نوعاي ەلى: ۇلىدان ۇرپاق، تەكتىدەن تۇياق قالادى

5530
Adyrna.kz Telegram

I. تاريح تەگىنە جەتەلەيدى

قازاق حالقى تاريحىندا نوعايلى زامانىنىڭ، نوعاي ەلىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن، نوعايلى كەزەڭى قازاق حالقىنىڭ اق وردا مەن كوك وردادان كەيىنگى داۋىردەگى، ءارى ۇلت رەتىندە قا­لىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولاتىن. قازاق-نوعاي اراسىنداعى قاتىناس ۇزدىكسىز XV-XVIII عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنا دەيىن ءجۇردى. تەك 1620-1630 جىلدارى تورعاۋىت-قالماقتىڭ ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كو­مە­گىمەن ەدىل مەن جايىق، اق قوبان (ونى ورىستار كۋبا­ن دەيدى) وزەن جاعالاۋلارىنا جايعاسقاننان كەيىن عانا قازاق-نوعاي اراسى الشاقتاي باستاعان-دى.

ۇلى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى – ساكەن سەيفۋل­لين ءوزىنىڭ 1931 جىلى جازىپ شىعارىپ ۇلگەرگەن «قا­­زاق ادەبيەتى» اتتى ماقالاسىندا دا قازاقتى نو­عايمەن بايلانىستىرادى. «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ»، – دەپ ول جەر ايماعىندا قازاق ۇلتى قۇرامىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ اتا-باباسى، ياعني قالىڭ تۇرىك، قالىڭ نوعايلى ەلى بولىپ مەكەن ەتكەن دەگەن توقتامعا كەلەدى: نوعاي­لىدان اجىراپ، «قا­زاق» بولعاننان كەيىن دە، قازاق­تاردىڭ قايتادان بۇر­ىنعى ءتۇپ نوعايلارىنا كەت­كەندەرى دە بولعان، ياعني «ات باسپايمىن دەگەن جەردى ءۇش باسادى» دەگەن ما­قالدىڭ تەگىن ەمەستىگى ايتىلا كەلە، «…نوعايلى مەن قا­زاقتىڭ ايىرماسى جوقتىعىن» ناقتىلاي تۇسەدى. سون­دىقتان بولار نوعايلى زامانى ءبىزدىڭ قازاق ادە­بيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى «ەر تارعىن»، «قوبى­لان­دى»، «الپامىس» تاريحي جىرلارىندا كەڭىنەن كور­سە­تىل­گەن.

بىراق، قازىرگى كاۆكاز نوعايلارى بىزدەگى «قىرىم­نىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن اتاۋعا كەلىسپەيدى. ولار بى­لاي دەيدى: ول «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەمەس، ول «نوعايدىڭ قىرىق باتىرى» دەۋىمىز كەرەك دەپ ءۋاج ايت­قانىن تالاي ەستىدىك. بۇل ماسەلەدە جەكە پىكىرىمدى بىل­دىرە كەتسەم، ادىلەتتىلىككە جۇگىنسەك، عىلىمي تۇر­عىدان «نوعايلىنىڭ (قىرىمنىڭ) قىرىق باتىرى» دە­گەن اقيقاتقا جاقىنداۋ كەلەتىن سياقتى. بىراق مۇ­نى عىلىمي ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى اياسىندا، انىعىن ادەبيەتشى قاۋىم ايتار، بىزدىكى تەك شىنايىلىققا جول اشۋ.

ەكىنشىدەن، قازىرگى نوعاي قازاققا ەڭ جاقىن تۋىس حالىق. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، ءدىلىمىز، ءتىپتى تۇرىمىزگە دەيىن، ءسال ايىرماشىلىقتى ايتپاساق، اينىمايدى. وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، اسىعىس تۇجىرىم جاساۋشىلار «قازاق پەن نوعايدىڭ بىرەگەيلىگى» جونىندەگى قو­عام­دىق پىكىرلەر دە جوق ەمەس. قازىرگى نوعايلار وز­دەرىن وزىندىك ءداستۇرى مەن انا ءتىلى، قالىپتاسۋ تا­ري­­حى بار جەكە ۇلت رەتىندە سانايدى. سونىمەن بىرگە، وزدەرىنىڭ وتانى، مەكەنى بار ەل ەكەنىن العا تارتادى. بۇل اقىلعا سيىمدى. سەبەبى، قازىرگى نو­عاي­لار بۇرىن­عى ۇلى نوعاي ورداسىنان قالعان سول­تۇستىك كاۆكازدا، وتە كوركەم نۋلى-سۋلى ءوز وتانى مەن جەرىندە مەكەن ەتىپ وتىرعان حالىق. قا­زىر­گى رەسەيدەگى «مينەرالنىە ۆودى»، «ەسەنتۋكي (ەسەن-توقا)» شيپاجاي-ساۋىقتىرۋ جەرلەرىنىڭ كوبى نوعاي ورداسىنىڭ ورامى بولاتىن. ونى قازاق ءبىلۋى كەرەك. بىزگە جاقىن ەل سونداي شۇرايلى جەردە بولسا، قازاقستان ءۇشىن تەك پايدا.

ۇشىنشىدەن، ءبىز نوعاي ءتىلىن، تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىز بەن ءتىلىمىزدى جاڭا­دان تانيمىز. نوعاي مەن قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق جۇيەسى وتە ۇقساس. تەك قازىر قازاقتا جوق بولىپ كەتكەن قاتاعان، قۇراما نوعايدا ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، نوعاي حالقى قۇرامىندا تۇرىكمەن، ۇيعىر دەگەن تايپالار بار. سوسىن نوعايدا ءجۇز جوق بولادى، بىراق مىنا اتاۋلار پايدا بولعان – جەمبويلىقتار (ياعني جەم وزەنى بويىنان شىققان), ەديساندار (ياعني جەتى ساندىقتار) بار. قوبان نوعايلارىنىڭ شىققان جەرىن تايپا اتى ايتادى. بىراق بىزدە جەتىرۋ بولسا، ولاردا مىڭ مەن قىرىق دەگەن ەل بار ەكەن. ايتپاقشى، قىرىم تاتارىنىڭ ەل قۇرامىندا وسى قىرىق جانە قىپشاق، جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قيات تايپالارى كەزدەسەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل تايپالار (نوعايلار ولاردى «رۋ»، «تۇقىم» دەيدى) قىرىمعا ءبىرازى بەركە حانمەن كەلسە، قالعانى نوعايدان اۋىسقان. وعان قوسا قىرىمدا شىرىن مەن بارىن تايپالارى ءجيى كەزدەسەدى. انەس ساراي اعامىز: «قىرىمعا كەتكەن شىرىن، بارىن توقتامىستىڭ اكەسى تايقوجامەن بىرگە 1390 جىلدارى، ياعني توقتامىس پەن ەدىگە، اقساق تەمىر ۇشەۋىنىڭ تەكەتىرەسى كەزىندە اۋىسقان» دەپ جازادى. قىرىم مەن نوعايدا بولعان ارعىندار XV عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمنان قازاقتىڭ سارى-ارقاسىنا قايتىپ كەلگەن سياقتى. كەرەي حاننىڭ بالاسى – ءXVى عاسىردا قازاقتى بيلەگەن كۇشتى حانىمىز بۇرىندىقتىڭ اتىن ءبىز كەيبىردە مۇرىندىق دەپ جازىپ ءجۇرمىز. ال قازىرگى نوعايلار «مۇزدى» – «بۇز»، «مۇرىندى» – «بۇرىن» دەيدى ەكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحشىلار جازىپ جۇرگەن بۇرىندىق حان شىنىمەن بۇرىندىق دەپ دۇرىس اتالۋى مۇمكىن. ولاردا حالىق اراسىندا «قازاققا كەتتى» دەگەن ۇعىم ەرىكتى تۇردە باسقا جاققا كەتتى، ەركىندىك الدى، ياعني باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىنداي ءوز-وزىنە جاۋاپتى، ەركىن قوزعالىسقا تۇسەتىن ادام ۇعىمىن بەرەدى. قازىرگى زامانداعى «قازاققا كەتكەندەر» ءسىبىر، تۇمەن جەرلەرىنە، ماسكەۋگە جۇمىس كوزدەرىن تابۋعا كەتەدى ەكەن. وسى تۇستا، بۇل اعايىن­داردى ەلىمىزدەگى جوسپارلى ەڭبەك كوشى-قون ۇردىستەرىنە قاتىستىرۋ دا كوپتىك ەتپەس ەدى دەگەن وي تاستاعىمىز كەلەدى.

ءبىر قىزىعى، قازىرگى نوعايلار ءبىزدى «قازاق» جانە «الاش» دەپ اتايدى ەكەن. كەيدە «الاش» ەكەنىمىزدى تۇيسىنە بەرمەيتىنىمىز، ۇلت تۇتاستىعىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان بەلگىسىز كەتكەن ەرلەردى ۇمىت قالدىراتىن كەزدەرىمىز بار، ال نوعاي حالقى قازاقتىڭ الاشتىڭ بالاسى ەكەنىن جادىندا ساقتاعان. ءبىزدىڭ ولارعا ايتپاعىمىز: «نوعاي دا التى الاشتىڭ ءبىرى». قازىرگى قازاق نوعاي مەن قىرىم تاتارلارىن شاتاستىرادى. ال شىن مانىندە تاتارلار مەن كاۆكاز نوعايلارى ەكى حالىق. قازاققا جاقىنىراعى – نوعايلار ەكەنى انىق.

بيىلعى جىلى 1-ءشى مامىر – قازاقستان حالىق­تارى بىرلىگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ، ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى قو­سىلىپ «نوعاي ۇيىنە» ارنايى بارىپ شىققان بولاتىن. بۇل ءبىر تاماشا تاريحي وقيعا بولدى، ءۇش ءجۇز جىلدان استام ايىرىلعان تۋىسقان حالىقتار قازاق پەن نوعاي قايتا قوسىلعانداي اسەر ەتتى.

قازىرگى نوعاي حالقى رەسەيدەگى ءتورت بىردەي اكىم­شى­لىككە قارايدى. رەسەيدەگى نوعايلاردىڭ جالپى سا­نى – ءجۇز ون ءۇش مىڭداي ەكەن. ءXVىىى عاسىردا، ياعني ەكاتەرينا پاتشايىمى كەزىندە ورىس اسكەرى كاۆكازعا كىرگەندە، امان قالعان نوعاي تايپالارى تۇركياعا ۇدەرە كوشكەن. قازىر تۇركيادا جارتى ميلليوننان ەكى ميلليونعا دەيىن نوعاي حالقى تۇرىپ جاتىر.

نوعاي حالقىنىڭ دامۋىنا اۋىر سوققى كەڭەس داۋىرىندەگى ن.س. حرۋششەۆتىڭ ساياسي بيلىگى كە­زەڭىندە بولعان. ناق­تىلاپ ايتساق كەڭەس ۇكىمەتى 1957 جىلى 9 قاڭتار كۇنى قابىلدانعان شەشىممەن نوعاي دالاسىن تورتكە ءبولىپ جىبەرگەن. سوندىقتان قازىرگى نوعايلار قاراشاي-شەركەش، داعىستان، شەشەن اۆتونومياسىندا جانە ستاۆروپول (بۇرىنعى نوعاي دالاسى) ايماعىنا قارايدى. تازا نوعاي اۋىل­دارى ساقتالعانمەن، نوعاي ءتىلى ارنايى كۋرس ساباعى رەتىندە عانا جۇرگىزىلەدى. ەڭ ۇلكەن «قاڭلى» اۋىلى «مينەرالنىە ۆودى» قالاسىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. وسى «قاڭلى» اۋىلى جانىنداعى ماي-توبەگە شىعىپ قاراساڭىز، بەس تاۋ، تۇيە تاۋ، جىلاندى تاۋلارىن انىق كورەسىز. نوعاي حالقى كوپتەن بەرى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا ۇمتىلىس جاساپ، تالاپ ەتۋدە، بىراق ولار داعىستاندا نوعاي اۋدانىنا عانا يەلىك ەتكەن. جاقىندا عانا قاراشاي-شەر­كەش اۆتونومياسى قۇرامىندا نوعاي اۋدانى قۇرىلىپ، ەل قۋانىشقا بولەندى. اۋدان ورتالىعى يكون (ۇلكەن) اۋىلى.

2014 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 14-16-سى كۇندەرى چەر­كەسسك قالاسىندا I-ءشى حالىقارالىق ءبىلىم-تاجى­ري­بەلىك عىلىمي كونفەرەنتسياسى جۇمىسىنا ءبىر توپ قا­زاقستان عالىمدارى شاقىرىلعان بولاتىن. وكىنىش­كە وراي، كوبى بارا المادى، استانادان بەلگىلى عالىم، ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ ەكەۋىمىز وسى جيى­لىسقا قاتىسىپ كەلدىك. وسى فورۋمعا تۇركيا عالىمدارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى مۇستافا التىنتاس، ماسكەۋ عالىمى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ، شەشەنستان عىلىم اكا­دە­مياسىنىڭ پرەزيدەنتى ش.ا.گاپۋروۆ، داعىستاننان پرو­فەسسور د.قىدىرنيازوۆ، ۋكراينادان پروفەسسور ۆ.ۆ.گريبوۆسكي سياقتى عالىمدار قاتىسىپ، بايانداما جاسادى. نوعاي عالىمدارى تاراپىنان پروفەسسور ر.كەرەيتوۆ، ا.كۋرمانسەيتوۆا، ۆ.بۋلگاروۆا، س.كۋ­كاەۆا، ش.قۇرمانگۋلوۆالار قاتىستى.

كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار نوعاي ەلى­نىڭ بەلگىلى ازاماتتارى كازمامبەت يانبۋلاتوۆ، ءامىر ۇيسىنباەۆ، اميرحان مەجيتوۆ، ۆالەري قازاقۇلى، جازۋ­شى يسا ءسۇيىنۇلى قاپاەۆ، پروفەسسور ءناسىپحان ءسۇيۋ­نوۆا، اساۋ سۇلتانبەكوۆتەر وسى ۇلكەن عىلىمي جي­نالىستىڭ ءساتتى وتۋىنە اتسالىستى. بۇل كەزدەسۋدەن كەيىن­گى مەنىڭ كوزقاراسىمدا، نوعاي ەلى قايتا تۇلە­گەندەي وي قالدىردى. قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ جانارىندا وت، كەلبەتتەرىنەن قۋانىش، زور سەرپىلىستى كورۋ ءبىز ءۇشىن دە مارتەبە بولدى. قاراشاي-شەركەش ەلىنىڭ باس­شىسى ر.ب.تەمرەزوۆتىڭ، ەل ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسارى د.يۋ.سۋيۋنوۆتىڭ مالىمدەمەسىن ءارتاراپتان جينالعان عالىمدار، جينالىس زالىندا تولعان جۇرت­شىلىق زور ىقىلاسپەن تىڭدادى. قالماق ەلىنەن كەل­گەن ۆلاديمير  تەپتەەۆتىڭ  اۋزىنان ەلىندەگى مۇرا­عات­تارىندا قازتۋعان  جىراۋ  تۋرالى  قۇجاتتىق  ماتەريال تاپقانىن ەستۋ ءبىزدى دە بەي-جاي قالدىرا قوي­ما­دى. ۆ.تەپتەەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازتۋعاننىڭ اناسى قال­ماق قىزى  بولعان، ونىڭ  تاربيەسىنە  قالماق  نا­عاشىلارى­نىڭ اسەرى  بولعاندىعىنا نازار اۋدارتقان ەدى.

II. «…ەندي ايىرىلار كۋن كەلدي، امان بولعىر، دوس يگيت»

(نوعايدىڭ «بوزيگيت» جىرىنان)

وتان تاريحىندا ءالى دە بولسا اشىلماعان، كولەڭ­كەلى بەتتەر از ەمەس ەكەنىن ەل بىلەدى. سول بۇلىڭعىر كە­زەڭدەردىڭ ءبىرى – XVII عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى قازاق پەن نوعايدىڭ اراسىنىڭ اشىلۋى. وسى ورايدا، شوقان ءۋاليحانوۆ قالدىرعان ەل اۋزىنداعى تاريحي جىر مۇرالارىنان:

«ورمانبەت بي ولگەندە،

ون سان نوعاي ايىرىلدى.

قازاق سىرتقا (سارتقا) قايىرىلدى،

نۋ سان نوعاي كۇڭىرەندى، قايعىردى»، –

دەگەن شۋ­ماق­تار جوعارىداعى پىكىرلەردى دايەكتەي تۇسەدى. دەگەنمەن، بۇل ءۇردىستىڭ باسى XVIII عاسىر ەمەس، ءتىپتى XVI عا­­سىر دا ەمەس، ول ابۋساعيت جيرەنشين اعا­مىز ايت­قان­داي، XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى بولۋى مۇم­كىن.

قاسىم حان مەن اقنازار حانداردىڭ سارايشىقتى الىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن جايىققا جەت­كىزگەننەن كەيىن دە قازاق پەن نوعاي بىردە دوس، بىردە باق­تالاسىپ تۇرعان. ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ نەگىزىنەن بيلىك (ديناستيا) اراسىندا بولعان، ال قا­را­پايىم حالىق جاۋلاسا قويماعان. ونىڭ دالەلى XV-XVII عاسىرلارداعى اقىن، جىراۋلار، شەشەندەر، ءتىپتى كەيبىر حان-سۇلتاندار (مىسالى، دوسپامبەت، اسان­قايعى، حاقنازار، ت.ب.) ەكى ەلگە ورتاق بولاتىن. ەكى حا­لىق­تىڭ ءتىلى، ءتۇرى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر-بىرىنە ۇقساس. كەيى­نىرەك ولار ۇلكەن نوعاي، كىشى نوعاي، التى اۋىل نوعايلارى بولىپ بولىنەدى.

ەدىگە مەن ونىڭ بالالارى شىڭعىس حان تۇقىمىن بي­لىكتەن الاستاتادى، ولاردىڭ ورنىن جەرگىلىكتى بيلەۋشى مىرزالار باسادى. ىقپالدى نوعاي ورداسى قى­رىممەن، قازاق، رەسەي، پولشامەن تىعىز اسكەري، ەكو­نوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بو­لادى. بار سۇمدىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ شاقىرۋى­مەن تورعاۋىت قالماقتاردىڭ ەدىل مەن جايىق، اق قو­بانعا كەلىپ ورنالاسۋىنان شىقتى. سانى مول قال­ماق­تار نوعاي ەلىن شاۋىپ، باسىم بولىگىن وزىنە با­عىن­دىرىپ الدى.

نوعايلار ەندى جايىق جاعالاۋىنان الىستاپ سول­تۇستىك كاۆكاز، قىرىمعا ويىسا باستايدى. ەكى ەل­دىڭ ەلشىلەرىن قالماقتار تورىپ، جولدارىن بوگەپ، كەز­دەسۋلەرىنە كەدەرگى جاسايدى.

وسى جەردە ايتىپ كەتەر جاعداي – قازاق تاريحناماسىندا تاريح قويناۋىنداعى نوعايلار تاريحى، اسى­رەسە، قالماق ورتاعا تۇسكەننەن كەيىنگى زامان از زەرت­تەلگەن. نوعايلار دا بىزدەن قول ۇزە باستاعان-دى. ەكى اراداعى حابار جەكە ادامدار، نە بولماسا، تاتار، باشقۇرتتار ارقىلى كەلىپ تۇرعان. بۇرىنعى ەركىن قا­رىم-قاتىناس ۇزىلگەن بولاتىن. XVIII عاسىردا سانى مول نوعاي حالقى كاۆكازعا قول سالعان رەسەي يم­پە­رياسىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. نوعاي ورداسىنىڭ ال­سىرەۋى ءبىر جاعىنان وزدەرىنىڭ بەكتەرى مەن مىر­زا­لارىنىڭ باقتالاسىنان، ىشكى شيەلەنىسى سالدارىنان، ال نەگىزى ولارعا ەڭ اۋىر سوققى ورىس اسكەرى تاراپىنان بولدى.

نوعاي حالقى تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرى تۋرالى پرو­فەسسور رامازان كەرەيتوۆ، دانيار قىدىرنيازوۆ، جازۋ­شى ءسۇيىن كاپاەۆ پەن ءاشىم سيكاليەۆتەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن.

السىرەگەن نوعايلاردى اق قوبان، لابا وزەندەرى بويىنداعى كىر مەن شوك (كرەمەنچۋگ) اتتى قالاشىق ماڭايىندا ورىس اسكەرلەرى قىرىپ سالادى. قارۋلارى ەسكى، وتباسىلارمەن بەي-جاي ورنالاسقان نوعاي تايپالارىن رەسەيدىڭ اتاقتى گەنەرالى ا.سۋۆوروۆ جانە گەنەرال-پورۋچيك م.ن.لەونتەۆ باسقارعان اسكەري جاساقتار قورشاپ الىپ، تۇگەلدەي جويىپ جىبەرگەن. وسى وقيعانىڭ كۋاگەرى، وفيتسەر ۆ.پوتتو بىلايشا جاز­عان بولاتىن: «نوچيۋ پەرەشلي كۋبان، ۆ ۆەرستاح ۆ 12-تي، بليز ۋروچيششا كەرمەنچۋك، ناستيگلي نوگايتسەۆ. وني ستويالي وگرومنىم تابوروم، ۆيديمو نە وجيدالي ناپادەنيا. سۋۆوروۆ توتچاس پودال سيگنال ك اتاكە… ي ناچالاس ستراشنايا رەزنيا. حۋجە ۆوورۋجەننىە، حۋجە پرەدۆوديمىە… نوگايتسى رەزاليس سو زلوبوي ي گيبلي ماسسامي. ۆ بەسسيلنوي ياروستي سامي يسترەبليالي سۆويح دەتەي، رەزالي جەنششين. بولشە دەسياتكي تىسياچ نوگايسكيح تەل لەجالو نا دەسياتيۆەرس­توۆوم پروسترانستۆە». وسى ءبىر تاريحي وقيعانى كۋا­لاندىراتىن دەرەكتىك نەگىزدەردى نوعاي تاريحشىلارى ءجيى جازادى. شىندىعىندا ونداي حالىقتى قىرۋ، تۋعان جەرىنەن الاستاۋ ول كەزەڭدە باسىم بول­عان ەدى. نوعاي حالقىنىڭ جويىلۋى – كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياسا­تىنىڭ ىقپالى ەدى. مۇنداي قىرعىن تۋرالى ەستىگەن ەل تۋعان جە­رىن، مەكەنىن تاستاپ، تاۋدى جاعالاپ قاش­تى، كەيى­نىرەك باسىم بولىگى تۇركياعا بەت العان بولاتىن.

1770 جىلداردان كەيىن سانسىز كوپ ۇلى نوعاي حالقىنىڭ تەك قانا جۇرناعى قالدى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇلدەم ازايعان ەل مۇشكىل حالگە ءتۇستى. قالعان تايپالار رەسەي اكىمشىلىگىنە باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. سانى از بولسا دا نوعايلار 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا، ازامات سوعىسىن، ءىى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىن باس­تان وتكىزدى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ابىرويمەن جەڭىس تۋىن جەلبىرەتۋگە اتسالىستى، ءتىپتى نو­عاي­لاردان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دا شىققان.

بۇل قىسقاشا ماعلۇمات ەل اراسىنا تاراتۋ جانە تا­نىستىرۋ ماقساتىندا بەرىلىپ وتىر.

مىسالى، نوعاي­لار اراسىندا دا قازاق حالقىندا كەڭ تاراعان داس­تاندار «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «تولەگەن مەن قىز جىبەك»، باسقا دا جىر ولەڭدەر ءسال وزگەرگەنمەن بىز­گە ۇقسايدى. تەك ءبىز بۇرىن كوپ ەس­تى­مەگەن «سۇيىم­بيكە» داستانى (زارىن) نوعايدان ەستىدىم. كۇيەۋىنەن، با­لاسىنان ايىرىلعان قازان حانشاسى سۇيىمبيكە ءجۇسىپ قىزى بىلاي دەپ جىرلايدى:

 «سيۋمبيكە اتىم،

 نوعاي زاتىم،

 كوزيم ياسىل، يوك راحاتىم،

 كورديم مەحنات،

 شەكتيم ازاپ،

 مۋتىلمايدى ەش حاسرەتيم».

ال دانا قازاقتا وتكەن زاماننان جەتكەن:

 «تەگىندە نوعاي، قازاق تەگىمىز ءبىر،

التاي، ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر.

ورمانبەت حان وردادان شىققان كۇندە

 اسان اتا قايعىرىپ، ايتىپتى جىر…» دەگەن سياقتى دەرەكتەر مۇراعاتتا كوپ كەزدەسەدى.

 

III. نوعاي ەتنوگرافياسىنا قاتىستى ۇزىك سىر

قازىرگى نوعاي حالقى انتروپولوگيالىق ءتۇرى بويىنشا ۇشكە ء(ۇش توپقا) بولىنەدى. ارينە، كوبى ماڭعول تيپ­تەس، ياعني كادىمگى قازاق. كوپ نوعايدى كورگەندە ءوزىمىزدى كورگەندەي بولاسىڭ، ءبىر  اۋىلدا  جۇرگەن­دەي­سىڭ. وعان قوسا سويلەۋى كادىمگى قازاقشا بولسا، ماقال-ماتەل، دۇنيەگە كوزقاراسى، ءوزىن ۇستاۋ دەگەندەي…

كەلەسى توبى قازان تاتارلارىنا ۇقسايدى. كوز­دە­رى كوكشىلدەۋ، شاشتارى سارى. ال ءۇشىنشى توبى تاۋ حا­لىق­تارىنا – كاباردا، شەشەن، ابازيندەرگە ۇقسايدى. بى­راق نوعايلار ىشتەي بولىنبەيدى، ولار قالىپتاسقان ۇلت، ۇلتتىق ساناسى جوعارى. جالپى ۇلت تاريحى ادام­نىڭ كەسكىنىندە بايقالىپ تۇرادى. نوعاي مىرزالارى، تاۋ حالىقتارى، سلاۆيان، تاتار قىزدارىنا ءجيى ۇيلەنىپ تۇرعان. ءارى ارالاس بولعان سوڭ تۇرلەرى بىزگە قاراعاندا ءسال وزگەرگەن.

داستارحان جايۋ ءداستۇرى دە ۇقسايدى. تەك ءىس-قي­مىلدارى شاپشاڭداۋ ما، دەپ ويلاپ قالدىم. مىسالى، ءبىز سياقتى داستارحان باسىندا كوپ وتىرمايدى، اي­تاتىن تىلەكتەرى (توست) دە قىسقا بولىپ شىعادى. ايت­پاقشى، «قىسقا قايىرادى» دەمەكشى، سول چەر­كەسسكىدە ءبىر نوعاي ازاماتى ماعان بىلاي دەدى: «وسىدان ءۇش جىلداي بۇرىن قازاقتارمەن قۇدا بولىپ، الماتىعا باردىم. ءبىز تىلەك ايتقاندا قىسقا سويلەي­مىز، ال قازاقتار مول سويلەيدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر قۇدامىز ايتۋى بويىنشا، بىزدەر كەلەدى ەكەن دەپ ءۇش كۇن بويى كى­تاپ­حاناعا بارىپ دەرەك جيناپ، دايىندالعانىن ايتتى»، – دەدى. مەن كۇلىپ: «باۋىرىم، قازاقتاردىڭ ءازىلىن تۇسىنبەگەنسىڭ، – دەدىم. ولار ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ كىتاپحاناعا جولامايدى. ال ادەمى، ۇزاق سويلەۋ، ول – ءبىز­دىڭ ادەتىمىز. قازاققا مۇمكىندىك بەرسەڭ، جارتى كۇن توقتاماي سويلەۋى مۇمكىن. جانە ءبىر ويىن قايتالاماي ءسوزىن سارالاي بەرەدى. سون­دىقتان قازاق كىتاپحاناعا بارىپ، تىلەك ايتۋعا ءۇش كۇن دايىندالادى دەگەن، انەكدوت قوي!» دەپ كۇلىستىك.

نوعايلار دومبىرانى جاقسى كورەدى، بىراق وكى­نىش­كە قاراي، از وينايدى ەكەن. ولار: «قازاقتاردىڭ 100 پايىزى دومبىرادا وينايتىنى راس پا؟»، – دەپ سۇ­راي­دى. مەن: «ەرتەرەكتە ويناعان شىعار، قازىر 70 پايىزعا جەتپەس!»، – دەگەنىمدە، تاڭقالىپ ريزا بولدى. قۋانتارلىق جاعداي، جاستارى قازاقستانعا كەلىپ دومبىرا، قوبىز، شەرتەر ويناپ ۇيرەنە باستاعان.

سىرتتان قوسىلعان سوزدەر دە بار ەكەن. مى­سالى، نوعايلار «ارۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى پايدالانادى. «ارۋ – كەلىستىم، جارايدى، جاقسى» دەگەنى. سونىمەن قاتار، «ارۋ قىز» دەپ تە ايتادى ەكەن. ال جالپى، «ارۋ» دەگەن ءسوز قاراشاي باۋىرلاردىڭ «ءارۋ» دەگەن سوزىنەن كىرۋى مۇمكىن. «راحمەت» ءسوزىن از پايدالانادى ەكەن، ونىڭ ورنىنا «ساۋ بول!» دەيدى. وسى ورايدا اتى­راۋلىق باجام كارىم دە «ساۋ بول!» دەپ ءجيى ايتاتىنىن ەسكە الدىم. ال تاعى ءبىر كۇلكىلى جاعداي. ەكى نوعاي جىگىتى شىمكەنتكە بارعان ەكەن. تاكسيدەن شىعاردا جۇر­گىزۋشىگە «ساۋ بول!» دەسە، ول ازامات: «ساۋ بولىڭ نە، ءبىرىن­شى قىزمەت اقىسىن تولەسەڭشى!» دەپ شۇيلىككەن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، نوعايلار ءبىزدىڭ ورتاق كيىز ءۇيدى پايدالانادى، بىراق ونى «تەرمە» دەپ اتايدى. وسىنداي كەيبىر الشاقتىق بولماسا، قالعانى كا­دىمگى قازاق ءتىلى. ولار «ج» ءارپىنىڭ ورنىنا «ي»-ءدى پاي­دالانسا، «ءى» ارپىنە دە «ي» ءارپىن قولدانادى. مىسالى: «جەتى قۇدىق» ەمەس، «يەتى قۇدىق». سونشاما جىل بو­تەن ورتادا تۇرسا دا ءتىلىن، ءدىلىن، رۋحىن ساق­تاپ قال­عان باۋىرلارعا ريزا بولاسىڭ. نوعاي مەن قازاقتىڭ ءتۇرى، ءجۇرىسى، اقكوڭىل، جومارتتىعى، جايدارى مىنەزى، بارلىعى ۇقاس. ءتىپ­تى شايقالعان ءجۇ­رىسى دە اينىماي قالعان. قاتار تۇرا قالسا، تەك كەل­بەتتەرىنىڭ سارىلىعى بولماسا، ايىرۋ قيىن. ەر­تەرەكتە ءبىر اقساقال ايتىپ ەدى: «قازاق پەن نوعايدىڭ ءيىسى دە ءبىر» دەپ. سول شىندىققا جاناساتىنداي وي قالدىردى.

داستارحان جاساعاندا نوعايلار قوي سويادى، بىراق ايىرماشىلىعى – جىلىككە بولمەيدى. تورگە سىيلى ادام­دارىن وتىرعىزىپ، باتاسىن الىپ وتىرادى. ال ەن­دى بيلەرى بىزگە ۇقسامايدى. نوعايلار لەزگينكا ءبيىن بيلەپ، اندەرىن دە كاۆكاز اۋەندەرىنە  ۇقساتىپ العان. بىراق اندەرى قازاقي. مىسالى، قازتۋعان، دوسپامبەتپەن قاتار، «ساعىندىم»، «اق كوگەرشىن» سياقتى اندەرى كوپ.

ءبىزدىڭ تىلدەرىمىزدىڭ ايىرماشىلىعى حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىمەن بايلانىستى. ولار «ۆ» ءارپىن قوسۋ ارقىلى «اۋىلدى» – «اۆىل» دەپ جازادى. ال اۋىزشا «اۋىل» دەپ ناقتى ايتادى. قايدان قوسىلعانىن بىل­مەي­مىن، نوعاي تىلىنە «» جىڭىشكەلىك بەل­گىسى كىرىپ كەتكەن. بالكىم، «ءا» ءارپىن ايتۋ ءۇشىن بە، «ءا»-ءنى «ا+» ارقىلى كورسەتەدى. ءبىزدى «قازاقتار» نە «قا­زاقلار» دەپ وتىرادى ەكەن. سونىمەن قوسا، «سىزدەر الاش ەلى بولاسىزدار» دەپ قوسادى.

نوعايلار تاريحتى شەرتكەندە ماڭعىت ەلى مەن ەدىگەنى كوپ ايتادى. ول ارينە، ورىندى – سەبەبى، ەدىگە ماڭ­عىت (قوڭىرات) ەلىنەن شىققان. ماڭعىت تايپاسى قا­زاقتا «قوڭىرات ىشىندە – ماڭعىتاي» بولىپ وتىر. ولار­دىڭ: «قازاقتار (الاشتار، قازاقلار) ەدىگەگە ەس­كەرتكىش قوياتىنى راس پا؟» – دەگەن سۇراقتارىنا: «ءدال قازىر ونداي ماسەلە جوقتىعىن» جەتكىزدىم. دەگەنمەن، كەزىندە «ەدىگە، توقتامىس، اقساق تەمىر ءبىر-بىرىمەن بيلىككە تالاسامىن دەپ، دەشتى-قىپشاق، اق وردا ەلىنە، تۇركى تايپالارىنا وراسان زور زيان كەل­تىرگەنىن، تاريحتىڭ سان سالالى بۇلتارىس بەتتەرى اشىلماعانىن» اتاپ وتۋگە تۋرا كەلدى. نوعايلار قازىر تۇر­مىسىندا بيە ۇستامايدى، سوندىقتان قىمىز ىش­پەيدى. بىراق قىمىز تۋرالى بىلەدى. دەسە دە، كوپشىلىك ورتادا «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم ءسوز ايتپايدى» ماقالىن كەلتىرىپ وتىردى. ءۇي-جيھازدارى مەن بەزەندىرىلۋى، كىلەم-كورپەسى قازاقتارمەن بىردەي دەسە دە بولادى.

ىنتىماققا ۇمتىلىس

ءدال قازىر نوعاي حالقى ەشكىمنەن كەم ەمەس. تۇر­عان جەرى ىڭعايلى، تاماعى توق، رۋحى بيىك. بىراق ولار­عا قازاق ەلى تاراپىنان، ەڭ ءبىرىنشى، رۋحاني جاعىنان قول­داۋ كورسەتەتىن كومەك قاجەت. ياعني كىتاپ، مۋزى­كالىق اۋەندەر مەن اندەر، كوركەم ادەبي كينوفيلم­دەر كەرەك بولىپ تۇر. قازىر مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى وسى يگى ءىستى باستاپ كەتتى. جاعداي بولسا كومەكتەسۋ قاجەت، كىتاپتار جيناقتالعاننان كەيىن نوعاي ەلىنە جەتكىزۋىمىز كەرەك.

ەكىنشى ماسەلە، تاريح پەن فيلولوگيا ماماندىعى بويىن­شا نوعاي جاستارىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. ونى­مەن قوسا كونسەرۆاتوريادا وقىتىپ الساق تاماشا بولار ەدى. تاريح، ادەبيەت، قوعامتانۋ سالاسىندا نو­عاي-قازاق قارىم-قاتىناسىن كەڭىنەن زەرتتەۋ ما­سەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلۋى قاجەت. «حالىق تاريح تول­قىنىندا» باعدارلاماسىنا قوسقان دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن.

ءۇشىنشى جاعداي، نوعاي جاستارى جۇمىسسىزدىق بول­عان سوڭ كاۆكازدا، سىبىردە، جالپى رەسەيگە شاشىلىپ كەتكەن. ال ءبىز ولاردىڭ ىشىندەگى مامانداردى، اسىرەسە، تەحنيكالىق جاعىنان بىلىكتىلىگى بار ماماندارىن باتىس قازاقستان مۇناي، گاز، قۇرىلىسقا تارتساق، ەكى باۋىرلاس حالىق جاقىنداسا تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن. «مينەرالنىە ۆودى» اۋەجايىنان اقتاۋعا دەيىن ۇشاق ءبىر ساعات ۇشادى ەكەن. كەلەسى ماسەلە، ەكى نوعاي ۇلتتىق اۋداندارىمەن قارىم-قاتىناس نىعايىپ، ادەبيەت، مادەنيەت ونكۇندىگى وتكىزىلىپ تۇرسا. نوعايلار نۇرعيسا تىلەنديەۆتى، بەكبولات تىلەۋحاندى، باسقا دا ءبىزدىڭ ءانشى-كۇيشىلەرىمىزدى قاتتى قاستەرلەپ اۋزىنان تاستامايدى.

ال ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتى ءوز پرەزيدەنتىندەي كو­رىپ، قازاقستاندى «ارقا سۇيەر داۋلەت (مەملەكەت)» دەپ سانايدى. كەزىندەگى ۇلى نوعايدان قازاق شىققان، ياعني ولار ءبىزدىڭ ناعىز باۋىرلارىمىز. قازاق ەلىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ كەمەل كەلبەتى الەم حالىقتارىن قىزىقتىرۋدا. پرەزيدەنتتىڭ بيىلعى جولداۋىنداعى: «ء…وزارا الاۋىزدىق پەن جان-جاققا تارتقان بە­رەكەسىزدىك تالاي ەلدىڭ تاعدىرىن قۇردىمعا جىبەر­گەن. تىر­شىلىك تەزىنە توتەپ بەرە الماي، جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتكەن ەلدەر قانشاما» ەكەنىن كور­سەتۋى دە تەگىن ەمەس ەدى. قازاق تاريحىنىڭ قوي­ناۋىن­دا كورىنىس بەرگەن جىكشىلدىك، جەرشىلدىك، رۋشىل­دىق، باقتالاستىق ەشۋاقىتتا ەلدى جاڭا ساتىعا كو­تەر­گەن ەمەس-ءتى. ەلدىگىمىز باردا وتكەننەن تاعىلىم الا، قاجەتتى جەردە قول ۇشىن بەرە العا ۇمتىلۋ نە­گىزگى باعىتىمىز بولىپ قالا بەرمەك. كەلەشەكتىڭ كە­مەلدىگى دە ەل-جۇرتتىڭ كەڭدىگىنە، سىي-قۇرمەتتىڭ مول­دىعىنا، ىنتىماقتىڭ بىرلىگىنە بايلانىستى ەمەس پە، اعايىن!

وي-ءتۇيىن:  كەزىندە ەۋرازيا دالاسىن دۇرىلدەتكەن، ماسكەۋ، كيەۆ، ۆارشاۆا سياقتى قالالاردى جاۋلاپ الىپ، تىزە بۇكتىرگەن ەلدىڭ كورىنىسى جوعارىدا ايتىلعان حالگە جەتتى. كەڭ-بايتاق جەردى يەمدەنگەن نوعايلاردىڭ، ازعانتاي اۋىل كولەمىندەگى نوعايلارعا اينالۋ تاريحى كىمدى بولسا دا ويلاندىرماي قويمايدى. نوعاي ورداسىنداعى ىشكى قايشىلىقتار، مىرزالار مەن بەكتەردىڭ جان باسىن كۇيىتتەپ ساتقىندىققا بارۋى، سىرتقى كۇشتەردىڭ ەتەنە ەل ىشىنە كىرۋى، حالىقتىڭ ەسىن تاندىرا ەس جيعىزباۋعا جول اشتى. سونىڭ سالدارىنان ءبىرتۇتاس سۇتتەي ۇيىعان ەل جەردەن الاستاتىلىپ، نانىم مەن سەنىم، ءداستۇر-سالتتارىنان الشاقتاي ءتۇستى. باسقا ءداستۇردى كىرىكتىردى، ءوز عۇرىپتارىن سىرتقا ىعىستىردى. مۇنداي ءۇردىستىڭ شەت-جاعاسى بىزگە دە تانىس. ابايشا ايتساق: «ء…وز ىرقىڭدى» وزگەگە ۇستاتپاۋ جولى، سول حالىقتىڭ بويىندا تاۋەلسىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى ۇستاپ تۇراتىنداي كۇش-جىگەر تۇراقتىلىعى ساقتالىنۋى شارت. دەمەك، تاريحي تاعىلىم تۋعان جەر مەن اتا ءداستۇر قۇندىلىعىن ەشقانداي بايلىق پەن بيلىكتىڭ اۋىستىرا المايتىندىعىن دايەكتەسە كەرەك-ءتى. سوندىقتان دا «ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» ەل ۇرانى عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاق قاجەتتىلىگىنە اينالىپ وتىر. ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – ماڭگىلىك تاۋەلسىز ۇلتتىڭ جاسامپازدىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان باستاما ءھام اقيقات كوزى. ۇلتتىڭ رۋحى – رۋحاني سانانىڭ جەتىلۋىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، ادامزات وركەنيەتىندەگى قازاقى بولمىسىمىزدىڭ ماڭگى ساقتالۋ جولىندا، ۇنەمى جاسامپازدىققا قاراي ۇمتىلۋ قازىرگى مىندەتىمىز ءھام پارىزىمىز ەمەس پە، اعايىن!


بۇركىت اياعان،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،

«قازاق ادەبيەتى».

 

پىكىرلەر