkologııa salasynda jemisti eńbek etip júrgen ǵalymdardyń qatarynan. Elimizdegi alǵashqylardyń biri bolyp, jartastaǵy ata-babalarymyzdyń kelesi urpaqqa jetkizgisi kelgen aqparatynyń syryn uqqan Altaı Amanjolovtaı áıdik túrkolog, ulaǵatty ustazdyń shákirti Erbolat Saýryqov «Jahandaný dáýirindegi túrki órkenıeti: myńjyldyqtar sabaqtastyǵy» atty konferenııa uıymdastyryp, kóptegen memlekettik oqý ordalary men osy salaǵa qatysty mekemeler men uıymdarǵa úlgi bolyp otyr. «Konferenııa jyl saıyn uıymdastyrylýda. Aldaǵy jyly sharanyń aýqymyn keńeıte túsýdi josparlap otyrmyz»,– deıdi TIGÝ-dyń rektory. Mundaı elimiz úshin ǵana emes, túrik halyqtary úshin de asa mańyzdy ıgi bastamany el-jurt bolyp qýattap, bárimiz bir kisideı at salysyp qoldaýymyz qajettigi aıtpasa da túsinikti emes pe?!
Arman ÁÝBÁKIR
