I. TARIH TEGINE JETELEIDI
Qazaq halqy tarıhynda Noǵaıly zamanynyń, Noǵaı eliniń alatyn orny erekshe. Onyń sebebi kóp. Birinshiden, Noǵaıly kezeńi qazaq halqynyń Aq Orda men Kók Ordadan keıingi dáýirdegi, ári ult retinde qalyptasýyndaǵy mańyzdy kezeń bolatyn. Qazaq-noǵaı arasyndaǵy qatynas úzdiksiz XV-XVIII ǵasyrdyń 30-shy jyldaryna deıin júrdi. Tek 1620-1630 jyldary torǵaýyt-qalmaqtyń orys ákimshiliginiń kómegimen Edil men Jaıyq, Aq Qoban (ony orystar Kýban deıdi) ózen jaǵalaýlaryna jaıǵasqannan keıin ǵana qazaq-noǵaı arasy alshaqtaı bastaǵan-dy.
Uly qazaq aǵartýshylarynyń biri – Sáken Seıfýllın óziniń 1931 jyly jazyp shyǵaryp úlgergen «Qazaq ádebıeti» atty maqalasynda da qazaqty noǵaımen baılanystyrady. «Barar jeriń Balqan taý, o da bizdiń barǵan taý», – dep ol jer aımaǵynda qazaq ulty quramyna kiretin rýlardyń ata-babasy, ıaǵnı qalyń túrik, qalyń noǵaıly eli bolyp meken etken degen toqtamǵa keledi: noǵaılydan ajyrap, «qazaq» bolǵannan keıin de, qazaqtardyń qaıtadan burynǵy túp noǵaılaryna ketkenderi de bolǵan, ıaǵnı «At baspaımyn degen jerdi úsh basady» degen maqaldyń tegin emestigi aıtyla kele, «…noǵaıly men qazaqtyń aıyrmasy joqtyǵyn» naqtylaı túsedi. Sondyqtan bolar Noǵaıly zamany bizdiń qazaq ádebıeti men tarıhyna qatysty «Er Tarǵyn», «Qobylandy», «Alpamys» tarıhı jyrlarynda keńinen kórsetilgen.
Biraq, qazirgi Kavkaz Noǵaılary bizdegi «Qyrymnyń qyryq batyry» degen ataýǵa kelispeıdi. Olar bylaı deıdi: ol «Qyrymnyń qyryq batyry» emes, ol «Noǵaıdyń qyryq batyry» deýimiz kerek dep ýáj aıtqanyn talaı estidik. Bul máselede jeke pikirimdi bildire ketsem, ádilettilikke júginsek, ǵylymı turǵydan «Noǵaılynyń (Qyrymnyń) qyryq batyry» degen aqıqatqa jaqyndaý keletin sııaqty. Biraq muny ǵylymı irgeli zertteý jumystarynyń nátıjesi aıasynda, anyǵyn ádebıetshi qaýym aıtar, bizdiki tek shynaıylyqqa jol ashý.
Ekinshiden, qazirgi noǵaı qazaqqa eń jaqyn týys halyq. Bizdiń tilimiz, dilimiz, tipti túrimizge deıin, sál aıyrmashylyqty aıtpasaq, aınymaıdy. Osyǵan baılanysty bolý kerek, asyǵys tujyrym jasaýshylar «qazaq pen noǵaıdyń biregeıligi» jónindegi qoǵamdyq pikirler de joq emes. Qazirgi noǵaılar ózderin ózindik dástúri men ana tili, qalyptasý tarıhy bar jeke ult retinde sanaıdy. Sonymen birge, ózderiniń Otany, mekeni bar el ekenin alǵa tartady. Bul aqylǵa sıymdy. Sebebi, qazirgi noǵaılar burynǵy Uly Noǵaı Ordasynan qalǵan Soltústik Kavkazda, óte kórkem nýly-sýly óz Otany men jerinde meken etip otyrǵan halyq. Qazirgi Reseıdegi «Mıneralnye vody», «Esentýkı (Esen-Toqa)» shıpajaı-saýyqtyrý jerleriniń kóbi Noǵaı Ordasynyń oramy bolatyn. Ony qazaq bilýi kerek. Bizge jaqyn el sondaı shuraıly jerde bolsa, Qazaqstan úshin tek paıda.
Úshinshiden, biz noǵaı tilin, tarıhyn zertteý arqyly ózimizdiń tól tarıhymyz ben tilimizdi jańadan tanımyz. Noǵaı men qazaqtyń rý-taıpalyq júıesi óte uqsas. Tek qazir qazaqta joq bolyp ketken qataǵan, qurama noǵaıda saqtalǵan. Bir qyzyǵy, noǵaı halqy quramynda túrikmen, uıǵyr degen taıpalar bar. Sosyn noǵaıda júz joq bolady, biraq myna ataýlar paıda bolǵan – jemboılyqtar (ıaǵnı Jem ózeni boıynan shyqqan), edısandar (ıaǵnı Jeti sandyqtar) bar. Qoban noǵaılarynyń shyqqan jerin taıpa aty aıtady. Biraq bizde Jetirý bolsa, olarda Myń men Qyryq degen el bar eken. Aıtpaqshy, Qyrym tatarynyń el quramynda osy Qyryq jáne Qypshaq, Jalaıyr, Naıman, Qońyrat, Qııat taıpalary kezdesedi. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, bul taıpalar (noǵaılar olardy «rý», «tuqym» deıdi) Qyrymǵa birazy Berke hanmen kelse, qalǵany Noǵaıdan aýysqan. Oǵan qosa Qyrymda Shyryn men Baryn taıpalary jıi kezdesedi. Ánes Saraı aǵamyz: «Qyrymǵa ketken Shyryn, Baryn Toqtamystyń ákesi Taıqojamen birge 1390 jyldary, ıaǵnı Toqtamys pen Edige, Aqsaq Temir úsheýiniń teketiresi kezinde aýysqan» dep jazady. Qyrym men Noǵaıda bolǵan Arǵyndar XV ǵasyrdyń basynda Soltústik Kavkaz ben Qyrymnan qazaqtyń Sary-Arqasyna qaıtyp kelgen sııaqty. Kereı hannyń balasy – XVI ǵasyrda qazaqty bılegen kúshti hanymyz Buryndyqtyń atyn biz keıbirde Muryndyq dep jazyp júrmiz. Al qazirgi noǵaılar «muzdy» – «buz», «muryndy» – «buryn» deıdi eken. Sondyqtan bizdiń tarıhshylar jazyp júrgen Buryndyq han shynymen Buryndyq dep durys atalýy múmkin. Olarda halyq arasynda «Qazaqqa ketti» degen uǵym erikti túrde basqa jaqqa ketti, erkindik aldy, ıaǵnı básekege tótep bere alatyndaı óz-ózine jaýapty, erkin qozǵalysqa túsetin adam uǵymyn beredi. Qazirgi zamandaǵy «Qazaqqa ketkender» Sibir, Túmen jerlerine, Máskeýge jumys kózderin tabýǵa ketedi eken. Osy tusta, bul aǵaıyndardy elimizdegi josparly eńbek kóshi-qon úrdisterine qatystyrý da kóptik etpes edi degen oı tastaǵymyz keledi.
Bir qyzyǵy, qazirgi noǵaılar bizdi «qazaq» jáne «alash» dep ataıdy eken. Keıde «Alash» ekenimizdi túısine bermeıtinimiz, ult tutastyǵynyń uıytqysy bolǵan belgisiz ketken erlerdi umyt qaldyratyn kezderimiz bar, al Noǵaı halqy qazaqtyń Alashtyń balasy ekenin jadynda saqtaǵan. Bizdiń olarǵa aıtpaǵymyz: «Noǵaı da alty Alashtyń biri». Qazirgi qazaq noǵaı men Qyrym tatarlaryn shatastyrady. Al shyn máninde tatarlar men Kavkaz noǵaılary eki halyq. Qazaqqa jaqynyraǵy – noǵaılar ekeni anyq.
Bıylǵy jyly 1-shi mamyr – Qazaqstan halyqtary birligi kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev, elimizdiń belgili azamattary qosylyp «Noǵaı úıine» arnaıy baryp shyqqan bolatyn. Bul bir tamasha tarıhı oqıǵa boldy, úsh júz jyldan astam aıyrylǵan týysqan halyqtar qazaq pen noǵaı qaıta qosylǵandaı áser etti.
Qazirgi Noǵaı halqy Reseıdegi tórt birdeı ákimshilikke qaraıdy. Reseıdegi noǵaılardyń jalpy sany – júz on úsh myńdaı eken. XVIII ǵasyrda, ıaǵnı Ekaterına patshaıymy kezinde orys áskeri Kavkazǵa kirgende, aman qalǵan noǵaı taıpalary Túrkııaǵa údere kóshken. Qazir Túrkııada jarty mıllıonnan eki mıllıonǵa deıin Noǵaı halqy turyp jatyr.
Noǵaı halqynyń damýyna aýyr soqqy Keńes dáýirindegi N.S. Hrýevtiń saıası bıligi kezeńinde bolǵan. Naqtylap aıtsaq Keńes úkimeti 1957 jyly 9 qańtar kúni qabyldanǵan sheshimmen Noǵaı Dalasyn tórtke bólip jibergen. Sondyqtan qazirgi Noǵaılar Qarashaı-Sherkesh, Daǵystan, Sheshen Avtonomııasynda jáne Stavropol (burynǵy Noǵaı dalasy) aımaǵyna qaraıdy. Taza noǵaı aýyldary saqtalǵanmen, noǵaı tili arnaıy kýrs sabaǵy retinde ǵana júrgiziledi. Eń úlken «Qańly» aýyly «Mıneralnye vody» qalasynyń janynda ornalasqan. Osy «Qańly» aýyly janyndaǵy Maı-tóbege shyǵyp qarasańyz, Bes taý, Túıe taý, Jylandy taýlaryn anyq kóresiz. Noǵaı halqy kópten beri ulttyq Avtonomııa qurýǵa umtylys jasap, talap etýde, biraq olar Daǵystanda Noǵaı aýdanyna ǵana ıelik etken. Jaqynda ǵana Qarashaı-Sherkesh Avtonomııasy quramynda Noǵaı aýdany qurylyp, el qýanyshqa bólendi. Aýdan ortalyǵy Ikon (Úlken) aýyly.
2014 jyldyń mamyr aıynyń 14-16-sy kúnderi Cherkessk qalasynda I-shi Halyqaralyq Bilim-tájirıbelik ǵylymı konferenııasy jumysyna bir top Qazaqstan ǵalymdary shaqyrylǵan bolatyn. Ókinishke oraı, kóbi bara almady, Astanadan belgili ǵalym, arheolog Zeınolla Samashev ekeýimiz osy jıylysqa qatysyp keldik. Osy forýmǵa Túrkııa ǵalymdary men qoǵam qaıratkerleri Mustafa Altyntas, Máskeý ǵalymy V.V.Trepavlov, Sheshenstan Ǵylym Akademııasynyń prezıdenti Sh.A.Gapýrov, Daǵystannan professor D.Qydyrnııazov, Ýkraınadan professor V.V.Grıbovskıı sııaqty ǵalymdar qatysyp, baıandama jasady. Noǵaı ǵalymdary tarapynan professor R.Kereıtov, A.Kýrmanseıtova, V.Býlgarova, S.Kýkaeva, Sh.Qurmangýlovalar qatysty.
Konferenııany uıymdastyrýshylar Noǵaı eliniń belgili azamattary Kazmambet Ianbýlatov, Ámir Úısinbaev, Amırhan Mejıtov, Valerıı Qazaquly, jazýshy Isa Súıinuly Qapaev, professor Násiphan Súıýnova, Asaý Sultanbekovter osy úlken ǵylymı jınalystyń sátti ótýine atsalysty. Bul kezdesýden keıingi meniń kózqarasymda, Noǵaı eli qaıta túlegendeı oı qaldyrdy. Qalyń jurtshylyqtyń janarynda ot, kelbetterinen qýanysh, zor serpilisti kórý biz úshin de mártebe boldy. Qarashaı-Sherkesh eliniń basshysy R.B.Temrezovtyń, El Úkimetiniń orynbasary D.Iý.Sýıýnovtyń málimdemesin ártaraptan jınalǵan ǵalymdar, jınalys zalynda tolǵan jurtshylyq zor yqylaspen tyńdady. Qalmaq elinen kelgen Vladımır Tepteevtiń aýzynan elindegi muraǵattarynda Qaztýǵan jyraý týraly qujattyq materıal tapqanyn estý bizdi de beı-jaı qaldyra qoımady. V.Tepteevtiń aıtýynsha, Qaztýǵannyń anasy qalmaq qyzy bolǵan, onyń tárbıesine qalmaq naǵashylarynyń áseri bolǵandyǵyna nazar aýdartqan edi.
II. «…ENDI AIYRYLAR KÝN KELDI, AMAN BOLǴYR, DOS IGIIT»
(Noǵaıdyń «Bozııgıt» jyrynan)
Otan tarıhynda áli de bolsa ashylmaǵan, kóleńkeli better az emes ekenin el biledi. Sol bulyńǵyr kezeńderdiń biri – XVII ǵasyrdyń 30-40 jyldary qazaq pen noǵaıdyń arasynyń ashylýy. Osy oraıda, Shoqan Ýálıhanov qaldyrǵan el aýzyndaǵy tarıhı jyr muralarynan:
«Ormanbet bı ólgende,
On san noǵaı aıyryldy.
Qazaq syrtqa (sartqa) qaıyryldy,
Ný san noǵaı kúńirendi, qaıǵyrdy», –
degen shýmaqtar joǵarydaǵy pikirlerdi dáıekteı túsedi. Degenmen, bul úrdistiń basy XVIII ǵasyr emes, tipti XVI ǵasyr da emes, ol Ábýsaǵıt Jırenshın aǵamyz aıtqandaı, XV ǵasyrdyń birinshi jartysy bolýy múmkin.
Qasym han men Aqnazar handardyń Saraıshyqty alyp, Qazaq handyǵynyń shekarasyn Jaıyqqa jetkizgennen keıin de qazaq pen noǵaı birde dos, birde baqtalasyp turǵan. Olardyń arasyndaǵy kıkiljiń negizinen bılik (dınastııa) arasynda bolǵan, al qarapaıym halyq jaýlasa qoımaǵan. Onyń dáleli XV-XVII ǵasyrlardaǵy aqyn, jyraýlar, sheshender, tipti keıbir han-sultandar (mysaly, Dospambet, Asanqaıǵy, Haqnazar, t.b.) eki elge ortaq bolatyn. Eki halyqtyń tili, túri, dini, dili bir-birine uqsas. Keıinirek olar Úlken Noǵaı, Kishi Noǵaı, Alty aýyl Noǵaılary bolyp bólinedi.
Edige men onyń balalary Shyńǵys han tuqymyn bılikten alastatady, olardyń ornyn jergilikti bıleýshi myrzalar basady. Yqpaldy Noǵaı Ordasy Qyrymmen, Qazaq, Reseı, Polshamen tyǵyz áskerı, ekonomıkalyq, dıplomatııalyq qarym-qatynasta bolady. Bar sumdyq Reseı ımperııasynyń shaqyrýymen torǵaýyt qalmaqtardyń Edil men Jaıyq, Aq Qobanǵa kelip ornalasýynan shyqty. Sany mol qalmaqtar Noǵaı elin shaýyp, basym bóligin ózine baǵyndyryp aldy.
Noǵaılar endi Jaıyq jaǵalaýynan alystap Soltústik Kavkaz, Qyrymǵa oıysa bastaıdy. Eki eldiń elshilerin qalmaqtar toryp, joldaryn bógep, kezdesýlerine kedergi jasaıdy.
Osy jerde aıtyp keter jaǵdaı – qazaq tarıhnamasynda tarıh qoınaýyndaǵy noǵaılar tarıhy, ásirese, qalmaq ortaǵa túskennen keıingi zaman az zerttelgen. Noǵaılar da bizden qol úze bastaǵan-dy. Eki aradaǵy habar jeke adamdar, ne bolmasa, tatar, bashqurttar arqyly kelip turǵan. Burynǵy erkin qarym-qatynas úzilgen bolatyn. XVIII ǵasyrda sany mol Noǵaı halqy Kavkazǵa qol salǵan Reseı ımperııasynyń qurbany bolyp ketti. Noǵaı Ordasynyń álsireýi bir jaǵynan ózderiniń bekteri men myrzalarynyń baqtalasynan, ishki shıelenisi saldarynan, al negizi olarǵa eń aýyr soqqy orys áskeri tarapynan boldy.
Noǵaı halqy tarıhynyń qaıǵyly betteri týraly professor Ramazan Kereıtov, Danııar Qydyrnııazov, jazýshy Súıin Kapaev pen Áshim Sıkalıevterdiń eńbekterinde kórsetilgen.
Álsiregen noǵaılardy Aq Qoban, Laba ózenderi boıyndaǵy Kir men Shok (Kremenchýg) atty qalashyq mańaıynda orys áskerleri qyryp salady. Qarýlary eski, otbasylarmen beı-jaı ornalasqan noǵaı taıpalaryn Reseıdiń ataqty generaly A.Sývorov jáne general-porýchık M.N.Leontev basqarǵan áskerı jasaqtar qorshap alyp, túgeldeı joıyp jibergen. Osy oqıǵanyń kýágeri, ofıer V.Potto bylaısha jazǵan bolatyn: «Nochıý pereshlı Kýban, v verstah v 12-tı, blız ýrochıa Kermenchýk, nastıglı nogaıev. Onı stoıalı ogromnym taborom, vıdımo ne ojıdalı napadenııa. Sývorov totchas podal sıgnal k atake… ı nachalas strashnaıa reznıa. Hýje voorýjennye, hýje predvodımye… nogaıy rezalıs so zloboı ı gıblı massamı. V bessılnoı ıarostı samı ıstreblıalı svoıh deteı, rezalı jenın. Bolshe desıatkı tysıach nogaıskıh tel lejalo na desıatıverstovom prostranstve». Osy bir tarıhı oqıǵany kýálandyratyn derektik negizderdi noǵaı tarıhshylary jıi jazady. Shyndyǵynda ondaı halyqty qyrý, týǵan jerinen alastaý ol kezeńde basym bolǵan edi. Noǵaı halqynyń joıylýy – kórshi memleketterdiń saıasatynyń yqpaly edi. Mundaı qyrǵyn týraly estigen el týǵan jerin, mekenin tastap, taýdy jaǵalap qashty, keıinirek basym bóligi Túrkııaǵa bet alǵan bolatyn.
1770 jyldardan keıin sansyz kóp Uly Noǵaı halqynyń tek qana jurnaǵy qaldy dep aıtýǵa bolady. Múldem azaıǵan el múshkil halge tústi. Qalǵan taıpalar Reseı ákimshiligine baǵynýǵa májbúr boldy. Sany az bolsa da noǵaılar 1917 jylǵy revolıýııa, Azamat soǵysyn, II-shi dúnıejúzilik soǵysyn bastan ótkizdi. Uly Otan soǵysyna qatysyp, abyroımen Jeńis týyn jelbiretýge atsalysty, tipti noǵaılardan Keńes Odaǵynyń batyry da shyqqan.
Bul qysqasha maǵlumat el arasyna taratý jáne tanystyrý maqsatynda berilip otyr.
Mysaly, Noǵaılar arasynda da qazaq halqynda keń taraǵan dastandar «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Tólegen men Qyz Jibek», basqa da jyr óleńder sál ózgergenmen bizge uqsaıdy. Tek biz buryn kóp estimegen «Súıimbıke» dastany (zaryn) noǵaıdan estidim. Kúıeýinen, balasynan aıyrylǵan Qazan hanshasy Súıimbıke Júsip qyzy bylaı dep jyrlaıdy:
«Sıýmbııke atym,
Noǵaı zatym,
Kozım ıasyl, ıok rahatym,
Kordım mehnat,
Shektım azap,
Mýtylmaıdy esh hasretım».
Al dana qazaqta ótken zamannan jetken:
«Teginde noǵaı, qazaq tegimiz bir,
Altaı, Ertis, Oraldy qylǵan dúbir.
Ormanbet han Ordadan shyqqan kúnde
Asan ata qaıǵyryp, aıtypty jyr…» degen sııaqty derekter muraǵatta kóp kezdesedi.
III. NOǴAI ETNOGRAFIIaSYNA QATYSTY ÚZIK SYR
Qazirgi Noǵaı halqy antropologııalyq túri boıynsha úshke (úsh topqa) bólinedi. Árıne, kóbi mańǵol tıptes, ıaǵnı kádimgi qazaq. Kóp noǵaıdy kórgende ózimizdi kórgendeı bolasyń, bir aýylda júrgendeısiń. Oǵan qosa sóıleýi kádimgi qazaqsha bolsa, maqal-mátel, dúnıege kózqarasy, ózin ustaý degendeı…
Kelesi toby Qazan tatarlaryna uqsaıdy. Kózderi kókshildeý, shashtary sary. Al úshinshi toby taý halyqtaryna – kabarda, sheshen, abazınderge uqsaıdy. Biraq noǵaılar ishteı bólinbeıdi, olar qalyptasqan ult, ulttyq sanasy joǵary. Jalpy ult tarıhy adamnyń keskininde baıqalyp turady. Noǵaı myrzalary, taý halyqtary, slavıan, tatar qyzdaryna jıi úılenip turǵan. Ári aralas bolǵan soń túrleri bizge qaraǵanda sál ózgergen.
Dastarhan jaıý dástúri de uqsaıdy. Tek is-qımyldary shapshańdaý ma, dep oılap qaldym. Mysaly, biz sııaqty dastarhan basynda kóp otyrmaıdy, aıtatyn tilekteri (tost) de qysqa bolyp shyǵady. Aıtpaqshy, «qysqa qaıyrady» demekshi, sol Cherkesskide bir noǵaı azamaty maǵan bylaı dedi: «Osydan úsh jyldaı buryn qazaqtarmen quda bolyp, Almatyǵa bardym. Biz tilek aıtqanda qysqa sóıleımiz, al qazaqtar mol sóıleıdi eken. Tipti bir qudamyz aıtýy boıynsha, bizder keledi eken dep úsh kún boıy kitaphanaǵa baryp derek jınap, daıyndalǵanyn aıtty», – dedi. Men kúlip: «Baýyrym, qazaqtardyń ázilin túsinbegensiń, – dedim. Olar ýnıversıtette oqyp júrip kitaphanaǵa jolamaıdy. Al ádemi, uzaq sóıleý, ol – bizdiń ádetimiz. Qazaqqa múmkindik berseń, jarty kún toqtamaı sóıleýi múmkin. Jáne bir oıyn qaıtalamaı sózin saralaı beredi. Sondyqtan qazaq kitaphanaǵa baryp, tilek aıtýǵa úsh kún daıyndalady degen, anekdot qoı!» dep kúlistik.
Noǵaılar dombyrany jaqsy kóredi, biraq ókinishke qaraı, az oınaıdy eken. Olar: «Qazaqtardyń 100 paıyzy dombyrada oınaıtyny ras pa?», – dep suraıdy. Men: «Erterekte oınaǵan shyǵar, qazir 70 paıyzǵa jetpes!», – degenimde, tańqalyp rıza boldy. Qýantarlyq jaǵdaı, jastary Qazaqstanǵa kelip dombyra, qobyz, sherter oınap úırene bastaǵan.
Syrttan qosylǵan sózder de bar eken. Mysaly, noǵaılar «arý» degen sózdi jıi paıdalanady. «Arý – kelistim, jaraıdy, jaqsy» degeni. Sonymen qatar, «arý qyz» dep te aıtady eken. Al jalpy, «arý» degen sóz qarashaı baýyrlardyń «árý» degen sózinen kirýi múmkin. «Rahmet» sózin az paıdalanady eken, onyń ornyna «saý bol!» deıdi. Osy oraıda atyraýlyq bajam Kárim de «saý bol!» dep jıi aıtatynyn eske aldym. Al taǵy bir kúlkili jaǵdaı. Eki noǵaı jigiti Shymkentke barǵan eken. Taksıden shyǵarda júrgizýshige «saý bol!» dese, ol azamat: «saý bolyń ne, birinshi qyzmet aqysyn tóleseńshi!» dep shúılikken kórinedi. Bir qyzyǵy, noǵaılar bizdiń ortaq kıiz úıdi paıdalanady, biraq ony «Terme» dep ataıdy. Osyndaı keıbir alshaqtyq bolmasa, qalǵany kádimgi qazaq tili. Olar «j» árpiniń ornyna «ı»-di paıdalansa, «i» árpine de «ı» árpin qoldanady. Mysaly: «jeti qudyq» emes, «ıeti qudyq». Sonshama jyl bóten ortada tursa da tilin, dilin, rýhyn saqtap qalǵan baýyrlarǵa rıza bolasyń. Noǵaı men qazaqtyń túri, júrisi, aqkóńil, jomarttyǵy, jaıdary minezi, barlyǵy uqas. Tipti shaıqalǵan júrisi de aınymaı qalǵan. Qatar tura qalsa, tek kelbetteriniń sarylyǵy bolmasa, aıyrý qıyn. Erterekte bir aqsaqal aıtyp edi: «Qazaq pen noǵaıdyń ıisi de bir» dep. Sol shyndyqqa janasatyndaı oı qaldyrdy.
Dastarhan jasaǵanda noǵaılar qoı soıady, biraq aıyrmashylyǵy – jilikke bólmeıdi. Tórge syıly adamdaryn otyrǵyzyp, batasyn alyp otyrady. Al endi bıleri bizge uqsamaıdy. Noǵaılar lezgınka bıin bılep, ánderin de Kavkaz áýenderine uqsatyp alǵan. Biraq ánderi qazaqı. Mysaly, Qaztýǵan, Dospambetpen qatar, «Saǵyndym», «Aq kógershin» sııaqty ánderi kóp.
Bizdiń tilderimizdiń aıyrmashylyǵy HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarymen baılanysty. Olar «v» árpin qosý arqyly «aýyldy» – «avyl» dep jazady. Al aýyzsha «aýyl» dep naqty aıtady. Qaıdan qosylǵanyn bilmeımin, noǵaı tiline «» jińishkelik belgisi kirip ketken. Bálkim, «á» árpin aıtý úshin be, «á»-ni «a+» arqyly kórsetedi. Bizdi «qazaqtar» ne «qazaqlar» dep otyrady eken. Sonymen qosa, «Sizder Alash eli bolasyzdar» dep qosady.
Noǵaılar tarıhty shertkende Mańǵyt eli men Edigeni kóp aıtady. Ol árıne, oryndy – sebebi, Edige mańǵyt (qońyrat) elinen shyqqan. Mańǵyt taıpasy qazaqta «Qońyrat ishinde – mańǵytaı» bolyp otyr. Olardyń: «Qazaqtar (alashtar, qazaqlar) Edigege eskertkish qoıatyny ras pa?» – degen suraqtaryna: «Dál qazir ondaı másele joqtyǵyn» jetkizdim. Degenmen, kezinde «Edige, Toqtamys, Aqsaq Temir bir-birimen bılikke talasamyn dep, Deshti-Qypshaq, Aq Orda eline, túrki taıpalaryna orasan zor zııan keltirgenin, tarıhtyń san salaly bultarys betteri ashylmaǵanyn» atap ótýge týra keldi. Noǵaılar qazir turmysynda bıe ustamaıdy, sondyqtan qymyz ishpeıdi. Biraq qymyz týraly biledi. Dese de, kópshilik ortada «qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim sóz aıtpaıdy» maqalyn keltirip otyrdy. Úı-jıhazdary men bezendirilýi, kilem-kórpesi qazaqtarmen birdeı dese de bolady.
YNTYMAQQA UMTYLYS
Dál qazir Noǵaı halqy eshkimnen kem emes. Turǵan jeri yńǵaıly, tamaǵy toq, rýhy bıik. Biraq olarǵa Qazaq eli tarapynan, eń birinshi, rýhanı jaǵynan qoldaý kórsetetin kómek qajet. Iaǵnı kitap, mýzykalyq áýender men ánder, kórkem ádebı kınofılmder kerek bolyp tur. Qazir Memleket tarıhy ınstıtýty ǵalymdary osy ıgi isti bastap ketti. Jaǵdaı bolsa kómektesý qajet, kitaptar jınaqtalǵannan keıin Noǵaı eline jetkizýimiz kerek.
Ekinshi másele, tarıh pen fılologııa mamandyǵy boıynsha noǵaı jastaryna jaǵdaı jasaý kerek. Onymen qosa konservatorııada oqytyp alsaq tamasha bolar edi. Tarıh, ádebıet, qoǵamtaný salasynda noǵaı-qazaq qarym-qatynasyn keńinen zertteý máselesi kún tártibine qoıylýy qajet. «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamasyna qosqan durys bolar dep oılaımyn.
Úshinshi jaǵdaı, noǵaı jastary jumyssyzdyq bolǵan soń Kavkazda, Sibirde, jalpy Reseıge shashylyp ketken. Al biz olardyń ishindegi mamandardy, ásirese, tehnıkalyq jaǵynan biliktiligi bar mamandaryn Batys Qazaqstan munaı, gaz, qurylysqa tartsaq, eki baýyrlas halyq jaqyndasa túser edi dep oılaımyn. «Mıneralnye vody» áýejaıynan Aqtaýǵa deıin ushaq bir saǵat ushady eken. Kelesi másele, eki noǵaı ulttyq aýdandarymen qarym-qatynas nyǵaıyp, ádebıet, mádenıet onkúndigi ótkizilip tursa. Noǵaılar Nurǵısa Tilendıevti, Bekbolat Tileýhandy, basqa da bizdiń ánshi-kúıshilerimizdi qatty qasterlep aýzynan tastamaıdy.
Al Elbasy N.Á. Nazarbaevty óz Prezıdentindeı kórip, Qazaqstandy «arqa súıer dáýlet (memleket)» dep sanaıdy. Kezindegi Uly Noǵaıdan qazaq shyqqan, ıaǵnı olar bizdiń naǵyz baýyrlarymyz. Qazaq eliniń jańa dáýiriniń kemel kelbeti álem halyqtaryn qyzyqtyrýda. Prezıdenttiń bıylǵy Joldaýyndaǵy: «…Ózara alaýyzdyq pen jan-jaqqa tartqan berekesizdik talaı eldiń taǵdyryn qurdymǵa jibergen. Tirshilik tezine tótep bere almaı, jer betinen ult retinde joıylyp ketken elder qanshama» ekenin kórsetýi de tegin emes edi. Qazaq tarıhynyń qoınaýynda kórinis bergen jikshildik, jershildik, rýshyldyq, baqtalastyq eshýaqytta eldi jańa satyǵa kótergen emes-ti. Eldigimiz barda ótkennen taǵylym ala, qajetti jerde qol ushyn bere alǵa umtylý negizgi baǵytymyz bolyp qala bermek. Keleshektiń kemeldigi de el-jurttyń keńdigine, syı-qurmettiń moldyǵyna, yntymaqtyń birligine baılanysty emes pe, aǵaıyn!
OI-TÚIIN: Kezinde Eýrazııa dalasyn dúrildetken, Máskeý, Kıev, Varshava sııaqty qalalardy jaýlap alyp, tize búktirgen eldiń kórinisi joǵaryda aıtylǵan halge jetti. Keń-baıtaq jerdi ıemdengen noǵaılardyń, azǵantaı aýyl kólemindegi noǵaılarǵa aınalý tarıhy kimdi bolsa da oılandyrmaı qoımaıdy. Noǵaı Ordasyndaǵy ishki qaıshylyqtar, myrzalar men bekterdiń jan basyn kúıittep satqyndyqqa barýy, syrtqy kúshterdiń etene el ishine kirýi, halyqtyń esin tandyra es jıǵyzbaýǵa jol ashty. Sonyń saldarynan birtutas sútteı uıyǵan el jerden alastatylyp, nanym men senim, dástúr-salttarynan alshaqtaı tústi. Basqa dástúrdi kiriktirdi, óz ǵuryptaryn syrtqa yǵystyrdy. Mundaı úrdistiń shet-jaǵasy bizge de tanys. Abaısha aıtsaq: «…óz yrqyńdy» ózgege ustatpaý joly, sol halyqtyń boıynda táýelsiz ulttyq rýhanı tárbıeni ustap turatyndaı kúsh-jiger turaqtylyǵy saqtalynýy shart. Demek, tarıhı taǵylym týǵan jer men ata dástúr qundylyǵyn eshqandaı baılyq pen bıliktiń aýystyra almaıtyndyǵyn dáıektese kerek-ti. Sondyqtan da «Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» el urany ǵana emes, bolashaq urpaq qajettiligine aınalyp otyr. Elbasynyń «Máńgilik el» ıdeıasy – máńgilik táýelsiz ulttyń jasampazdyǵyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan bastama hám aqıqat kózi. Ulttyń rýhy – rýhanı sananyń jetilýinde ekenin eskersek, adamzat órkenıetindegi qazaqy bolmysymyzdyń máńgi saqtalý jolynda, únemi jasampazdyqqa qaraı umtylý qazirgi mindetimiz hám paryzymyz emes pe, aǵaıyn!
Búrkit AIaǴAN,
tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor,
QR BǴM ǴK Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory,
«Qazaq ádebıeti».
