I. تاريح تەگىنە جەتەلەيدى
قازاق حالقى تاريحىندا نوعايلى زامانىنىڭ، نوعاي ەلىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن، نوعايلى كەزەڭى قازاق حالقىنىڭ اق وردا مەن كوك وردادان كەيىنگى داۋىردەگى، ءارى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولاتىن. قازاق-نوعاي اراسىنداعى قاتىناس ۇزدىكسىز XV-XVIII عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنا دەيىن ءجۇردى. تەك 1620-1630 جىلدارى تورعاۋىت-قالماقتىڭ ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كومەگىمەن ەدىل مەن جايىق، اق قوبان (ونى ورىستار كۋبان دەيدى) وزەن جاعالاۋلارىنا جايعاسقاننان كەيىن عانا قازاق-نوعاي اراسى الشاقتاي باستاعان-دى.
ۇلى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى – ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ 1931 جىلى جازىپ شىعارىپ ۇلگەرگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى ماقالاسىندا دا قازاقتى نوعايمەن بايلانىستىرادى. «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، و دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ»، – دەپ ول جەر ايماعىندا قازاق ۇلتى قۇرامىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ اتا-باباسى، ياعني قالىڭ تۇرىك، قالىڭ نوعايلى ەلى بولىپ مەكەن ەتكەن دەگەن توقتامعا كەلەدى: نوعايلىدان اجىراپ، «قازاق» بولعاننان كەيىن دە، قازاقتاردىڭ قايتادان بۇرىنعى ءتۇپ نوعايلارىنا كەتكەندەرى دە بولعان، ياعني «ات باسپايمىن دەگەن جەردى ءۇش باسادى» دەگەن ماقالدىڭ تەگىن ەمەستىگى ايتىلا كەلە، «…نوعايلى مەن قازاقتىڭ ايىرماسى جوقتىعىن» ناقتىلاي تۇسەدى. سوندىقتان بولار نوعايلى زامانى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى»، «الپامىس» تاريحي جىرلارىندا كەڭىنەن كورسەتىلگەن.
بىراق، قازىرگى كاۆكاز نوعايلارى بىزدەگى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن اتاۋعا كەلىسپەيدى. ولار بىلاي دەيدى: ول «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ەمەس، ول «نوعايدىڭ قىرىق باتىرى» دەۋىمىز كەرەك دەپ ءۋاج ايتقانىن تالاي ەستىدىك. بۇل ماسەلەدە جەكە پىكىرىمدى بىلدىرە كەتسەم، ادىلەتتىلىككە جۇگىنسەك، عىلىمي تۇرعىدان «نوعايلىنىڭ (قىرىمنىڭ) قىرىق باتىرى» دەگەن اقيقاتقا جاقىنداۋ كەلەتىن سياقتى. بىراق مۇنى عىلىمي ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى اياسىندا، انىعىن ادەبيەتشى قاۋىم ايتار، بىزدىكى تەك شىنايىلىققا جول اشۋ.
ەكىنشىدەن، قازىرگى نوعاي قازاققا ەڭ جاقىن تۋىس حالىق. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، ءدىلىمىز، ءتىپتى تۇرىمىزگە دەيىن، ءسال ايىرماشىلىقتى ايتپاساق، اينىمايدى. وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، اسىعىس تۇجىرىم جاساۋشىلار «قازاق پەن نوعايدىڭ بىرەگەيلىگى» جونىندەگى قوعامدىق پىكىرلەر دە جوق ەمەس. قازىرگى نوعايلار وزدەرىن وزىندىك ءداستۇرى مەن انا ءتىلى، قالىپتاسۋ تاريحى بار جەكە ۇلت رەتىندە سانايدى. سونىمەن بىرگە، وزدەرىنىڭ وتانى، مەكەنى بار ەل ەكەنىن العا تارتادى. بۇل اقىلعا سيىمدى. سەبەبى، قازىرگى نوعايلار بۇرىنعى ۇلى نوعاي ورداسىنان قالعان سولتۇستىك كاۆكازدا، وتە كوركەم نۋلى-سۋلى ءوز وتانى مەن جەرىندە مەكەن ەتىپ وتىرعان حالىق. قازىرگى رەسەيدەگى «مينەرالنىە ۆودى»، «ەسەنتۋكي (ەسەن-توقا)» شيپاجاي-ساۋىقتىرۋ جەرلەرىنىڭ كوبى نوعاي ورداسىنىڭ ورامى بولاتىن. ونى قازاق ءبىلۋى كەرەك. بىزگە جاقىن ەل سونداي شۇرايلى جەردە بولسا، قازاقستان ءۇشىن تەك پايدا.
ۇشىنشىدەن، ءبىز نوعاي ءتىلىن، تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىز بەن ءتىلىمىزدى جاڭادان تانيمىز. نوعاي مەن قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق جۇيەسى وتە ۇقساس. تەك قازىر قازاقتا جوق بولىپ كەتكەن قاتاعان، قۇراما نوعايدا ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، نوعاي حالقى قۇرامىندا تۇرىكمەن، ۇيعىر دەگەن تايپالار بار. سوسىن نوعايدا ءجۇز جوق بولادى، بىراق مىنا اتاۋلار پايدا بولعان – جەمبويلىقتار (ياعني جەم وزەنى بويىنان شىققان), ەديساندار (ياعني جەتى ساندىقتار) بار. قوبان نوعايلارىنىڭ شىققان جەرىن تايپا اتى ايتادى. بىراق بىزدە جەتىرۋ بولسا، ولاردا مىڭ مەن قىرىق دەگەن ەل بار ەكەن. ايتپاقشى، قىرىم تاتارىنىڭ ەل قۇرامىندا وسى قىرىق جانە قىپشاق، جالايىر، نايمان، قوڭىرات، قيات تايپالارى كەزدەسەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل تايپالار (نوعايلار ولاردى «رۋ»، «تۇقىم» دەيدى) قىرىمعا ءبىرازى بەركە حانمەن كەلسە، قالعانى نوعايدان اۋىسقان. وعان قوسا قىرىمدا شىرىن مەن بارىن تايپالارى ءجيى كەزدەسەدى. انەس ساراي اعامىز: «قىرىمعا كەتكەن شىرىن، بارىن توقتامىستىڭ اكەسى تايقوجامەن بىرگە 1390 جىلدارى، ياعني توقتامىس پەن ەدىگە، اقساق تەمىر ۇشەۋىنىڭ تەكەتىرەسى كەزىندە اۋىسقان» دەپ جازادى. قىرىم مەن نوعايدا بولعان ارعىندار XV عاسىردىڭ باسىندا سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمنان قازاقتىڭ سارى-ارقاسىنا قايتىپ كەلگەن سياقتى. كەرەي حاننىڭ بالاسى – ءXVى عاسىردا قازاقتى بيلەگەن كۇشتى حانىمىز بۇرىندىقتىڭ اتىن ءبىز كەيبىردە مۇرىندىق دەپ جازىپ ءجۇرمىز. ال قازىرگى نوعايلار «مۇزدى» – «بۇز»، «مۇرىندى» – «بۇرىن» دەيدى ەكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحشىلار جازىپ جۇرگەن بۇرىندىق حان شىنىمەن بۇرىندىق دەپ دۇرىس اتالۋى مۇمكىن. ولاردا حالىق اراسىندا «قازاققا كەتتى» دەگەن ۇعىم ەرىكتى تۇردە باسقا جاققا كەتتى، ەركىندىك الدى، ياعني باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىنداي ءوز-وزىنە جاۋاپتى، ەركىن قوزعالىسقا تۇسەتىن ادام ۇعىمىن بەرەدى. قازىرگى زامانداعى «قازاققا كەتكەندەر» ءسىبىر، تۇمەن جەرلەرىنە، ماسكەۋگە جۇمىس كوزدەرىن تابۋعا كەتەدى ەكەن. وسى تۇستا، بۇل اعايىنداردى ەلىمىزدەگى جوسپارلى ەڭبەك كوشى-قون ۇردىستەرىنە قاتىستىرۋ دا كوپتىك ەتپەس ەدى دەگەن وي تاستاعىمىز كەلەدى.
ءبىر قىزىعى، قازىرگى نوعايلار ءبىزدى «قازاق» جانە «الاش» دەپ اتايدى ەكەن. كەيدە «الاش» ەكەنىمىزدى تۇيسىنە بەرمەيتىنىمىز، ۇلت تۇتاستىعىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان بەلگىسىز كەتكەن ەرلەردى ۇمىت قالدىراتىن كەزدەرىمىز بار، ال نوعاي حالقى قازاقتىڭ الاشتىڭ بالاسى ەكەنىن جادىندا ساقتاعان. ءبىزدىڭ ولارعا ايتپاعىمىز: «نوعاي دا التى الاشتىڭ ءبىرى». قازىرگى قازاق نوعاي مەن قىرىم تاتارلارىن شاتاستىرادى. ال شىن مانىندە تاتارلار مەن كاۆكاز نوعايلارى ەكى حالىق. قازاققا جاقىنىراعى – نوعايلار ەكەنى انىق.
بيىلعى جىلى 1-ءشى مامىر – قازاقستان حالىقتارى بىرلىگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ، ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى قوسىلىپ «نوعاي ۇيىنە» ارنايى بارىپ شىققان بولاتىن. بۇل ءبىر تاماشا تاريحي وقيعا بولدى، ءۇش ءجۇز جىلدان استام ايىرىلعان تۋىسقان حالىقتار قازاق پەن نوعاي قايتا قوسىلعانداي اسەر ەتتى.
قازىرگى نوعاي حالقى رەسەيدەگى ءتورت بىردەي اكىمشىلىككە قارايدى. رەسەيدەگى نوعايلاردىڭ جالپى سانى – ءجۇز ون ءۇش مىڭداي ەكەن. ءXVىىى عاسىردا، ياعني ەكاتەرينا پاتشايىمى كەزىندە ورىس اسكەرى كاۆكازعا كىرگەندە، امان قالعان نوعاي تايپالارى تۇركياعا ۇدەرە كوشكەن. قازىر تۇركيادا جارتى ميلليوننان ەكى ميلليونعا دەيىن نوعاي حالقى تۇرىپ جاتىر.
نوعاي حالقىنىڭ دامۋىنا اۋىر سوققى كەڭەس داۋىرىندەگى ن.س. حرۋششەۆتىڭ ساياسي بيلىگى كەزەڭىندە بولعان. ناقتىلاپ ايتساق كەڭەس ۇكىمەتى 1957 جىلى 9 قاڭتار كۇنى قابىلدانعان شەشىممەن نوعاي دالاسىن تورتكە ءبولىپ جىبەرگەن. سوندىقتان قازىرگى نوعايلار قاراشاي-شەركەش، داعىستان، شەشەن اۆتونومياسىندا جانە ستاۆروپول (بۇرىنعى نوعاي دالاسى) ايماعىنا قارايدى. تازا نوعاي اۋىلدارى ساقتالعانمەن، نوعاي ءتىلى ارنايى كۋرس ساباعى رەتىندە عانا جۇرگىزىلەدى. ەڭ ۇلكەن «قاڭلى» اۋىلى «مينەرالنىە ۆودى» قالاسىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. وسى «قاڭلى» اۋىلى جانىنداعى ماي-توبەگە شىعىپ قاراساڭىز، بەس تاۋ، تۇيە تاۋ، جىلاندى تاۋلارىن انىق كورەسىز. نوعاي حالقى كوپتەن بەرى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا ۇمتىلىس جاساپ، تالاپ ەتۋدە، بىراق ولار داعىستاندا نوعاي اۋدانىنا عانا يەلىك ەتكەن. جاقىندا عانا قاراشاي-شەركەش اۆتونومياسى قۇرامىندا نوعاي اۋدانى قۇرىلىپ، ەل قۋانىشقا بولەندى. اۋدان ورتالىعى يكون (ۇلكەن) اۋىلى.
2014 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 14-16-سى كۇندەرى چەركەسسك قالاسىندا I-ءشى حالىقارالىق ءبىلىم-تاجىريبەلىك عىلىمي كونفەرەنتسياسى جۇمىسىنا ءبىر توپ قازاقستان عالىمدارى شاقىرىلعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، كوبى بارا المادى، استانادان بەلگىلى عالىم، ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ ەكەۋىمىز وسى جيىلىسقا قاتىسىپ كەلدىك. وسى فورۋمعا تۇركيا عالىمدارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى مۇستافا التىنتاس، ماسكەۋ عالىمى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ، شەشەنستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ش.ا.گاپۋروۆ، داعىستاننان پروفەسسور د.قىدىرنيازوۆ، ۋكراينادان پروفەسسور ۆ.ۆ.گريبوۆسكي سياقتى عالىمدار قاتىسىپ، بايانداما جاسادى. نوعاي عالىمدارى تاراپىنان پروفەسسور ر.كەرەيتوۆ، ا.كۋرمانسەيتوۆا، ۆ.بۋلگاروۆا، س.كۋكاەۆا، ش.قۇرمانگۋلوۆالار قاتىستى.
كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار نوعاي ەلىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى كازمامبەت يانبۋلاتوۆ، ءامىر ۇيسىنباەۆ، اميرحان مەجيتوۆ، ۆالەري قازاقۇلى، جازۋشى يسا ءسۇيىنۇلى قاپاەۆ، پروفەسسور ءناسىپحان ءسۇيۋنوۆا، اساۋ سۇلتانبەكوۆتەر وسى ۇلكەن عىلىمي جينالىستىڭ ءساتتى وتۋىنە اتسالىستى. بۇل كەزدەسۋدەن كەيىنگى مەنىڭ كوزقاراسىمدا، نوعاي ەلى قايتا تۇلەگەندەي وي قالدىردى. قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ جانارىندا وت، كەلبەتتەرىنەن قۋانىش، زور سەرپىلىستى كورۋ ءبىز ءۇشىن دە مارتەبە بولدى. قاراشاي-شەركەش ەلىنىڭ باسشىسى ر.ب.تەمرەزوۆتىڭ، ەل ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسارى د.يۋ.سۋيۋنوۆتىڭ مالىمدەمەسىن ءارتاراپتان جينالعان عالىمدار، جينالىس زالىندا تولعان جۇرتشىلىق زور ىقىلاسپەن تىڭدادى. قالماق ەلىنەن كەلگەن ۆلاديمير تەپتەەۆتىڭ اۋزىنان ەلىندەگى مۇراعاتتارىندا قازتۋعان جىراۋ تۋرالى قۇجاتتىق ماتەريال تاپقانىن ەستۋ ءبىزدى دە بەي-جاي قالدىرا قويمادى. ۆ.تەپتەەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازتۋعاننىڭ اناسى قالماق قىزى بولعان، ونىڭ تاربيەسىنە قالماق ناعاشىلارىنىڭ اسەرى بولعاندىعىنا نازار اۋدارتقان ەدى.
II. «…ەندي ايىرىلار كۋن كەلدي، امان بولعىر، دوس يگيت»
(نوعايدىڭ «بوزيگيت» جىرىنان)
وتان تاريحىندا ءالى دە بولسا اشىلماعان، كولەڭكەلى بەتتەر از ەمەس ەكەنىن ەل بىلەدى. سول بۇلىڭعىر كەزەڭدەردىڭ ءبىرى – XVII عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى قازاق پەن نوعايدىڭ اراسىنىڭ اشىلۋى. وسى ورايدا، شوقان ءۋاليحانوۆ قالدىرعان ەل اۋزىنداعى تاريحي جىر مۇرالارىنان:
«ورمانبەت بي ولگەندە،
ون سان نوعاي ايىرىلدى.
قازاق سىرتقا (سارتقا) قايىرىلدى،
نۋ سان نوعاي كۇڭىرەندى، قايعىردى»، –
دەگەن شۋماقتار جوعارىداعى پىكىرلەردى دايەكتەي تۇسەدى. دەگەنمەن، بۇل ءۇردىستىڭ باسى XVIII عاسىر ەمەس، ءتىپتى XVI عاسىر دا ەمەس، ول ابۋساعيت جيرەنشين اعامىز ايتقانداي، XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى بولۋى مۇمكىن.
قاسىم حان مەن اقنازار حانداردىڭ سارايشىقتى الىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن جايىققا جەتكىزگەننەن كەيىن دە قازاق پەن نوعاي بىردە دوس، بىردە باقتالاسىپ تۇرعان. ولاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ نەگىزىنەن بيلىك (ديناستيا) اراسىندا بولعان، ال قاراپايىم حالىق جاۋلاسا قويماعان. ونىڭ دالەلى XV-XVII عاسىرلارداعى اقىن، جىراۋلار، شەشەندەر، ءتىپتى كەيبىر حان-سۇلتاندار (مىسالى، دوسپامبەت، اسانقايعى، حاقنازار، ت.ب.) ەكى ەلگە ورتاق بولاتىن. ەكى حالىقتىڭ ءتىلى، ءتۇرى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر-بىرىنە ۇقساس. كەيىنىرەك ولار ۇلكەن نوعاي، كىشى نوعاي، التى اۋىل نوعايلارى بولىپ بولىنەدى.
ەدىگە مەن ونىڭ بالالارى شىڭعىس حان تۇقىمىن بيلىكتەن الاستاتادى، ولاردىڭ ورنىن جەرگىلىكتى بيلەۋشى مىرزالار باسادى. ىقپالدى نوعاي ورداسى قىرىممەن، قازاق، رەسەي، پولشامەن تىعىز اسكەري، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولادى. بار سۇمدىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ شاقىرۋىمەن تورعاۋىت قالماقتاردىڭ ەدىل مەن جايىق، اق قوبانعا كەلىپ ورنالاسۋىنان شىقتى. سانى مول قالماقتار نوعاي ەلىن شاۋىپ، باسىم بولىگىن وزىنە باعىندىرىپ الدى.
نوعايلار ەندى جايىق جاعالاۋىنان الىستاپ سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىمعا ويىسا باستايدى. ەكى ەلدىڭ ەلشىلەرىن قالماقتار تورىپ، جولدارىن بوگەپ، كەزدەسۋلەرىنە كەدەرگى جاسايدى.
وسى جەردە ايتىپ كەتەر جاعداي – قازاق تاريحناماسىندا تاريح قويناۋىنداعى نوعايلار تاريحى، اسىرەسە، قالماق ورتاعا تۇسكەننەن كەيىنگى زامان از زەرتتەلگەن. نوعايلار دا بىزدەن قول ۇزە باستاعان-دى. ەكى اراداعى حابار جەكە ادامدار، نە بولماسا، تاتار، باشقۇرتتار ارقىلى كەلىپ تۇرعان. بۇرىنعى ەركىن قارىم-قاتىناس ۇزىلگەن بولاتىن. XVIII عاسىردا سانى مول نوعاي حالقى كاۆكازعا قول سالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. نوعاي ورداسىنىڭ السىرەۋى ءبىر جاعىنان وزدەرىنىڭ بەكتەرى مەن مىرزالارىنىڭ باقتالاسىنان، ىشكى شيەلەنىسى سالدارىنان، ال نەگىزى ولارعا ەڭ اۋىر سوققى ورىس اسكەرى تاراپىنان بولدى.
نوعاي حالقى تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرى تۋرالى پروفەسسور رامازان كەرەيتوۆ، دانيار قىدىرنيازوۆ، جازۋشى ءسۇيىن كاپاەۆ پەن ءاشىم سيكاليەۆتەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن.
السىرەگەن نوعايلاردى اق قوبان، لابا وزەندەرى بويىنداعى كىر مەن شوك (كرەمەنچۋگ) اتتى قالاشىق ماڭايىندا ورىس اسكەرلەرى قىرىپ سالادى. قارۋلارى ەسكى، وتباسىلارمەن بەي-جاي ورنالاسقان نوعاي تايپالارىن رەسەيدىڭ اتاقتى گەنەرالى ا.سۋۆوروۆ جانە گەنەرال-پورۋچيك م.ن.لەونتەۆ باسقارعان اسكەري جاساقتار قورشاپ الىپ، تۇگەلدەي جويىپ جىبەرگەن. وسى وقيعانىڭ كۋاگەرى، وفيتسەر ۆ.پوتتو بىلايشا جازعان بولاتىن: «نوچيۋ پەرەشلي كۋبان، ۆ ۆەرستاح ۆ 12-تي، بليز ۋروچيششا كەرمەنچۋك، ناستيگلي نوگايتسەۆ. وني ستويالي وگرومنىم تابوروم، ۆيديمو نە وجيدالي ناپادەنيا. سۋۆوروۆ توتچاس پودال سيگنال ك اتاكە… ي ناچالاس ستراشنايا رەزنيا. حۋجە ۆوورۋجەننىە، حۋجە پرەدۆوديمىە… نوگايتسى رەزاليس سو زلوبوي ي گيبلي ماسسامي. ۆ بەسسيلنوي ياروستي سامي يسترەبليالي سۆويح دەتەي، رەزالي جەنششين. بولشە دەسياتكي تىسياچ نوگايسكيح تەل لەجالو نا دەسياتيۆەرستوۆوم پروسترانستۆە». وسى ءبىر تاريحي وقيعانى كۋالاندىراتىن دەرەكتىك نەگىزدەردى نوعاي تاريحشىلارى ءجيى جازادى. شىندىعىندا ونداي حالىقتى قىرۋ، تۋعان جەرىنەن الاستاۋ ول كەزەڭدە باسىم بولعان ەدى. نوعاي حالقىنىڭ جويىلۋى – كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىنىڭ ىقپالى ەدى. مۇنداي قىرعىن تۋرالى ەستىگەن ەل تۋعان جەرىن، مەكەنىن تاستاپ، تاۋدى جاعالاپ قاشتى، كەيىنىرەك باسىم بولىگى تۇركياعا بەت العان بولاتىن.
1770 جىلداردان كەيىن سانسىز كوپ ۇلى نوعاي حالقىنىڭ تەك قانا جۇرناعى قالدى دەپ ايتۋعا بولادى. مۇلدەم ازايعان ەل مۇشكىل حالگە ءتۇستى. قالعان تايپالار رەسەي اكىمشىلىگىنە باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. سانى از بولسا دا نوعايلار 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا، ازامات سوعىسىن، ءىى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىن باستان وتكىزدى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ابىرويمەن جەڭىس تۋىن جەلبىرەتۋگە اتسالىستى، ءتىپتى نوعايلاردان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دا شىققان.
بۇل قىسقاشا ماعلۇمات ەل اراسىنا تاراتۋ جانە تانىستىرۋ ماقساتىندا بەرىلىپ وتىر.
مىسالى، نوعايلار اراسىندا دا قازاق حالقىندا كەڭ تاراعان داستاندار «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «تولەگەن مەن قىز جىبەك»، باسقا دا جىر ولەڭدەر ءسال وزگەرگەنمەن بىزگە ۇقسايدى. تەك ءبىز بۇرىن كوپ ەستىمەگەن «سۇيىمبيكە» داستانى (زارىن) نوعايدان ەستىدىم. كۇيەۋىنەن، بالاسىنان ايىرىلعان قازان حانشاسى سۇيىمبيكە ءجۇسىپ قىزى بىلاي دەپ جىرلايدى:
«سيۋمبيكە اتىم،
نوعاي زاتىم،
كوزيم ياسىل، يوك راحاتىم،
كورديم مەحنات،
شەكتيم ازاپ،
مۋتىلمايدى ەش حاسرەتيم».
ال دانا قازاقتا وتكەن زاماننان جەتكەن:
«تەگىندە نوعاي، قازاق تەگىمىز ءبىر،
التاي، ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر.
ورمانبەت حان وردادان شىققان كۇندە
اسان اتا قايعىرىپ، ايتىپتى جىر…» دەگەن سياقتى دەرەكتەر مۇراعاتتا كوپ كەزدەسەدى.
III. نوعاي ەتنوگرافياسىنا قاتىستى ۇزىك سىر
قازىرگى نوعاي حالقى انتروپولوگيالىق ءتۇرى بويىنشا ۇشكە ء(ۇش توپقا) بولىنەدى. ارينە، كوبى ماڭعول تيپتەس، ياعني كادىمگى قازاق. كوپ نوعايدى كورگەندە ءوزىمىزدى كورگەندەي بولاسىڭ، ءبىر اۋىلدا جۇرگەندەيسىڭ. وعان قوسا سويلەۋى كادىمگى قازاقشا بولسا، ماقال-ماتەل، دۇنيەگە كوزقاراسى، ءوزىن ۇستاۋ دەگەندەي…
كەلەسى توبى قازان تاتارلارىنا ۇقسايدى. كوزدەرى كوكشىلدەۋ، شاشتارى سارى. ال ءۇشىنشى توبى تاۋ حالىقتارىنا – كاباردا، شەشەن، ابازيندەرگە ۇقسايدى. بىراق نوعايلار ىشتەي بولىنبەيدى، ولار قالىپتاسقان ۇلت، ۇلتتىق ساناسى جوعارى. جالپى ۇلت تاريحى ادامنىڭ كەسكىنىندە بايقالىپ تۇرادى. نوعاي مىرزالارى، تاۋ حالىقتارى، سلاۆيان، تاتار قىزدارىنا ءجيى ۇيلەنىپ تۇرعان. ءارى ارالاس بولعان سوڭ تۇرلەرى بىزگە قاراعاندا ءسال وزگەرگەن.
داستارحان جايۋ ءداستۇرى دە ۇقسايدى. تەك ءىس-قيمىلدارى شاپشاڭداۋ ما، دەپ ويلاپ قالدىم. مىسالى، ءبىز سياقتى داستارحان باسىندا كوپ وتىرمايدى، ايتاتىن تىلەكتەرى (توست) دە قىسقا بولىپ شىعادى. ايتپاقشى، «قىسقا قايىرادى» دەمەكشى، سول چەركەسسكىدە ءبىر نوعاي ازاماتى ماعان بىلاي دەدى: «وسىدان ءۇش جىلداي بۇرىن قازاقتارمەن قۇدا بولىپ، الماتىعا باردىم. ءبىز تىلەك ايتقاندا قىسقا سويلەيمىز، ال قازاقتار مول سويلەيدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر قۇدامىز ايتۋى بويىنشا، بىزدەر كەلەدى ەكەن دەپ ءۇش كۇن بويى كىتاپحاناعا بارىپ دەرەك جيناپ، دايىندالعانىن ايتتى»، – دەدى. مەن كۇلىپ: «باۋىرىم، قازاقتاردىڭ ءازىلىن تۇسىنبەگەنسىڭ، – دەدىم. ولار ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ كىتاپحاناعا جولامايدى. ال ادەمى، ۇزاق سويلەۋ، ول – ءبىزدىڭ ادەتىمىز. قازاققا مۇمكىندىك بەرسەڭ، جارتى كۇن توقتاماي سويلەۋى مۇمكىن. جانە ءبىر ويىن قايتالاماي ءسوزىن سارالاي بەرەدى. سوندىقتان قازاق كىتاپحاناعا بارىپ، تىلەك ايتۋعا ءۇش كۇن دايىندالادى دەگەن، انەكدوت قوي!» دەپ كۇلىستىك.
نوعايلار دومبىرانى جاقسى كورەدى، بىراق وكىنىشكە قاراي، از وينايدى ەكەن. ولار: «قازاقتاردىڭ 100 پايىزى دومبىرادا وينايتىنى راس پا؟»، – دەپ سۇرايدى. مەن: «ەرتەرەكتە ويناعان شىعار، قازىر 70 پايىزعا جەتپەس!»، – دەگەنىمدە، تاڭقالىپ ريزا بولدى. قۋانتارلىق جاعداي، جاستارى قازاقستانعا كەلىپ دومبىرا، قوبىز، شەرتەر ويناپ ۇيرەنە باستاعان.
سىرتتان قوسىلعان سوزدەر دە بار ەكەن. مىسالى، نوعايلار «ارۋ» دەگەن ءسوزدى ءجيى پايدالانادى. «ارۋ – كەلىستىم، جارايدى، جاقسى» دەگەنى. سونىمەن قاتار، «ارۋ قىز» دەپ تە ايتادى ەكەن. ال جالپى، «ارۋ» دەگەن ءسوز قاراشاي باۋىرلاردىڭ «ءارۋ» دەگەن سوزىنەن كىرۋى مۇمكىن. «راحمەت» ءسوزىن از پايدالانادى ەكەن، ونىڭ ورنىنا «ساۋ بول!» دەيدى. وسى ورايدا اتىراۋلىق باجام كارىم دە «ساۋ بول!» دەپ ءجيى ايتاتىنىن ەسكە الدىم. ال تاعى ءبىر كۇلكىلى جاعداي. ەكى نوعاي جىگىتى شىمكەنتكە بارعان ەكەن. تاكسيدەن شىعاردا جۇرگىزۋشىگە «ساۋ بول!» دەسە، ول ازامات: «ساۋ بولىڭ نە، ءبىرىنشى قىزمەت اقىسىن تولەسەڭشى!» دەپ شۇيلىككەن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، نوعايلار ءبىزدىڭ ورتاق كيىز ءۇيدى پايدالانادى، بىراق ونى «تەرمە» دەپ اتايدى. وسىنداي كەيبىر الشاقتىق بولماسا، قالعانى كادىمگى قازاق ءتىلى. ولار «ج» ءارپىنىڭ ورنىنا «ي»-ءدى پايدالانسا، «ءى» ارپىنە دە «ي» ءارپىن قولدانادى. مىسالى: «جەتى قۇدىق» ەمەس، «يەتى قۇدىق». سونشاما جىل بوتەن ورتادا تۇرسا دا ءتىلىن، ءدىلىن، رۋحىن ساقتاپ قالعان باۋىرلارعا ريزا بولاسىڭ. نوعاي مەن قازاقتىڭ ءتۇرى، ءجۇرىسى، اقكوڭىل، جومارتتىعى، جايدارى مىنەزى، بارلىعى ۇقاس. ءتىپتى شايقالعان ءجۇرىسى دە اينىماي قالعان. قاتار تۇرا قالسا، تەك كەلبەتتەرىنىڭ سارىلىعى بولماسا، ايىرۋ قيىن. ەرتەرەكتە ءبىر اقساقال ايتىپ ەدى: «قازاق پەن نوعايدىڭ ءيىسى دە ءبىر» دەپ. سول شىندىققا جاناساتىنداي وي قالدىردى.
داستارحان جاساعاندا نوعايلار قوي سويادى، بىراق ايىرماشىلىعى – جىلىككە بولمەيدى. تورگە سىيلى ادامدارىن وتىرعىزىپ، باتاسىن الىپ وتىرادى. ال ەندى بيلەرى بىزگە ۇقسامايدى. نوعايلار لەزگينكا ءبيىن بيلەپ، اندەرىن دە كاۆكاز اۋەندەرىنە ۇقساتىپ العان. بىراق اندەرى قازاقي. مىسالى، قازتۋعان، دوسپامبەتپەن قاتار، «ساعىندىم»، «اق كوگەرشىن» سياقتى اندەرى كوپ.
ءبىزدىڭ تىلدەرىمىزدىڭ ايىرماشىلىعى حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىمەن بايلانىستى. ولار «ۆ» ءارپىن قوسۋ ارقىلى «اۋىلدى» – «اۆىل» دەپ جازادى. ال اۋىزشا «اۋىل» دەپ ناقتى ايتادى. قايدان قوسىلعانىن بىلمەيمىن، نوعاي تىلىنە «» جىڭىشكەلىك بەلگىسى كىرىپ كەتكەن. بالكىم، «ءا» ءارپىن ايتۋ ءۇشىن بە، «ءا»-ءنى «ا+» ارقىلى كورسەتەدى. ءبىزدى «قازاقتار» نە «قازاقلار» دەپ وتىرادى ەكەن. سونىمەن قوسا، «سىزدەر الاش ەلى بولاسىزدار» دەپ قوسادى.
نوعايلار تاريحتى شەرتكەندە ماڭعىت ەلى مەن ەدىگەنى كوپ ايتادى. ول ارينە، ورىندى – سەبەبى، ەدىگە ماڭعىت (قوڭىرات) ەلىنەن شىققان. ماڭعىت تايپاسى قازاقتا «قوڭىرات ىشىندە – ماڭعىتاي» بولىپ وتىر. ولاردىڭ: «قازاقتار (الاشتار، قازاقلار) ەدىگەگە ەسكەرتكىش قوياتىنى راس پا؟» – دەگەن سۇراقتارىنا: «ءدال قازىر ونداي ماسەلە جوقتىعىن» جەتكىزدىم. دەگەنمەن، كەزىندە «ەدىگە، توقتامىس، اقساق تەمىر ءبىر-بىرىمەن بيلىككە تالاسامىن دەپ، دەشتى-قىپشاق، اق وردا ەلىنە، تۇركى تايپالارىنا وراسان زور زيان كەلتىرگەنىن، تاريحتىڭ سان سالالى بۇلتارىس بەتتەرى اشىلماعانىن» اتاپ وتۋگە تۋرا كەلدى. نوعايلار قازىر تۇرمىسىندا بيە ۇستامايدى، سوندىقتان قىمىز ىشپەيدى. بىراق قىمىز تۋرالى بىلەدى. دەسە دە، كوپشىلىك ورتادا «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم ءسوز ايتپايدى» ماقالىن كەلتىرىپ وتىردى. ءۇي-جيھازدارى مەن بەزەندىرىلۋى، كىلەم-كورپەسى قازاقتارمەن بىردەي دەسە دە بولادى.
ىنتىماققا ۇمتىلىس
ءدال قازىر نوعاي حالقى ەشكىمنەن كەم ەمەس. تۇرعان جەرى ىڭعايلى، تاماعى توق، رۋحى بيىك. بىراق ولارعا قازاق ەلى تاراپىنان، ەڭ ءبىرىنشى، رۋحاني جاعىنان قولداۋ كورسەتەتىن كومەك قاجەت. ياعني كىتاپ، مۋزىكالىق اۋەندەر مەن اندەر، كوركەم ادەبي كينوفيلمدەر كەرەك بولىپ تۇر. قازىر مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى وسى يگى ءىستى باستاپ كەتتى. جاعداي بولسا كومەكتەسۋ قاجەت، كىتاپتار جيناقتالعاننان كەيىن نوعاي ەلىنە جەتكىزۋىمىز كەرەك.
ەكىنشى ماسەلە، تاريح پەن فيلولوگيا ماماندىعى بويىنشا نوعاي جاستارىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. ونىمەن قوسا كونسەرۆاتوريادا وقىتىپ الساق تاماشا بولار ەدى. تاريح، ادەبيەت، قوعامتانۋ سالاسىندا نوعاي-قازاق قارىم-قاتىناسىن كەڭىنەن زەرتتەۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلۋى قاجەت. «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنا قوسقان دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن.
ءۇشىنشى جاعداي، نوعاي جاستارى جۇمىسسىزدىق بولعان سوڭ كاۆكازدا، سىبىردە، جالپى رەسەيگە شاشىلىپ كەتكەن. ال ءبىز ولاردىڭ ىشىندەگى مامانداردى، اسىرەسە، تەحنيكالىق جاعىنان بىلىكتىلىگى بار ماماندارىن باتىس قازاقستان مۇناي، گاز، قۇرىلىسقا تارتساق، ەكى باۋىرلاس حالىق جاقىنداسا تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن. «مينەرالنىە ۆودى» اۋەجايىنان اقتاۋعا دەيىن ۇشاق ءبىر ساعات ۇشادى ەكەن. كەلەسى ماسەلە، ەكى نوعاي ۇلتتىق اۋداندارىمەن قارىم-قاتىناس نىعايىپ، ادەبيەت، مادەنيەت ونكۇندىگى وتكىزىلىپ تۇرسا. نوعايلار نۇرعيسا تىلەنديەۆتى، بەكبولات تىلەۋحاندى، باسقا دا ءبىزدىڭ ءانشى-كۇيشىلەرىمىزدى قاتتى قاستەرلەپ اۋزىنان تاستامايدى.
ال ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتى ءوز پرەزيدەنتىندەي كورىپ، قازاقستاندى «ارقا سۇيەر داۋلەت (مەملەكەت)» دەپ سانايدى. كەزىندەگى ۇلى نوعايدان قازاق شىققان، ياعني ولار ءبىزدىڭ ناعىز باۋىرلارىمىز. قازاق ەلىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ كەمەل كەلبەتى الەم حالىقتارىن قىزىقتىرۋدا. پرەزيدەنتتىڭ بيىلعى جولداۋىنداعى: «ء…وزارا الاۋىزدىق پەن جان-جاققا تارتقان بەرەكەسىزدىك تالاي ەلدىڭ تاعدىرىن قۇردىمعا جىبەرگەن. تىرشىلىك تەزىنە توتەپ بەرە الماي، جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتكەن ەلدەر قانشاما» ەكەنىن كورسەتۋى دە تەگىن ەمەس ەدى. قازاق تاريحىنىڭ قويناۋىندا كورىنىس بەرگەن جىكشىلدىك، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، باقتالاستىق ەشۋاقىتتا ەلدى جاڭا ساتىعا كوتەرگەن ەمەس-ءتى. ەلدىگىمىز باردا وتكەننەن تاعىلىم الا، قاجەتتى جەردە قول ۇشىن بەرە العا ۇمتىلۋ نەگىزگى باعىتىمىز بولىپ قالا بەرمەك. كەلەشەكتىڭ كەمەلدىگى دە ەل-جۇرتتىڭ كەڭدىگىنە، سىي-قۇرمەتتىڭ مولدىعىنا، ىنتىماقتىڭ بىرلىگىنە بايلانىستى ەمەس پە، اعايىن!
وي-ءتۇيىن: كەزىندە ەۋرازيا دالاسىن دۇرىلدەتكەن، ماسكەۋ، كيەۆ، ۆارشاۆا سياقتى قالالاردى جاۋلاپ الىپ، تىزە بۇكتىرگەن ەلدىڭ كورىنىسى جوعارىدا ايتىلعان حالگە جەتتى. كەڭ-بايتاق جەردى يەمدەنگەن نوعايلاردىڭ، ازعانتاي اۋىل كولەمىندەگى نوعايلارعا اينالۋ تاريحى كىمدى بولسا دا ويلاندىرماي قويمايدى. نوعاي ورداسىنداعى ىشكى قايشىلىقتار، مىرزالار مەن بەكتەردىڭ جان باسىن كۇيىتتەپ ساتقىندىققا بارۋى، سىرتقى كۇشتەردىڭ ەتەنە ەل ىشىنە كىرۋى، حالىقتىڭ ەسىن تاندىرا ەس جيعىزباۋعا جول اشتى. سونىڭ سالدارىنان ءبىرتۇتاس سۇتتەي ۇيىعان ەل جەردەن الاستاتىلىپ، نانىم مەن سەنىم، ءداستۇر-سالتتارىنان الشاقتاي ءتۇستى. باسقا ءداستۇردى كىرىكتىردى، ءوز عۇرىپتارىن سىرتقا ىعىستىردى. مۇنداي ءۇردىستىڭ شەت-جاعاسى بىزگە دە تانىس. ابايشا ايتساق: «ء…وز ىرقىڭدى» وزگەگە ۇستاتپاۋ جولى، سول حالىقتىڭ بويىندا تاۋەلسىز ۇلتتىق رۋحاني تاربيەنى ۇستاپ تۇراتىنداي كۇش-جىگەر تۇراقتىلىعى ساقتالىنۋى شارت. دەمەك، تاريحي تاعىلىم تۋعان جەر مەن اتا ءداستۇر قۇندىلىعىن ەشقانداي بايلىق پەن بيلىكتىڭ اۋىستىرا المايتىندىعىن دايەكتەسە كەرەك-ءتى. سوندىقتان دا «ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» ەل ۇرانى عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاق قاجەتتىلىگىنە اينالىپ وتىر. ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – ماڭگىلىك تاۋەلسىز ۇلتتىڭ جاسامپازدىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان باستاما ءھام اقيقات كوزى. ۇلتتىڭ رۋحى – رۋحاني سانانىڭ جەتىلۋىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، ادامزات وركەنيەتىندەگى قازاقى بولمىسىمىزدىڭ ماڭگى ساقتالۋ جولىندا، ۇنەمى جاسامپازدىققا قاراي ۇمتىلۋ قازىرگى مىندەتىمىز ءھام پارىزىمىز ەمەس پە، اعايىن!
بۇركىت اياعان،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،
«قازاق ادەبيەتى».
