Noǧai elı: Ūlydan ūrpaq, tektıden tūiaq qalady

I. TARİH TEGINE JETELEIDI

Qazaq halqy tarihynda Noǧaily zamanynyŋ, Noǧai elınıŋ alatyn orny erekşe. Onyŋ sebebı köp. Bırınşıden, Noǧaily kezeŋı qazaq halqynyŋ Aq Orda men Kök Ordadan keiıngı däuırdegı, ärı ūlt retınde qa­lyptasuyndaǧy maŋyzdy kezeŋ bolatyn. Qazaq-noǧai arasyndaǧy qatynas üzdıksız XV-XVIII ǧasyrdyŋ 30-şy jyldaryna deiın jürdı. Tek 1620-1630 jyldary torǧauyt-qalmaqtyŋ orys äkımşılıgınıŋ kö­me­gımen Edıl men Jaiyq, Aq Qoban (ony orystar Kuba­n deidı) özen jaǧalaularyna jaiǧasqannan keiın ǧana qazaq-noǧai arasy alşaqtai bastaǧan-dy.

Ūly qazaq aǧartuşylarynyŋ bırı – Säken Seiful­lin özınıŋ 1931 jyly jazyp şyǧaryp ülgergen «Qa­­zaq ädebietı» atty maqalasynda da qazaqty no­ǧaimen bailanystyrady. «Barar jerıŋ Balqan tau, o da bızdıŋ barǧan tau», – dep ol jer aimaǧynda qazaq ūlty qūramyna kıretın rulardyŋ ata-babasy, iaǧni qalyŋ türık, qalyŋ noǧaily elı bolyp meken etken degen toqtamǧa keledı: noǧai­lydan ajyrap, «qa­zaq» bolǧannan keiın de, qazaq­tardyŋ qaitadan būr­ynǧy tüp noǧailaryna ket­kenderı de bolǧan, iaǧni «At baspaimyn degen jerdı üş basady» degen ma­qaldyŋ tegın emestıgı aityla kele, «…noǧaily men qa­zaqtyŋ aiyrmasy joqtyǧyn» naqtylai tüsedı. Son­dyqtan bolar Noǧaily zamany bızdıŋ qazaq äde­bietı men tarihyna qatysty «Er Tarǧyn», «Qoby­lan­dy», «Alpamys» tarihi jyrlarynda keŋınen kör­se­tıl­gen.

Bıraq, qazırgı Kavkaz Noǧailary bızdegı «Qyrym­nyŋ qyryq batyry» degen atauǧa kelıspeidı. Olar by­lai deidı: ol «Qyrymnyŋ qyryq batyry» emes, ol «Noǧaidyŋ qyryq batyry» deuımız kerek dep uäj ait­qanyn talai estıdık. Būl mäselede jeke pıkırımdı bıl­dıre ketsem, ädılettılıkke jügınsek, ǧylymi tūr­ǧydan «Noǧailynyŋ (Qyrymnyŋ) qyryq batyry» de­gen aqiqatqa jaqyndau keletın siiaqty. Bıraq mū­ny ǧylymi ırgelı zertteu jūmystarynyŋ nätijesı aiasynda, anyǧyn ädebietşı qauym aitar, bızdıkı tek şynaiylyqqa jol aşu.

Ekınşıden, qazırgı noǧai qazaqqa eŋ jaqyn tuys halyq. Bızdıŋ tılımız, dılımız, tıptı türımızge deiın, säl aiyrmaşylyqty aitpasaq, ainymaidy. Osyǧan bailanysty bolu kerek, asyǧys tūjyrym jasauşylar «qazaq pen noǧaidyŋ bıregeilıgı» jönındegı qo­ǧam­dyq pıkırler de joq emes. Qazırgı noǧailar öz­derın özındık dästürı men ana tılı, qalyptasu ta­ri­­hy bar jeke ūlt retınde sanaidy. Sonymen bırge, özderınıŋ Otany, mekenı bar el ekenın alǧa tartady. Būl aqylǧa siymdy. Sebebı, qazırgı no­ǧai­lar būryn­ǧy Ūly Noǧai Ordasynan qalǧan Sol­tüstık Kavkazda, öte körkem nuly-suly öz Otany men jerınde meken etıp otyrǧan halyq. Qa­zır­gı Reseidegı «Mineralnye vody», «Esentuki (Esen-Toqa)» şipajai-sauyqtyru jerlerınıŋ köbı Noǧai Ordasynyŋ oramy bolatyn. Ony qazaq bıluı kerek. Bızge jaqyn el sondai şūraily jerde bolsa, Qazaqstan üşın tek paida.

Üşınşıden, bız noǧai tılın, tarihyn zertteu arqyly özımızdıŋ töl tarihymyz ben tılımızdı jaŋa­dan tanimyz. Noǧai men qazaqtyŋ ru-taipalyq jüiesı öte ūqsas. Tek qazır qazaqta joq bolyp ketken qataǧan, qūrama noǧaida saqtalǧan. Bır qyzyǧy, noǧai halqy qūramynda türıkmen, ūiǧyr degen taipalar bar. Sosyn noǧaida jüz joq bolady, bıraq myna ataular paida bolǧan – jemboilyqtar (iaǧni Jem özenı boiynan şyqqan), edisandar (iaǧni Jetı sandyqtar) bar. Qoban noǧailarynyŋ şyqqan jerın taipa aty aitady. Bıraq bızde Jetıru bolsa, olarda Myŋ men Qyryq degen el bar eken. Aitpaqşy, Qyrym tatarynyŋ el qūramynda osy Qyryq jäne Qypşaq, Jalaiyr, Naiman, Qoŋyrat, Qiiat taipalary kezdesedı. Ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, būl taipalar (noǧailar olardy «ru», «tūqym» deidı) Qyrymǧa bırazy Berke hanmen kelse, qalǧany Noǧaidan auysqan. Oǧan qosa Qyrymda Şyryn men Baryn taipalary jiı kezdesedı. Änes Sarai aǧamyz: «Qyrymǧa ketken Şyryn, Baryn Toqtamystyŋ äkesı Taiqojamen bırge 1390 jyldary, iaǧni Toqtamys pen Edıge, Aqsaq Temır üşeuınıŋ teketıresı kezınde auysqan» dep jazady. Qyrym men Noǧaida bolǧan Arǧyndar XV ǧasyrdyŋ basynda Soltüstık Kavkaz ben Qyrymnan qazaqtyŋ Sary-Arqasyna qaityp kelgen siiaqty. Kerei hannyŋ balasy – XVI ǧasyrda qazaqty bilegen küştı hanymyz Būryndyqtyŋ atyn bız keibırde Mūryndyq dep jazyp jürmız. Al qazırgı noǧailar «mūzdy» – «būz», «mūryndy» – «būryn» deidı eken. Sondyqtan bızdıŋ tarihşylar jazyp jürgen Būryndyq han şynymen Būryndyq dep dūrys ataluy mümkın. Olarda halyq arasynda «Qazaqqa kettı» degen ūǧym erıktı türde basqa jaqqa kettı, erkındık aldy, iaǧni bäsekege tötep bere alatyndai öz-özıne jauapty, erkın qozǧalysqa tüsetın adam ūǧymyn beredı. Qazırgı zamandaǧy «Qazaqqa ketkender» Sıbır, Tümen jerlerıne, Mäskeuge jūmys közderın tabuǧa ketedı eken. Osy tūsta, būl aǧaiyn­dardy elımızdegı josparly eŋbek köşı-qon ürdısterıne qatystyru da köptık etpes edı degen oi tastaǧymyz keledı.

Bır qyzyǧy, qazırgı noǧailar bızdı «qazaq» jäne «alaş» dep ataidy eken. Keide «Alaş» ekenımızdı tüisıne bermeitınımız, ūlt tūtastyǧynyŋ ūiytqysy bolǧan belgısız ketken erlerdı ūmyt qaldyratyn kezderımız bar, al Noǧai halqy qazaqtyŋ Alaştyŋ balasy ekenın jadynda saqtaǧan. Bızdıŋ olarǧa aitpaǧymyz: «Noǧai da alty Alaştyŋ bırı». Qazırgı qazaq noǧai men Qyrym tatarlaryn şatastyrady. Al şyn mänınde tatarlar men Kavkaz noǧailary ekı halyq. Qazaqqa jaqynyraǧy – noǧailar ekenı anyq.

Biylǧy jyly 1-şı mamyr – Qazaqstan halyq­tary bırlıgı künı Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä.Nazarbaev, elımızdıŋ belgılı azamattary qo­sylyp «Noǧai üiıne» arnaiy baryp şyqqan bolatyn. Būl bır tamaşa tarihi oqiǧa boldy, üş jüz jyldan astam aiyrylǧan tuysqan halyqtar qazaq pen noǧai qaita qosylǧandai äser ettı.

Qazırgı Noǧai halqy Reseidegı tört bırdei äkım­şı­lıkke qaraidy. Reseidegı noǧailardyŋ jalpy sa­ny – jüz on üş myŋdai eken. XVIII ǧasyrda, iaǧni Ekaterina patşaiymy kezınde orys äskerı Kavkazǧa kırgende, aman qalǧan noǧai taipalary Türkiiaǧa üdere köşken. Qazır Türkiiada jarty millionnan ekı millionǧa deiın Noǧai halqy tūryp jatyr.

Noǧai halqynyŋ damuyna auyr soqqy Keŋes däuırındegı N.S. Hruşevtıŋ saiasi bilıgı ke­zeŋınde bolǧan. Naq­tylap aitsaq Keŋes ükımetı 1957 jyly 9 qaŋtar künı qabyldanǧan şeşımmen Noǧai Dalasyn törtke bölıp jıbergen. Sondyqtan qazırgı Noǧailar Qaraşai-Şerkeş, Daǧystan, Şeşen Avtonomiiasynda jäne Stavropol (būrynǧy Noǧai dalasy) aimaǧyna qaraidy. Taza noǧai auyl­dary saqtalǧanmen, noǧai tılı arnaiy kurs sabaǧy retınde ǧana jürgızıledı. Eŋ ülken «Qaŋly» auyly «Mineralnye vody» qalasynyŋ janynda ornalasqan. Osy «Qaŋly» auyly janyndaǧy Mai-töbege şyǧyp qarasaŋyz, Bes tau, Tüie tau, Jylandy taularyn anyq köresız. Noǧai halqy köpten berı ūlttyq Avtonomiia qūruǧa ūmtylys jasap, talap etude, bıraq olar Daǧystanda Noǧai audanyna ǧana ielık etken. Jaqynda ǧana Qaraşai-Şer­keş Avtonomiiasy qūramynda Noǧai audany qūrylyp, el quanyşqa bölendı. Audan ortalyǧy İkon (Ülken) auyly.

2014 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 14-16-sy künderı Cher­kessk qalasynda I-şı Halyqaralyq Bılım-täjı­ri­belık ǧylymi konferensiiasy jūmysyna bır top Qa­zaqstan ǧalymdary şaqyrylǧan bolatyn. Ökınış­ke orai, köbı bara almady, Astanadan belgılı ǧalym, arheolog Zeinolla Samaşev ekeuımız osy jiy­lysqa qatysyp keldık. Osy forumǧa Türkiia ǧalymdary men qoǧam qairatkerlerı Mūstafa Altyntas, Mäskeu ǧalymy V.V.Trepavlov, Şeşenstan Ǧylym Aka­de­miiasynyŋ prezidentı Ş.A.Gapurov, Daǧystannan pro­fessor D.Qydyrniiazov, Ukrainadan professor V.V.Gribovskii siiaqty ǧalymdar qatysyp, baiandama jasady. Noǧai ǧalymdary tarapynan professor R.Kereitov, A.Kurmanseitova, V.Bulgarova, S.Ku­kaeva, Ş.Qūrmangulovalar qatysty.

Konferensiiany ūiymdastyruşylar Noǧai elı­nıŋ belgılı azamattary Kazmambet Iаnbulatov, Ämır Üisınbaev, Amirhan Mejitov, Valerii Qazaqūly, jazu­şy İsa Süiınūly Qapaev, professor Näsıphan Süiu­nova, Asau Sūltanbekovter osy ülken ǧylymi ji­nalystyŋ sättı ötuıne atsalysty. Būl kezdesuden keiın­gı menıŋ közqarasymda, Noǧai elı qaita tüle­gendei oi qaldyrdy. Qalyŋ jūrtşylyqtyŋ janarynda ot, kelbetterınen quanyş, zor serpılıstı köru bız üşın de märtebe boldy. Qaraşai-Şerkeş elınıŋ bas­şysy R.B.Temrezovtyŋ, El Ükımetınıŋ orynbasary D.Iý.Suiunovtyŋ mälımdemesın ärtaraptan jinalǧan ǧalymdar, jinalys zalynda tolǧan jūrt­şylyq zor yqylaspen tyŋdady. Qalmaq elınen kel­gen Vladimir  Tepteevtıŋ  auzynan elındegı mūra­ǧat­tarynda Qaztuǧan  jyrau  turaly  qūjattyq  material tapqanyn estu bızdı de bei-jai qaldyra qoi­ma­dy. V.Tepteevtıŋ aituynşa, Qaztuǧannyŋ anasy qal­maq qyzy  bolǧan, onyŋ  tärbiesıne  qalmaq  na­ǧaşylary­nyŋ äserı  bolǧandyǧyna nazar audartqan edı.

II. «…ENDİ AIYRYLAR KUN KELDİ, AMAN BOLǦYR, DOS İGİİT»

(Noǧaidyŋ «Boziigit» jyrynan)

Otan tarihynda älı de bolsa aşylmaǧan, köleŋ­kelı better az emes ekenın el bıledı. Sol būlyŋǧyr ke­zeŋderdıŋ bırı – XVII ǧasyrdyŋ 30-40 jyldary qazaq pen noǧaidyŋ arasynyŋ aşyluy. Osy oraida, Şoqan Uälihanov qaldyrǧan el auzyndaǧy tarihi jyr mūralarynan:

«Ormanbet bi ölgende,

On san noǧai aiyryldy.

Qazaq syrtqa (sartqa) qaiyryldy,

Nu san noǧai küŋırendı, qaiǧyrdy», –

degen şu­maq­tar joǧarydaǧy pıkırlerdı däiektei tüsedı. Degenmen, būl ürdıstıŋ basy XVIII ǧasyr emes, tıptı XVI ǧa­­syr da emes, ol Äbusaǧit Jirenşin aǧa­myz ait­qan­dai, XV ǧasyrdyŋ bırınşı jartysy boluy müm­kın.

Qasym han men Aqnazar handardyŋ Saraişyqty alyp, Qazaq handyǧynyŋ şekarasyn Jaiyqqa jet­kızgennen keiın de qazaq pen noǧai bırde dos, bırde baq­talasyp tūrǧan. Olardyŋ arasyndaǧy kikıljıŋ negızınen bilık (dinastiia) arasynda bolǧan, al qa­ra­paiym halyq jaulasa qoimaǧan. Onyŋ dälelı XV-XVII ǧasyrlardaǧy aqyn, jyraular, şeşender, tıptı keibır han-sūltandar (mysaly, Dospambet, Asan­qaiǧy, Haqnazar, t.b.) ekı elge ortaq bolatyn. Ekı ha­lyq­tyŋ tılı, türı, dını, dılı bır-bırıne ūqsas. Keiı­nırek olar Ülken Noǧai, Kışı Noǧai, Alty auyl Noǧailary bolyp bölınedı.

Edıge men onyŋ balalary Şyŋǧys han tūqymyn bi­lıkten alastatady, olardyŋ ornyn jergılıktı bileuşı myrzalar basady. Yqpaldy Noǧai Ordasy Qy­rymmen, Qazaq, Resei, Polşamen tyǧyz äskeri, eko­nomikalyq, diplomatiialyq qarym-qatynasta bo­lady. Bar sūmdyq Resei imperiiasynyŋ şaqyruy­men torǧauyt qalmaqtardyŋ Edıl men Jaiyq, Aq Qo­banǧa kelıp ornalasuynan şyqty. Sany mol qal­maq­tar Noǧai elın şauyp, basym bölıgın özıne ba­ǧyn­dyryp aldy.

Noǧailar endı Jaiyq jaǧalauynan alystap Sol­tüstık Kavkaz, Qyrymǧa oiysa bastaidy. Ekı el­dıŋ elşılerın qalmaqtar toryp, joldaryn bögep, kez­desulerıne kedergı jasaidy.

Osy jerde aityp keter jaǧdai – qazaq tarihnamasynda tarih qoinauyndaǧy noǧailar tarihy, äsı­rese, qalmaq ortaǧa tüskennen keiıngı zaman az zert­telgen. Noǧailar da bızden qol üze bastaǧan-dy. Ekı aradaǧy habar jeke adamdar, ne bolmasa, tatar, başqūrttar arqyly kelıp tūrǧan. Būrynǧy erkın qa­rym-qatynas üzılgen bolatyn. XVIII ǧasyrda sany mol Noǧai halqy Kavkazǧa qol salǧan Resei im­pe­riiasynyŋ qūrbany bolyp kettı. Noǧai Ordasynyŋ äl­sıreuı bır jaǧynan özderınıŋ bekterı men myr­za­larynyŋ baqtalasynan, ışkı şielenısı saldarynan, al negızı olarǧa eŋ auyr soqqy orys äskerı tarapynan boldy.

Noǧai halqy tarihynyŋ qaiǧyly betterı turaly pro­fessor Ramazan Kereitov, Daniiar Qydyrniiazov, jazu­şy Süiın Kapaev pen Äşım Sikalievterdıŋ eŋbekterınde körsetılgen.

Älsıregen noǧailardy Aq Qoban, Laba özenderı boiyndaǧy Kır men Şok (Kremenchug) atty qalaşyq maŋaiynda orys äskerlerı qyryp salady. Qarulary eskı, otbasylarmen bei-jai ornalasqan noǧai taipalaryn Reseidıŋ ataqty generaly A.Suvorov jäne general-poruchik M.N.Leontev basqarǧan äskeri jasaqtar qorşap alyp, tügeldei joiyp jıbergen. Osy oqiǧanyŋ kuägerı, ofiser V.Potto bylaişa jaz­ǧan bolatyn: «Nochiu pereşli Kuban, v verstah v 12-ti, bliz urochişa Kermenchuk, nastigli nogaisev. Oni stoiali ogromnym taborom, vidimo ne ojidali napadeniia. Suvorov totchas podal signal k atake… i nachalas straşnaia reznia. Huje voorujennye, huje predvodimye… nogaisy rezalis so zloboi i gibli massami. V bessilnoi iarosti sami istrebliali svoih detei, rezali jenşin. Bolşe desiatki tysiach nogaiskih tel lejalo na desiativers­tovom prostranstve». Osy bır tarihi oqiǧany kuä­landyratyn derektık negızderdı noǧai tarihşylary jiı jazady. Şyndyǧynda ondai halyqty qyru, tuǧan jerınen alastau ol kezeŋde basym bol­ǧan edı. Noǧai halqynyŋ joiyluy – körşı memleketterdıŋ saiasa­tynyŋ yqpaly edı. Mūndai qyrǧyn turaly estıgen el tuǧan je­rın, mekenın tastap, taudy jaǧalap qaş­ty, keiı­nırek basym bölıgı Türkiiaǧa bet alǧan bolatyn.

1770 jyldardan keiın sansyz köp Ūly Noǧai halqynyŋ tek qana jūrnaǧy qaldy dep aituǧa bolady. Müldem azaiǧan el müşkıl halge tüstı. Qalǧan taipalar Resei äkımşılıgıne baǧynuǧa mäjbür boldy. Sany az bolsa da noǧailar 1917 jylǧy revoliusiia, Azamat soǧysyn, II-şı düniejüzılık soǧysyn bas­tan ötkızdı. Ūly Otan soǧysyna qatysyp, abyroimen Jeŋıs tuyn jelbıretuge atsalysty, tıptı no­ǧai­lardan Keŋes Odaǧynyŋ batyry da şyqqan.

Būl qysqaşa maǧlūmat el arasyna taratu jäne ta­nystyru maqsatynda berılıp otyr.

Mysaly, Noǧai­lar arasynda da qazaq halqynda keŋ taraǧan das­tandar «Qozy Körpeş-Baian sūlu», «Tölegen men Qyz Jıbek», basqa da jyr öleŋder säl özgergenmen bız­ge ūqsaidy. Tek bız būryn köp es­tı­megen «Süiım­bike» dastany (zaryn) noǧaidan estıdım. Küieuınen, ba­lasynan aiyrylǧan Qazan hanşasy Süiımbike Jüsıp qyzy bylai dep jyrlaidy:

 «Siumbiike atym,

 Noǧai zatym,

 Kozim iasyl, iok rahatym,

 Kordim mehnat,

 Şektim azap,

 Mutylmaidy eş hasretim».

Al dana qazaqta ötken zamannan jetken:

 «Tegınde noǧai, qazaq tegımız bır,

Altai, Ertıs, Oraldy qylǧan dübır.

Ormanbet han Ordadan şyqqan künde

 Asan ata qaiǧyryp, aitypty jyr…» degen siiaqty derekter mūraǧatta köp kezdesedı.

III. NOǦAI ETNOGRAFİIаSYNA QATYSTY ÜZIK SYR

Qazırgı Noǧai halqy antropologiialyq türı boiynşa üşke (üş topqa) bölınedı. Ärine, köbı maŋǧol tip­tes, iaǧni kädımgı qazaq. Köp noǧaidy körgende özımızdı körgendei bolasyŋ, bır  auylda  jürgen­dei­sıŋ. Oǧan qosa söileuı kädımgı qazaqşa bolsa, maqal-mätel, düniege közqarasy, özın ūstau degendei…

Kelesı toby Qazan tatarlaryna ūqsaidy. Köz­de­rı kökşıldeu, şaştary sary. Al üşınşı toby tau ha­lyq­taryna – kabarda, şeşen, abazinderge ūqsaidy. Bı­raq noǧailar ıştei bölınbeidı, olar qalyptasqan ūlt, ūlttyq sanasy joǧary. Jalpy ūlt tarihy adam­nyŋ keskınınde baiqalyp tūrady. Noǧai myrzalary, tau halyqtary, slavian, tatar qyzdaryna jiı üilenıp tūrǧan. Ärı aralas bolǧan soŋ türlerı bızge qaraǧanda säl özgergen.

Dastarhan jaiu dästürı de ūqsaidy. Tek ıs-qi­myldary şapşaŋdau ma, dep oilap qaldym. Mysaly, bız siiaqty dastarhan basynda köp otyrmaidy, ai­tatyn tılekterı (tost) de qysqa bolyp şyǧady. Ait­paqşy, «qysqa qaiyrady» demekşı, sol Cher­kesskıde bır noǧai azamaty maǧan bylai dedı: «Osydan üş jyldai būryn qazaqtarmen qūda bolyp, Almatyǧa bardym. Bız tılek aitqanda qysqa söilei­mız, al qazaqtar mol söileidı eken. Tıptı bır qūdamyz aituy boiynşa, bızder keledı eken dep üş kün boiy kı­tap­hanaǧa baryp derek jinap, daiyndalǧanyn aitty», – dedı. Men külıp: «Bauyrym, qazaqtardyŋ äzılın tüsınbegensıŋ, – dedım. Olar universitette oqyp jürıp kıtaphanaǧa jolamaidy. Al ädemı, ūzaq söileu, ol – bız­dıŋ ädetımız. Qazaqqa mümkındık berseŋ, jarty kün toqtamai söileuı mümkın. Jäne bır oiyn qaitalamai sözın saralai beredı. Son­dyqtan qazaq kıtaphanaǧa baryp, tılek aituǧa üş kün daiyndalady degen, anekdot qoi!» dep külıstık.

Noǧailar dombyrany jaqsy köredı, bıraq ökı­nış­ke qarai, az oinaidy eken. Olar: «Qazaqtardyŋ 100 paiyzy dombyrada oinaityny ras pa?», – dep sū­rai­dy. Men: «Erterekte oinaǧan şyǧar, qazır 70 paiyzǧa jetpes!», – degenımde, taŋqalyp riza boldy. Quantarlyq jaǧdai, jastary Qazaqstanǧa kelıp dombyra, qobyz, şerter oinap üirene bastaǧan.

Syrttan qosylǧan sözder de bar eken. My­saly, noǧailar «aru» degen sözdı jiı paidalanady. «Aru – kelıstım, jaraidy, jaqsy» degenı. Sonymen qatar, «aru qyz» dep te aitady eken. Al jalpy, «aru» degen söz qaraşai bauyrlardyŋ «äru» degen sözınen kıruı mümkın. «Rahmet» sözın az paidalanady eken, onyŋ ornyna «sau bol!» deidı. Osy oraida aty­raulyq bajam Kärım de «sau bol!» dep jiı aitatynyn eske aldym. Al taǧy bır külkılı jaǧdai. Ekı noǧai jıgıtı Şymkentke barǧan eken. Taksiden şyǧarda jür­gızuşıge «sau bol!» dese, ol azamat: «sau bolyŋ ne, bırın­şı qyzmet aqysyn töleseŋşı!» dep şüilıkken körınedı. Bır qyzyǧy, noǧailar bızdıŋ ortaq kiız üidı paidalanady, bıraq ony «Terme» dep ataidy. Osyndai keibır alşaqtyq bolmasa, qalǧany kä­dımgı qazaq tılı. Olar «j» ärpınıŋ ornyna «i»-dı pai­dalansa, «ı» ärpıne de «i» ärpın qoldanady. Mysaly: «jetı qūdyq» emes, «ietı qūdyq». Sonşama jyl bö­ten ortada tūrsa da tılın, dılın, ruhyn saq­tap qal­ǧan bauyrlarǧa riza bolasyŋ. Noǧai men qazaqtyŋ türı, jürısı, aqköŋıl, jomarttyǧy, jaidary mınezı, barlyǧy ūqas. Tıp­tı şaiqalǧan jü­rısı de ainymai qalǧan. Qatar tūra qalsa, tek kel­betterınıŋ sarylyǧy bolmasa, aiyru qiyn. Er­terekte bır aqsaqal aityp edı: «Qazaq pen noǧaidyŋ iısı de bır» dep. Sol şyndyqqa janasatyndai oi qaldyrdy.

Dastarhan jasaǧanda noǧailar qoi soiady, bıraq aiyrmaşylyǧy – jılıkke bölmeidı. Törge syily adam­daryn otyrǧyzyp, batasyn alyp otyrady. Al en­dı bilerı bızge ūqsamaidy. Noǧailar lezginka biın bilep, änderın de Kavkaz äuenderıne  ūqsatyp alǧan. Bıraq änderı qazaqi. Mysaly, Qaztuǧan, Dospambetpen qatar, «Saǧyndym», «Aq kögerşın» siiaqty änderı köp.

Bızdıŋ tılderımızdıŋ aiyrmaşylyǧy HH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarymen bailanysty. Olar «v» ärpın qosu arqyly «auyldy» – «avyl» dep jazady. Al auyzşa «auyl» dep naqty aitady. Qaidan qosylǧanyn bıl­mei­mın, noǧai tılıne «» jıŋışkelık bel­gısı kırıp ketken. Bälkım, «ä» ärpın aitu üşın be, «ä»-nı «a+» arqyly körsetedı. Bızdı «qazaqtar» ne «qa­zaqlar» dep otyrady eken. Sonymen qosa, «Sızder Alaş elı bolasyzdar» dep qosady.

Noǧailar tarihty şertkende Maŋǧyt elı men Edıgenı köp aitady. Ol ärine, oryndy – sebebı, Edıge maŋ­ǧyt (qoŋyrat) elınen şyqqan. Maŋǧyt taipasy qa­zaqta «Qoŋyrat ışınde – maŋǧytai» bolyp otyr. Olar­dyŋ: «Qazaqtar (alaştar, qazaqlar) Edıgege es­kertkış qoiatyny ras pa?» – degen sūraqtaryna: «Däl qazır ondai mäsele joqtyǧyn» jetkızdım. Degenmen, kezınde «Edıge, Toqtamys, Aqsaq Temır bır-bırımen bilıkke talasamyn dep, Deştı-Qypşaq, Aq Orda elıne, türkı taipalaryna orasan zor ziian kel­tırgenın, tarihtyŋ san salaly būltarys betterı aşylmaǧanyn» atap ötuge tura keldı. Noǧailar qazır tūr­mysynda bie ūstamaidy, sondyqtan qymyz ış­peidı. Bıraq qymyz turaly bıledı. Dese de, köpşılık ortada «qymyzdy kım ışpeidı, qyzǧa kım söz aitpaidy» maqalyn keltırıp otyrdy. Üi-jihazdary men bezendırıluı, kılem-körpesı qazaqtarmen bırdei dese de bolady.

YNTYMAQQA ŪMTYLYS

Däl qazır Noǧai halqy eşkımnen kem emes. Tūr­ǧan jerı yŋǧaily, tamaǧy toq, ruhy biık. Bıraq olar­ǧa Qazaq elı tarapynan, eŋ bırınşı, ruhani jaǧynan qol­dau körsetetın kömek qajet. Iаǧni kıtap, muzy­kalyq äuender men änder, körkem ädebi kinofilm­der kerek bolyp tūr. Qazır Memleket tarihy instituty ǧalymdary osy igı ıstı bastap kettı. Jaǧdai bolsa kömektesu qajet, kıtaptar jinaqtalǧannan keiın Noǧai elıne jetkızuımız kerek.

Ekınşı mäsele, tarih pen filologiia mamandyǧy boiyn­şa noǧai jastaryna jaǧdai jasau kerek. Ony­men qosa konservatoriiada oqytyp alsaq tamaşa bolar edı. Tarih, ädebiet, qoǧamtanu salasynda no­ǧai-qazaq qarym-qatynasyn keŋınen zertteu mä­selesı kün tärtıbıne qoiyluy qajet. «Halyq tarih tol­qynynda» baǧdarlamasyna qosqan dūrys bolar dep oilaimyn.

Üşınşı jaǧdai, noǧai jastary jūmyssyzdyq bol­ǧan soŋ Kavkazda, Sıbırde, jalpy Reseige şaşylyp ketken. Al bız olardyŋ ışındegı mamandardy, äsırese, tehnikalyq jaǧynan bılıktılıgı bar mamandaryn Batys Qazaqstan mūnai, gaz, qūrylysqa tartsaq, ekı bauyrlas halyq jaqyndasa tüser edı dep oilaimyn. «Mineralnye vody» äuejaiynan Aqtauǧa deiın ūşaq bır saǧat ūşady eken. Kelesı mäsele, ekı noǧai ūlttyq audandarymen qarym-qatynas nyǧaiyp, ädebiet, mädeniet onkündıgı ötkızılıp tūrsa. Noǧailar Nūrǧisa Tılendievtı, Bekbolat Tıleuhandy, basqa da bızdıŋ änşı-küişılerımızdı qatty qasterlep auzynan tastamaidy.

Al Elbasy N.Ä. Nazarbaevty öz Prezidentındei kö­rıp, Qazaqstandy «arqa süier däulet (memleket)» dep sanaidy. Kezındegı Ūly Noǧaidan qazaq şyqqan, iaǧni olar bızdıŋ naǧyz bauyrlarymyz. Qazaq elınıŋ jaŋa däuırınıŋ kemel kelbetı älem halyqtaryn qyzyqtyruda. Prezidenttıŋ biylǧy Joldauyndaǧy: «…Özara alauyzdyq pen jan-jaqqa tartqan be­rekesızdık talai eldıŋ taǧdyryn qūrdymǧa jıber­gen. Tır­şılık tezıne tötep bere almai, jer betınen ūlt retınde joiylyp ketken elder qanşama» ekenın kör­setuı de tegın emes edı. Qazaq tarihynyŋ qoi­nauyn­da körınıs bergen jıkşıldık, jerşıldık, ruşyl­dyq, baqtalastyq eşuaqytta eldı jaŋa satyǧa kö­ter­gen emes-tı. Eldıgımız barda ötkennen taǧylym ala, qajettı jerde qol ūşyn bere alǧa ūmtylu ne­gızgı baǧytymyz bolyp qala bermek. Keleşektıŋ ke­meldıgı de el-jūrttyŋ keŋdıgıne, syi-qūrmettıŋ mol­dyǧyna, yntymaqtyŋ bırlıgıne bailanysty emes pe, aǧaiyn!

OI-TÜIIN:  Kezınde Euraziia dalasyn dürıldetken, Mäskeu, Kiev, Varşava siiaqty qalalardy jaulap alyp, tıze büktırgen eldıŋ körınısı joǧaryda aitylǧan halge jettı. Keŋ-baitaq jerdı iemdengen noǧailardyŋ, azǧantai auyl kölemındegı noǧailarǧa ainalu tarihy kımdı bolsa da oilandyrmai qoimaidy. Noǧai Ordasyndaǧy ışkı qaişylyqtar, myrzalar men bekterdıŋ jan basyn küiıttep satqyndyqqa baruy, syrtqy küşterdıŋ etene el ışıne kıruı, halyqtyŋ esın tandyra es jiǧyzbauǧa jol aşty. Sonyŋ saldarynan bırtūtas süttei ūiyǧan el jerden alastatylyp, nanym men senım, dästür-salttarynan alşaqtai tüstı. Basqa dästürdı kırıktırdı, öz ǧūryptaryn syrtqa yǧystyrdy. Mūndai ürdıstıŋ şet-jaǧasy bızge de tanys. Abaişa aitsaq: «…öz yrqyŋdy» özgege ūstatpau joly, sol halyqtyŋ boiynda täuelsız ūlttyq ruhani tärbienı ūstap tūratyndai küş-jıger tūraqtylyǧy saqtalynuy şart. Demek, tarihi taǧylym tuǧan jer men ata dästür qūndylyǧyn eşqandai bailyq pen bilıktıŋ auystyra almaityndyǧyn däiektese kerek-tı. Sondyqtan da «Bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» el ūrany ǧana emes, bolaşaq ūrpaq qajettılıgıne ainalyp otyr. Elbasynyŋ «Mäŋgılık el» ideiasy – mäŋgılık täuelsız ūlttyŋ jasampazdyǧyn nyǧaituǧa baǧyttalǧan bastama häm aqiqat közı. Ūlttyŋ ruhy – ruhani sananyŋ jetıluınde ekenın eskersek, adamzat örkenietındegı qazaqy bolmysymyzdyŋ mäŋgı saqtalu jolynda, ünemı jasampazdyqqa qarai ūmtylu qazırgı mındetımız häm paryzymyz emes pe, aǧaiyn!

Bürkıt AIаǦAN,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
QR BǦM ǦK Memleket tarihy institutynyŋ direktory,

«Qazaq ädebietı».