ەگەر دە فانتاستيكالىق شىعارمالارداعى «ۋاقىت ماشيناسى» جاسالىپ، وسى ماقالادا كەلتىرىلگەن فورمۋلالاردى ەجەلگى زامان حالقىنىڭ كەز كەلگەنىنە تارتۋ ەتۋگە مۇمكىندىك تۋسا، سول ادامنىڭ الگى ەلدىڭ پاتشاسىنان سىيلىق رەتىندە «ات باسىنداي التىن» الارى داۋسىز بولار ەدى (جۋرناليست دوسىمنىڭ ازىلگە بەرگىسىز شىندىعى).
* * *
شىعىس كارولينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (اقش) ەلەكتروندىق اقپارات جۇيەسىندە الەمدىك كۇنتىزبە ماسەلەسىن زەرتتەيتىن جانە تالقىلايتىن ارنايى فورۋم بار (USA, East Carolina University Calendar Discussion List By). ەسىمدەرى الەمگە تانىمال كوپتەگەن عالىمدار، استرونومدار، پروگرامميستەر سول فورۋمعا مۇشە. بۇل فورۋمعا كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ جالعىز وكىلى بولىپ وسى جولداردىڭ اۆتورى عانا تىركەلگەن. ارنايى كاسىبي ءبىلىمى جوق قاتارداعى وقىرمان قاۋىم بۇل ماقالاداعى ساندار، تەڭدەۋ جۇيەلەرى مەن كەستەلەردىڭ ءمانىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن. بىراق الگى فورۋم مۇشەلەرى بۇل ەسەپتەردىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن بىردەن اڭدايتىن كاسىپقويلار.
كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ بۇل فورۋمدا ءدىلمارسۋىنا جول بەرىلمەيدى. وندايلار مادەنيەتتى تۇردە دەرەۋ ءوز ورنىنا قويىلادى نەمەسە ەندىگارى بۇل فورۋمعا كىرمەيتىندەي ەتىلىپ ماسقارا ەتىلەدى. قىسقاسى، بۇل فورۋم «ءبىلىمىم بار» دەگەن وزىنە سەنىمدى ازاماتتاردىڭ ناعىز سىنعا ءتۇسىپ، شىڭدالىپ شىعاتىن عىلىمي ورتاسى دەپ ايتۋعا بولادى. تەك 2014 جىلعى 7 اقپان مەن 30 شىلدە اراسىنداعى وسى عالىمدارمەن بولعان پىكىرتالاستىڭ ءوزى (ارينە، اعىلشىن تىلىندە) 59 بەتتى قۇراپتى. بۇل جازبالاردان اۋەلدە «بەيشارا nomad-تىڭ ۇرپاعى نە بىلەدى دەيسىڭ؟!» دەپ مەنسىنبەۋدەن باستالعان سىناپ-مىنەۋلەردىڭ سوڭى، بىرتە-بىرتە اۆتوردىڭ جاڭالىعى مول جوبالارىن «مويىنداۋمەن، ماقۇلداۋمەن» جانە ودان كەيىنگى ۋاقىتتا شەشۋى قيىن كۇردەلى ماسەلەلەردى اقىلداسىپ تۇرۋمەن اياقتالاتىنىن كورۋگە بولادى…
* * *
وكىنىشكە قاراي، بۇل شاعىن ماقالاعا سوڭعى 29 جىل بويىنا زەرتتەگەن ماتەريالدارىمىزدى تۇگەل سىيعىزۋ مۇمكىن بولمادى. جازۋ جولىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن ءتىپتى ادەبيەتتەرگە سىلتەمە جاساۋدان دا باس تارتىپ وتىرمىز. زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ «جاڭالىق» دەپ ايتۋعا تۇرارلىق ەڭ تاڭداۋلىلارىن جان-جاقتى سيپاتتاۋعا دا گازەت بەتى تارلىق ەتتى. وسىنىڭ ءوزى زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدىڭ ءبىر عىلىمي كىتاپقا جۇك بولاتىنىن بايقاتسا كەرەك. سوناۋ 1985 جىلدارى «قازاقتىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسى» دەگەن قاراپايىم تاقىرىپپەن باستالعان زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز، ۋاقىت وتە كەلە عالامدىق شەڭبەردەگى كۇنتىزبەلەر تاقىرىبىمەن تىعىز بايلانىسىپ كەتتى. تاريحتارى وسىدان 6-7 مىڭ جىلدار بۇرىن باستالعان ەجەلگى كۇنتىزبەلەردىڭ ىشىندە، قۇرىلىمى مەن قاراپايىمدىلىعى جاعىنان ەڭ وزىعى ەجەلگى تۇركىلەرگە دەيىن – ساقتار داۋىرىندە ويلاپ تابىلعان ء(بىزدىڭ بولجامىمىز) «توعىس ەسەبى» بولىپ شىققانىن ماقتانىشپەن ايتۋىمىزعا بولادى.
قازىرگى كەزدە 266-شى ريم پاپاسى فرانتسيسك قىزمەت ەتىپ جاتىر. ايتسە دە، وسى پاپالاردىڭ ىشىندە 234-ءشى گريگوري XV (1554-1623) پاپانىڭ ەسىمى ەڭ تانىمال ءارى وتە ءجيى ايتىلادى. نەگە؟ ونىڭ بۇل قۇرمەتكە يە بولۋىنا – 1582 جىلى قازىرگى گريگوري (ەۋروپا) كۇنتىزبەسىن ەندىرۋى سەبەپشى بولىپ وتىر…
توعىس ەسەبىمەن ءبىر دەرلىكتە قازىرگى ۋاقىتتا الەم حالىقتارى بىرىڭعاي تۇردە پايدالاناتىن – كۇن جانە اي كۇنتىزبەلەرى دە نازاردان تىس قالعان جوق. بۇلارعا ارنالعان كەشەندى جوبانى «ەۋرازيا كۇنتىزبەسى» دەپ اتادىق. اسىرەسە وسى جوبانىڭ ءبىر نۇسقاسى بولىپ تابىلاتىن «شامسي-نۇر» كۇنتىزبەسىن دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن بالاما جوبا رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى. ەلىمىزدە يسلام ءدىنى كەڭ قانات جايىپ كەلە جاتقاندىقتان، مەملەكەتىمىز رەسمي ەمەس تۇردە ارابتىڭ 30 جىلدىق تسيكلىنە نەگىزدەلگەن اي (قاماري) كۇنتىزبەسىن قولدانىپ كەلەدى. ونىڭ ايقىن دالەلى اي كۇنتىزبەسى بويىنشا قۇربان ايت مەيرامىنىڭ رەسمي مەرەكە رەتىندە بەكىتىلۋى دەپ ايتا الامىز. «شامسي-نۇر» كۇنتىزبەسىنىڭ ءبىر قاناتىن قۇرايتىن جاڭا سيپاتتاعى اي كۇنتىزبەسىنىڭ دالدىگى 2 ميلليون جىلعا ەسەپتەلىپ جاسالعان. ال كۇن (شامسي-نۇر) كۇنتىزبەسىنىڭ دالدىگى وسى جولداردىڭ اۆتورى ەسەپتەپ شىعارعان 3712 جىلدىق «ەۋرازيالىق كۇنتىزبە» تسيكلىنە نەگىزدەلگەن. ۋاقىت ەسەبىن مۇلدە جاڭا ارناعا تۇسىرەتىن بۇل جوبالار الەمگە اتى تانىمال شەتەلدىك عالىمداردىڭ سىناعىنان ءوتىپ، ۇلكەن باعاعا يە بولدى. ونى رەتى كەلگەندە باسقا ماقالامىزدا باياندايمىز.
* * *
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە پايدا بولعان ەجەلگى كۇنتىزبەلەردىڭ ءبارى دەرلىك – جەردەن بىرنەشە ءجۇز ميللياردتاعان شاقىرىمعا ورنالاسقان، قاشىقتىعى تەك جارىق جىلىمەن ەسەپتەلەتىن الىس جۇلدىزدارعا باعىتتالىپتى. ماسەلەن، ەڭ ەجەلگى دەپ ەسەپتەلەتىن مىسىر (ەگيپەت) كۇنتىزبەسى – سيريۋس (سۇمبىلە) جۇلدىزىنا، ەجەلگى شۋمەر، مايا، اتستەك، ەجەلگى گرەك، ەجەلگى ريم، ءۇندى، قىتاي، ساق-تۇرىك جانە ت.ب. ەجەلگى حالىقتاردىڭ كۇنتىزبەلەرى – ۇركەر (پلەيادى) جۇلدىز شوعىرىنا نەگىزدەلىپتى. بىزدەردى ەجەلگى حالىقتار نەلىكتەن جۇلدىزدارعا، سونىڭ ىشىندە «ۇركەرگە» نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەلەردى پايدالاندى دەگەن سۇراق قىزىقتىردى. سول سەبەپتى زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ دەنى وسى جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەردىڭ سىرىن اشۋعا باعىتتالعانىن بىردەن ايتىپ وتكىمىز كەلەدى.
ۇركەر – تورپاق شوقجۇلدىزىنداعى گالاكتيكالىق شاشىراندى جۇلدىز شوعىرى. تورپاق شوقجۇلدىزىنىڭ ءوزى – ەكليپتيكا بويىنا ورنالاسقان 12 شوقجۇلدىزدىڭ بىرەۋى. ۇركەر جۇلدىز شوعىرىندا شامامەن 3000 جۇلدىز بار دەپ ەسەپتەلەدى. شارل مەسسە شاشىراندى جۇلدىز شوعىرىنىڭ ورنىن انىقتاپ، ونى ءوز كاتالوگىنا «M45» دەگەن اتاۋمەن ەنگىزدى. بۇدان ءارى وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن كۇردەلى استرونوميالىق تەرميندەردى قاراپايىم قازاق سوزىمەن جەتكىزۋگە تىرىسامىز. كوزى قاراقتى ادامدار ۇركەردىڭ 14 جارىق جۇلدىزىن، ال بىلايعى جۇرت 5-6 جۇلدىزىن كورە الادى. ساق-تۇركى قاۋىمى ءار فازاسىنداعى اي تاباعىنىڭ ۇركەر جۇلدىز شوعىرىن باسىپ وتۋىنە نەگىزدەلگەن جۇلدىزدىق كۇنتىزبەنى «توعىس ەسەبى» دەپ اتاعان (1 سۋرەت).
جالپى «ەكليپتيكا» ءسوزىن استرونوميا عىلىمىندا «كۇننىڭ جىل بويىنا اسپان ەكۆاتورىنداعى ءجۇرىپ وتەتىن جولى» دەپ اتايدى. وسىعان قاراپ ەكليپتيكا ءسوزى (لات. «ەسlىptىca»، گرەك. «ەkleىpsىs») الدەبىر «سىزىق، جول» دەگەندى بىلدىرەدى دەسەڭىز، قاتتى قاتەلەسەسىز. ەكليپتيكا ءسوزى – «تۇتىلۋ» دەپ اۋدارىلادى. ياعني، ەجەلگى زاماندا اي مەن كۇننىڭ تۇتىلۋىن باقىلاۋ كەزىندە – ءارتۇرلى فازاسىنداعى اي تاباعىنىڭ ەكليپتيكا سىزىعىنىڭ سولتۇستىگىنە 4 گرادۋستاي تاياۋ ورنالاسقان ۇركەردى باسىپ وتەتىن «توعىسۋ» قۇبىلىسى (پوكرىتيە/وتكرىتيە پلەيادى لۋنوي) انىقتالعان. ودان ءارى باقىلاۋ ناتيجەسىندە اي مەن ۇركەردىڭ توعىسۋىنىڭ جەردەگى جىل ماۋسىمدارىنىڭ اۋىسۋىمەن تىعىز بايلانىسى بار ەكەندىگى بايقالعان. جۇلدىزدىق 28 كۇن جەر بەتىندەگى وسىمدىك، جان-جانۋار جانە ادامنىڭ ءوسىپ-دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ شىعادى. وسى سەبەپتى كۇللى الەم حالىقتارى جۇلدىزدىق كۇنتىزبەنى تاڭداعان بولسا كەرەك دەپ بولجايمىز:
1) 28 × 4 = 112 كۇندە ءداندى داقىل، جەمىس-جيدەكتەردىڭ دەنى ءپىسىپ-جەتىلەدى.
2) 28 × 7 = 196 كۇندە مال-جانۋارلار مەن حايۋاناتتار كۇيلەپ-تولدەيدى.
3) 28 × 10 = 280 كۇندە ادام بالاسى جاتىردا جەتىلىپ، دۇنيەگە كەلەدى.
ايتسە دە ءۇندىنىڭ ەجەلگى استرونوميالىق جازبالارىندا ادامزات بالاسىن جەرگە ورنالاستىرعان «قۇدايلار» ۇركەر (كريتتيكا) جۇلدىز شوعىرىنان كەلگەن دەپ ماڭدايدان سوققانداي «بادىرايىپ» جازىلعان. قالاي بولعاندا دا، ەجەلگى حالىقتاردىڭ جاپپاي اي مەن ۇركەردىڭ «توعىسۋ قۇبىلىسىن» ءوز كۇنتىزبەلەرىنىڭ نەگىزىنە الۋىندا، ءبىز ءالى بايىبىنا جەتپەگەن ءبىر قۇپيا بولسا كەرەك دەپ ويلايمىز. ەندى ەجەلگى جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەر جۇيەسىنىڭ نەگىزىنە الىنعان ءۇش ۋاقىت مولشەرىن كەلتىرەمىز. ولار:
1) جۇلدىزدىق (سيدەرلىك) جىل – 365,25636042 نەمەسە 365 كۇن 6 ساعات 9 مينۋت 9,54 سەكۋند.
2) سيدەرلىك (جۇلدىزدىق) اي – 27,321661 نەمەسە 27 كۇن 7 ساعات 43 مينۋت 11,51 سەكۋند.
3) سيدەرلىك (جۇلدىزدىق) جىل – 27,321661 × 13 اي = 355,181593 نەمەسە 355 كۇن 4 ساعات 21 مينۋت 29,64 سەكۋند. بۇل ءۇشىنشى مولشەر عىلىمي اينالىسقا تۇڭعىش رەت ەنگىزىلىپ وتىر.
بۇدان ارگى جەردە شاتاسپاس ءۇشىن «جىل» مولشەرىن – جۇلدىزدىق جىل، ال «اي» مولشەرىن – سيدەرلىك (توعىس) اي جانە وسى ايدان پايدا بولاتىن جىلدى – سيدەرلىك (توعىس) جىل دەپ اتايمىز.
ەجەلگى زامانداعى جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەردە كوپ شاتاسۋلاردىڭ ورىن الۋىنا ءۇش جاعداي اسەر ەتكەن دەپ ەسەپتەيمىز. ولار:
1) جوعارىداعى ءۇش شامانىڭ استرونوميالىق ءدال مولشەرى بەلگىسىز بولدى;
2) ءبىر كۇن جىلىندا بولاتىن 13 توعىسۋدىڭ ەكەۋى سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جارتى شارلاردا كورىنبەي، ۋاقىت ەسەبى جىلعا تولماي ءۇزىلىپ قالىپ وتىردى. سول سەبەپتى ەجەلگى مايالاردىڭ كۇنتىزبەسىندەگى جىل 260 (273) كۇنگە، ەجەلگى ريمدە 304 كۇنگە جانە ت.ت. تەڭ بولدى.
3) اي مەن ۇركەردىڭ «توعىسۋىن» ءدال ەسەپتەۋدەن گورى، اسىرە بويامالاۋ، بۇل قۇبىلىستى ميستيكاعا اينالدىرۋ باسىم بولدى.
وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى جۇلدىزدارعا نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەلەر بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ، ولاردى جىل ون ەكى اي بويى كورىنىپ تۇراتىن قازىرگى كۇنى بىزدەر قولداناتىن كۇن (شامسي-گريگوريان) كۇنتىزبەسى مەن سينودتىق (تۋار) اي جانە تازا اي (قاماري) كۇنتىزبەسى الماستىردى.
1) تروپيكتىك (كۇندىك) جىل – 365,2421896698 نە 365 كۇن 5 ساعات 48 مينۋت 45,19 سەكۋند (2000 جىلى عىلىمي تۇردە انىقتالعان تروپيكتىك جىل مولشەرى);
2) سينودتىق (تۋار) اي – 29,5305882 نەمەسە 29 كۇن 12 ساعات 44 مينۋت 2,82 سەكۋند;
3) سينودتىق (تۋار) جىل – 29,5305882 × 12 اي = 354,3670584 نەمەسە 354 كۇن 8 ساعات 48 مينۋت 33,85 سەكۋند.
كەيىنگى زاماندا جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەردى زەرتتەۋشىلەر، بۇل ۋاقىت جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىن دۇرىس تۇسىنە (ميستيكا مەن شىندىقتى اجىراتا) الماعاندىقتان، ونى ابدەن شاتاستىرىپ، كۇرىش پەن كۇرمەك مي بوتقاداي ارالاسىپ كەتكەنىنە كوزىمىز جەتتى. سول سەبەپتى وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىتىمىز كۇرىشتى ءبىر بولەك، كۇرمەكتى ءبىر بولەك جيناستىرۋعا جۇمسالدى. اقىر سوڭىندا جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەردىڭ جۇيەسىن ۇعىنۋعا قول جەتكىزدىك.
جوعارىداعى ەجەلگى حالىقتاردىڭ ىشىندە شىندىققا بارىنشا جاقىن بولعاندارى – ەجەلگى شۋمەرلەر، جويىلىپ كەتكەن مايا-اتستەك تايپالارى، ەجەلگى گرەكتەر جانە ساق-تۇرىك تايپالارى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. باسقا ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبارى دەرلىك 13 سيدەرلىك (جۇلدىزدىق) ايدان كەم بولمايتىن مولشەردى 12 ايعا «سىيعىزۋعا» ارەكەتتەنىپ جانە جىلدىڭ باسىن مۇلدە «قولايسىز» 1قاڭتاردان باستاپ قاتتى شاتاسقان. بۇل جەردە ەۋروپالىقتاردىڭ «13» سانىنان ولەردەي قورقاتىن ىرىمشىلدىعى دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. ونى الىسقا بارماي-اق، بۇگىنگى كۇنى الەمدىك رەسمي كۇنتىزبە رەتىندە قولدانىلاتىن گريگوري (ەۋروپا) كۇنتىزبەسىنىڭ «اتاسى» بولىپ ەسەپتەلەتىن ەجەلگى ريم كۇنتىزبەسىنىڭ جۇيەسىنەن كورۋگە بولادى. ەجەلگى ريم كۇنتىزبەسىندە قىسقا جىل «355 كۇن»، ال ۇزىن جىل «377-378 كۇن» بولعانى بەلگىلى. ەجەلگى ريمدىكتەر ۇركەردى «ۆيرگيليا» دەپ اتاعان.
1901 جىلى گرەكيادا تەڭىز تۇبىنەن تابىلعان «انتيكيتەر مەحانيزمى» (گرەكشە Μηχανισμός των Αντικυθήρων)) ەجەلگى زاماننىڭ (ب.ز.د. 150 جىل) تۇڭعىش استرونوميالىق كومپيۋتەرى دەپ ەسەپتەلەدى. انتيكيتەر مەحانيزمىن مۇقيات زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، ونىڭ نەگىزىنە 19 جىلدا ءبىر قايتالانىپ وتىراتىن 235 سينودتىق (تۋار) اي جانە 254 سيدەرلىك (توعىس) اي ەسەپكە الىنعانى ءمالىم بولىپ وتىر (2-سۋرەت). 2001 جىلى گەرمانياداعى نەبرا ەلدى مەكەنىنەن (لەيپتسيگتەن باتىسقا قاراي 60 كم ورنالاسقان ساكسونيا-انحالت جەرى) تابىلعان «اسپان ديسكىسىندە» (نەبەسنىي ديسك يز نەبرى) جەتىلىك جانە تولىق اي تاباعىنىڭ ۇركەردى باسىپ ءوتىپ بارا جاتقان كەزى بەينەلەنگەن. بۇل تاڭعاجايىپ ارتەفاكت ب.ز.د. 1600-1560 جج جاسالعان دەپ سانالادى (3-سۋرەت).
ەجەلگى مايا كۇنتىزبەسىندە 13 ايدان تۇراتىن 260 كۇندىك كۇنتىزبە بولعان. ەگەر اي سايىن 1 كۇن ويشا قوسىلىپ وتىرسا، وندا 13 ايدا 273 كۇن بولعان بولار ەدى. سونداي-اق ەجەلگى ريم كۇنتىزبەسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان قازىرگى ايلار جۇيەسىنىڭ العاشقى 9 ايى دا 273 كۇنگە تەڭ بولىپ شىعادى (31 + 28 + 31 + 30 + 31 +30 + 31 + 31 + 30 = 273 كۇن). بۇل 10 سيدەرلىك (توعىس) ايعا (27,3 × 10 = 273 كۇن) تەڭ ۋاقىت بولىپ شىعادى. مۇنىڭ ءبارىن جاي كەزدەيسوقتىق دەپ ايتۋعا بولمايدى…
جوعارىدا ايتقان ءۇش سەبەپ (استرونوميالىق مولشەرلەردىڭ بەلگىسىز بولۋى) توعىس ەسەبىنە جاناما تۇردە كوپتەگەن امالداردىڭ (مىسالى «جەتى امال» جانە ت.ت.) پايدا بولۋىنا اسەر ەتتى. توعىس ەسەبىنىڭ جۇيەسىن دۇرىس ۇعىنۋ كەزىندە، تەك تازا عىلىمي انىقتامالارعا سۇيەنىپ، ءبىرشاما كۇرىش پەن كۇرمەكتى ءبولىپ اجىراتۋعا كوپ كۇش-جىگەر جۇمساعانىمىزدى ايتا كەتپەسەك بولمايدى. توعىس ەسەبىن باسقا جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەر سياقتى شاتاسىپ كەتۋدەن امان الىپ قالعان جاي – اتا-بابالارىمىزدىڭ 13 سانىنان قورىقپاۋى بولدى. ياعني «توعىسۋ ايىن» 28 كۇن ەتىپ دوڭگەلەكتەپ الىپ، ونى 13 ايعا كوبەيتكەندە، ناتيجەسىندە 364 كۇن پايدا بولادى (28 كۇن × 13 اي = 364 كۇن). ءبىر كۇنتىزبە ارقىلى – ۇركەر جۇلدىز شوعىرى، ايدى جانە كۇندى بىرىكتىرگەن مۇنداي كلاسسيكالىق ۇلگىگە قالاي تاڭدانباسسىڭ!
بىراق، وكىنىشكە قاراي، توعىس ەسەبىنىڭ 13 ايلىق جۇيەسى تاعدىر تالكەگىنە ۇشىرادى. اۋەلى 1849 جىلى فرانتسۋز فيلوسوفى وگيۋست كونت ورتالىق ازيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىنەن 13 ايلىق كۇنتىزبەنى «مەنشىكتەپ» الىپ – ءوزى جاساعان كۇنتىزبە رەتىندە الەمگە جار سالدى. 1954 جىلى بۇۇ وسى 13 ايلىق جۇيەنى الەمدىك كۇنتىزبەنىڭ ءبىر ۇلگىسى رەتىندە تالقىلاۋعا ۇسىندى. «وۋ، جاراندار، بۇل ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كۇنتىزبە جۇيەسى عوي» دەگەن ءبىر عالىم بولمادى. 2000 جىلدىڭ باسىنان باستاپ «سيممەتريا-454» كۇنتىزبەسىنىڭ اۆتورى، كاناداداعى تورونتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يرۆين برومبەرگ 13 ايلىق «توعىس ەسەبىن» 12 اي ەتىپ ىشتەي وزگەرتىپ (28 + 28 + 35 = 91 × 4 = 364 كۇن) ءوز يدەياسى ەتىپ ۇسىنىپ وتىر. ول از دەسەڭىز 2012 جىلى سايلىباي بەكبولاتوۆ دەگەن ازامات بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن جاسالعان 13 ايلىق «توعىس ەسەبى» كۇنتىزبەسىنىڭ جۇيەسىن 1 كۇن قوسىپ وزگەرتىپ، «ماڭگىلىك قازاق كالەندارى» دەپ اتاۋمەن شەكتەلمەي، ءوز جوباسى رەتىندە تۇساۋكەسەر وتكىزىپ، بۇكىل ەلگە جار سالدى.
ح.ابىشەۆتىڭ «اسپان سىرى» (الماتى، 1966-2009), ا.ماشانوۆتىڭ «عاجايىپ وت وشاعىندا» (الماتى، 1978) جانە م.يسقاقوۆتىڭ «حالىق كالەندارى» (الماتى، 1980) اتتى كىتاپتارىندا – 13 ايلىق «توعىس ەسەبى» تۋرالى حالىق اۋزىنان جازىپ الىنعان ءبىرشاما دۇرىس دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. بىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل ءۇش كىتاپتا دا توعىس ەسەبىنە تەرەڭ ماتەماتيكالىق تالداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن. بۇل تالداۋدى بىزدەر جۇرگىزگەندە، مىناداي قىزىق زاڭدىلىقتى بايقادىق. توعىس ەسەبىنىڭ قاراپايىم ماتەماتيكالىق تەورياسى:
28 كۇن × 13 اي = 364 كۇن × 3 جىل =1092 كۇن ÷ 4 جىل = 273 كۇن
28 كۇن × 39 اي = 1092 كۇن ÷ 40 اي = 27,3 كۇن.
مىنە، وسى قاراپايىم تەڭدەۋ جۇيەسىنە وراي تىلىمىزدە «قىرقىنا شىداپ – قىرىق بىرىنە شىداماپتى» دەگەن ماتەل (قاناتتى ءسوز) قالىپتاسقان. راسىندا دا 41-ءشى ايدا 365 كۇندىك جىلدىڭ ۋاقىت ەسەبى «بۇزىلىپ» كەتەدى:
28 كۇن × 40 اي = 1120 كۇن ÷ 41 اي = 27,317 كۇن.
1120 كۇن ÷ 3 جىل = 373,33 كۇن – 8 كۇن = 365 كۇن (ياعني 8 كۇن ارتىق بولادى).
توعىس كۇنتىزبەسى ءىشىنارا مىنا تەڭدەۋمەن تۇزەتىلىپ وتىرعان دەپ بولجايمىز:
765 كۇن ÷ 28 كۇن = 27,32142857 نەمەسە 27 كۇن 7 ساعات 42 مينۋت 51,43 سەكۋند.
توعىس ەسەبىن ودان ءارى تالداۋ، تومەندەگى ەكى تەڭدەۋ جۇيەسىن قۇرادى:
تەك جۇلدىزدىق جىلمەن بايلانىستى ءبىرىنشى تەڭدەۋ جۇيەسى:
1) 39 جىل × 4 تسيكل = 156 جىل
2) 56 980 كۇن ÷ 156 جىل = 365,2564103 نەمەسە 365 كۇن 6 ساعات 9 مينۋت 13,85 سەكۋند (قازىرگى مولشەردەن 0,00005 نەمەسە 4,31 سەكۋند قانا ارتىق)
3) 56 980 كۇن ÷ 2035 اي = 28 كۇن ÷ 4 اپتا = 7 كۇندىك اپتا
بارلىق ۋاقىت مولشەرىمەن بايلانىستى ەكىنشى تەڭدەۋ جۇيەسى:
1) 765 كۇن × 202 تسيكل = 154 530 كۇن – 26 كۇن = 154 504 كۇن
2) 154 504 كۇن ÷ 423 جىل = 365,2576832 نەمەسە 365 كۇن 6 ساعات 11 مينۋت 3,83 سەكۋند (قازىرگى مولشەردەن 0,001323 نەمەسە 1 مينۋت 54,29 سەكۋند ارتىق)
3) 154 504 كۇن ÷ 435 جىل = 355,1816092 كۇن ÷ 13 اي = 27,321662 كۇن
4) 154 504 كۇن ÷ 436 جىل = 354,3669725 كۇن ÷ 12 اي = 29,530581 كۇن
5) 154 504 كۇن ÷ 5518 اي = 28 كۇن ÷ 4 اپتا = 7 كۇندىك اپتا
6) 28 × 13 اي = 364 كۇن × 424 جىل = 154 336 كۇن + 168 كۇن = 154 504 كۇن
ەجەلگى ساق-تۇركى قاۋىمىنىڭ تەك بۇگىنگى كۇنى ءمالىم بولىپ وتىرعان بۇل تەڭدەۋ جۇيەلەرى ەجەلگى «قاراڭعى تۇنەك» ءداۋىر ءۇشىن ۇلكەن عىلىمي جەتىستىك بولىپ ەسەپتەلەتىنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس!
توعىس ەسەبى نەلىكتەن جىل باسى بولىپ ەسەپتەلەتىن 21-22 ناۋرىزدان باستالماي، ەكى ايدان كەيىن بولاتىن مامىر ايىنان باستالعان؟
مامىر ايىنىڭ ورتا شەنىندە «استرونوميالىق جاڭا اي» نەمەسە قازاقشا «ءولىارا اي» (ايدىڭ 30 نە 29 كۇنى نەمەسە ايدىڭ 1 جاڭاسى) ۇركەردى باسىپ وتكەن ءتۇنى – توعىس ەسەبى باستالىپ، ول 1 توعىس ايى دەپ اتالادى. ودان كەيىنگى توعىس ايلارىنىڭ باسىندا بۇل كۇندەر كوبىنەسە تاق كۇندەرگە (27, 25, 23, 21, 19, 17 … 9, 7, 5, 3 فازالارى نەمەسە 1 توعىس ايى، 27 توعىس ايى، 25 توعىس ايى، 23 توعىس ايى … 9 توعىس ايى، 7 توعىس ايى، 5 توعىس ايى، 3 توعىس ايى) سايكەس كەلىپ، 2 كۇندىك ايىرماشىلىقپەن كەرىسىنشە ەسەپتەلىپ كەمي بەرەدى. مۇنىڭ سەبەبى تۋار (سينودتىق) ايدان توعىس (سيدەرلىك – جۇلدىزدىق) ايى 2 كۇندەي قىسقا: 29,5305882 – 27,321661 = 2 كۇن 5 ساعات 51,31 سەكۋندقا كەم بولادى. وسى سەبەپتى كەيدە توعىس ايلارىنىڭ باسى ايدىڭ جۇپ ساندىق فازالارىنا (28, 26, 24 … 10, 8, 6, 4, 2) سايكەس كەلىپ قالسا دا، تاق سان رەتىندە ەسەپتەلە بەرەدى. ساق-تۇركى جۇرتىنىڭ كورەگەندىگى مەن عۇلامالىعى جىلدىڭ باسىن مامىر ايىنان باستاۋىندا جانە اي اتاۋلارىن اي فازالارىنىڭ سايكەس كەلەتىن كۇن سانىمەن اتاۋىندا دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى (4-سۋرەت). ويتكەنى باسقا جۇرتتار وسىنى اڭعارماي كوپ شاتاسقان…
وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە – 27,321661 كۇنگە تەڭ سيدەرلىك اي 28 كۇننەن 16 ساعات 16 مينۋت 48,49 سەكۋند قىسقا بولعاندىقتان، توعىس ەسەبىنىڭ 364 كۇندىك جىلى 355 كۇندىك جۇلدىزدىق جىلدان شامامەن 9 كۇن (توعىز – توعىس) ارتىق بولىپ شىعادى. سول سەبەپتى – ساق-تۇركى قاۋىمى تومەندەگى ءۇش كۇننىڭ بىرەۋىن سايكەس كەلۋىنە قاراي توعىس ايىنىڭ باسى دەپ ەسەپتەگەن. ەجەلگى ريمدە بۇل كۇندەردى «نون»، «يد» جانە «كالەند» («كالەندار» دەگەن ءسوز وسى سوزگە قاتىستى پايدا بولعان) دەپ اتاعان بولسا كەرەك:
1) ايدىڭ تاباعى ۇركەردىڭ قارسى الدىنا كەلگەن كۇنىن «اۋىل-ءۇي قوندى» دەپ اتاعان. قازىرگى استرونوميادا بۇل كۇندى «پريبىتيە» دەپ اتاۋعا بولادى (ازىرگە اتاۋى جوق);
2) ايدىڭ تاباعى ۇركەردى جاپقان كۇنىن «توعىستى» دەپ اتاعان. قازىرگى استرونوميادا بۇل كۇندى «پوكرىتيە» دەپ اتايدى;
3) ايدىڭ تاباعى ۇركەردىڭ ارتىنا شىققان كۇنىن «ءورىپ شىقتى» دەپ اتاعان. قازىرگى استرونوميادا بۇل كۇندى «وتكرىتيە» دەپ اتايدى.
ەگەر ۇركەر مەن ايدىڭ توعىسۋى 40 كۇن بويىنا كورىنبەي كەتسە، جاڭا سيپاتتاعى توعىس ەسەبى دە بۇرىنعى كۇنتىزبەلەر سياقتى قاتەلىككە ۇشىراماي ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
اتامىز قازاق – ۇركەر 40 كۇن بويىنا اسپاندا كورىنبەي كەتەتىن مەزگىلدى «ۇركەر جەرگە ءتۇستى» دەپ اتاعان. بۇل كەزەڭدە – ۇركەر وڭتۇستىك جارتى شارداعى ەلدەرگە كورىنىپ تۇرادى. ايتسە دە جۋىق تۇردە ماۋسىم ايىنىڭ سوڭى مەن كەلەسى جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن ۇركەر قايتادان قازاقستان جەرىندە كورىنىپ تۇرادى. قازىرگى جاھاندانۋ (گلوباليزاتسيا) زامانىندا بىزدەر ءومىر سۇرەتىن سولتۇستىك جارتى شاردا، وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ حابار-وشارىن، ول جاقتا «توعىسۋ» بولعان-بولماعانىن ءبىلۋ 1 سەكۋندتىڭ ءىسى ەكەنى بەلگىلى. قايتا كەرىسىنشە توعىس ەسەبى ەكى جارتى شار حالقىنىڭ (مىسالى قازاقستان مەن اقش) ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا، بەيبىت قارىم-قاتىناستا بولۋىنا ىقپال ەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
قانشاما ادەبيەتتەردى اقتارساق تا، ەجەلگى حالىقتاردىڭ جۇلدىزدىق كۇنتىزبەلەرى ءدال وسى «توعىسۋ قۇبىلىسىنا» نەگىزدەلگەن دەگەن دەرەكتى تابا المادىق (مۇمكىن بار دا شىعار). اقيقاتىندا بارلىق ەجەلگى حالىقتار اي تاباعىنىڭ ءارتۇرلى فازاسىنىڭ الدەبىر جارىق جۇلدىزدى (كوبىنەسە ۇركەردى) باسىپ ءوتۋىن «قاسيەتتى قۇبىلىس» دەپ ساناعان جانە ۋاقىت جۇيەلەرىن سوعان نەگىزدەگەن دەپ بولجام جاسايمىز. ونىڭ دالەلىن الىسقا بارماي-اق الەم ەلدەرىنىڭ جالاۋلارىنان كورۋگە بولادى. مىسالى اۆستراليا، ءازىربايجان، الجير، انگولا، كومورى، قىتاي، ليۆيا، ماۆريتانيا، نەپال، وزبەكستان، پاكىستان، تۇركىمەنستان، تۇركيا ت.ب. ەلدەردىڭ جالاۋلارىندا جارتى ايدىڭ الدىندا نە ءبىر جۇلدىز، نە بىرنەشە جۇلدىز تۇرعانىن كورەمىز. وسىنىڭ ءبارى سول ەلدەردىڭ كونە ۋاقىت جۇيەسى جۇلدىزدىق جىل مەن اي مەن ۇركەردىڭ توعىسۋىنا نەگىزدەلگەنىن دالەلدەيدى. ءبىر قىزىعى ساق-تۇركى جۇرتىنىڭ جۇراعاتى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقى مەن باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتار «توعىس ەسەبى» تۋرالى مالىمەتتى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان جوق. ال، كەرىسىنشە، وسى ءبىر قىزىقتى دا تاڭعاجايىپ ۋاقىت جۇيەسى باسقا حالىقتاردىڭ ساناسىنان «ءوشىپ» قالعانى تاڭ قالدىرادى. شاماسى «ديلەمما» دەگەنىمىز وسى بولار…
* * *
توعىس ەسەبىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋ ناتيجەسىندە وسى جولداردىڭ اۆتورى قازىرگى كەزدە 4640 جىلعا ەسەپتەلگەن توعىس ەسەبىنىڭ جاڭا جۇيەسىن جاساپ شىقتى. مۇندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى (ب.ز.د.) 1901 (–1900) جىلدان باستاپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ (ب.ز.) 2740 جىلىنا دەيىنگى ارالىقتاعى ءاربىر ايداعى توعىسۋ داتالارى كورسەتىلگەن. ايدىڭ كۇردەلى قوزعالۋى سالدارىنان 1 كۇندىك قاتەلىك بولۋى مۇمكىن. بىراق ول دۇرىس ۋاقىت ەسەبىنە پالەندەي اسەر ەتپەي، كەلەسى ايدا ءوز-وزىنەن تۇزەلىپ كەتەدى.
الەمدى تاڭ قالدىراتىن جانە ۋاقىت زەرتتەيتىن عىلىمعا كوپ «ازىق» بولاتىن جاڭا سيپاتتاعى توعىس ەسەبىنىڭ سىرتقى جانە ىشكى جۇيەسى قانداي بولماق؟
جوعارىدا ايتقان 29 جىلدىق زەرتتەۋىمىزدىڭ باسىم بولىگى توعىس ەسەبى ءۇشىن جاڭا سيپاتتاعى تەڭدەۋ جۇيەسىن ەسەپتەپ شىعارۋعا جۇمسالدى. اۋەلگى كەزدە، ابدەن ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن ەلەپ-ەكشەلگەن، سىناقتاردان وتكىزىلگەن جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى ساراپشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن قولداۋىنا يە بولعان ءبىرىنشى تەڭدەۋ جۇيەسىن ەسەپتەپ شىعاردىق:
ءبىرىنشى تەڭدەۋ جۇيەسى:
16 × 29 = 464 × 4 = 1856 جىل
677 890 ÷ 1856 = 365,2424569 كۇن
677 904 ÷ 1856 = 365,25 كۇن
677 916 ÷ 1856 = 365,2564656 كۇن
677 904 ÷ 1913 = 354,3669629 ÷ 12 = 29,53058024 كۇن
677 904 ÷ 24812 = 27,321619 كۇن
677 904 ÷ 6 كۇن = 112 984 اپتا.
* * *
2014 جىلدىڭ شىلدە (رامازان) ايىندا ەكىنشى تەڭدەۋ جۇيەسىن ەسەپتەپ شىعاردىق. بۇل تەڭدەۋ جۇيەسىنىڭ دە الەمدىك عالىمداردى قىزىقتىرارى داۋسىز. ساق-تۇركىلەردىڭ 12 جىلدىق حايۋاناتتار مۇشەلى، شۋمەرلەردىڭ 18 جىلدىق تسيكلى، مايا-اتستەكتەردىڭ 52 جىلدىق تسيكلى جانە ت.ب. تسيكلدەردى توعىستىراتىن تومەندەگى 1404 جىلدىق تسيكلدى ەڭ ءبىرىنشى رەت قازاق وقىرماندارىنا تانىستىرۋ ءۇشىن ونى تومەندە ىقشامداپ بەرىپ وتىرمىز.
ەكىنشى تەڭدەۋ جۇيەسى:
2 جىل × 702 جىل = 1404 جىل ÷ 4 جىل = 351 جىل;
6 جىل × 234 جىل = 1404 جىل ÷ 9 جىل = 156 جىل;
12 جىل × 117 جىل = 1404 جىل ÷ 13 جىل = 108 جىل;
18 جىل × 78 جىل = 1404 جىل ÷ 26 جىل = 54 جىل;
27 جىل × 52 جىل = 1404 جىل ÷ 36 جىل = 39 جىل;
512 800 كۇن ÷ 1404 جىل = 365,2421652421652 كۇن
512 811 كۇن ÷ 1404 جىل = 365,25 كۇن
512 820 كۇن ÷ 1404 جىل = 365,2564102564102 كۇن
512 799 كۇن ÷ 17365 تۋار اي = 29,53060754391016 كۇن
512 800 كۇن ÷ 18769 سيدەرلىك (توعىس) اي = 27,32164739730406 كۇن
512 799 كۇن ÷ 7 كۇن = 73257 اپتا; 512 820 كۇن ÷ 7 كۇن = 73260 اپتا.
512 800 كۇن ÷ 20 كۇن = 25 640 اي /كۇن ÷ 70,2 جىل = 365,2421652421652 كۇن
512 820 كۇن ÷ 20 كۇن = 25 641 اي ÷ 70,2 جىل = 365,2564102564102 كۇن
جوعارىداعى ەكى تەڭدەۋدىڭ نەگىزىندە جاڭا سيپاتتاعى توعىس ەسەبىنىڭ 76 جىلعا (19 جىل × 4 تسيكل = 76 جىل) ەسەپتەلگەن جۇيەسىن جاسادىق (1-ءشى كەستە).
بۇل ماقالادا كوپ جايلاردى كەڭىنەن اڭگىمەلەۋگە گازەت بەتى تارلىق ەتىپ وتىرعانىن بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار. سول سەبەپتى وقىرمان قاۋىمدى جان-جاقتى سيپاتتاما بەرمەي، «توعىس ەسەبىنىڭ» الداعى ۋاقىتتا بولاتىن «توعىسۋ» قۇبىلىستارىمەن بىردەن تانىستىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز (2-ءشى كەستە).
وقىرمان قاۋىم 2-ءشى كەستەدەگى 4-باعاندا كورسەتىلگەن كۇندەرى ءوز كوزدەرىمەن اي مەن ۇركەردىڭ توعىسۋىن كورە الادى. مىسالى، الماتى قالاسىندا تۇراتىندار 18 تامىز كۇنى تۇنگى ساعات 23-تەن باستاپ وڭتۇستىك-شىعىسقا (تاۋ) تاياۋ جاقتان ايدىڭ سوڭعى شيرەگىنىڭ ۇركەر جۇلدىز شوعىرىن باياۋ جاۋىپ وتەتىنىن كورە الادى. اسىرەسە بۇل قۇبىلىستى ءدۇربى نەمەسە تەلەسكوپپەن باقىلاۋ ەستە قالارلىقتاي اسەر بەرەدى. بۇل قۇبىلىستى باقىلاۋ الدىندا «و مەتوديكە ليۋبيتەلسكيح استرونوميچەسكيح نابليۋدەني» اتتى ماقالانى عالامتوردان (http://www.astrogalaxy.ru نەمەسە http://www.astronomy.ru) وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەمىز.
P.S. وسى ماقالانىڭ اننوتاتسياسىندا اقش-تاعى شىعىس كارولينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىندا الەمدىك كۇنتىزبە ماسەلەسىن تالقىلايتىن ارنايى فورۋم بار دەگەن ەدىك. ءسوزىمىز دالەلسىز، جالاڭ بولىپ شىقپاۋى ءۇشىن وسى ماقالاداعى اۆتوردىڭ 1404 جىلدىق تەڭدەۋ جۇيەسى مەن 2550 جىلدىق يسلامدىق اي ھيجراسىنىڭ جاڭا جوباسى قازىرگى ۋاقىتتا قالاي تالقىلانىپ جاتقانىن اعىلشىن تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىندا بەرىپ وتىرمىز، سونداي-اق پىكىر جازعان عالىمداردى دا قىسقاشا تانىستىرۋدى ءجون كوردىك.
Sent: 30 July 2014 18:29
Karl Palmen
الەمدىك كۇنتىزبەلەر ساراپشىسى: Karl Erik Vaughan Palmen, 16.02.1959 جىلى Taunton, Somerset, انگليادا تۋىلعان. نوتتينگەم ۋنيۆەرسيتىندە (University of Nottingham) جوعارى ءبىلىم العان. 1986 جىلدان باستاپ ايگىلى Rutherford Appleton Laboratory (STFC) زەرتحاناسىندا (http://www.stfc.ac.uk) جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ كۇنتىزبە سالاسىنداعى ماتەريالدارىمەن (http://www.hermetic.ch) سايتىنان تانىسا الاسىز.
Dear Kaldarkhan and Calendar People
Thank you Kaldarkhan for letting us know of the 1404 years. It is interesting, but I’m not sure whether it would be much use in practice. The types of 1404-year cycle have different numbers of days in them. This limits their usefulness. I prefer cycles where the number of days are exactly equal such as.
658532 days = 1803 years × 365.2423738… days
658532 days = 22300 lunar months × 29.53058296… days
658532 days = 94076 weeks × 7 days
There are many more such cycles at (http://the-light.com/cal/LunisolarA.htm)
The cycles with a whole number of weeks are shown in blue (e.g. 1556, 1803, 2175, 2919, 2930, 3150, 3234 years ). Such a cycle would have to be very long to include Julian calendar years or Sidereal years. Also I don’t think 1404 is very special. There may be many other such numbers. For example, 896 (suggested by Brij):
896 years = 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 28 years
327276 days = 896 sidereal years × 365.26339… days
327264 days = 896 Julian calendar years × 365.25 days
327264 days = 46752 weeks × 7 days
327259 days = 11978 sidereal months × 27.321673… days
327258 days = 11082 lunar months × 29.530590… days
327257 days = 896 years × 365.2421875 days
327257 days = 46751 weeks × 7 days
896 years ÷ 7 = 128 years
46751 days = 128 years × 365.2421875 days
29 × 896 years = 7 × 3712 years (Eurasian calendar)
Karl
* * *
Sent: 30 July 2014 08:25
اتى-ءجونى: Dr. Irvin Lloyd Bromberg, كانادانىڭ ونتاريو شتاتىندا تۋىلعان. الەمدىك كۇنتىزبەنىڭ ءبىر نۇسقاسى رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان «The Symmetry454 Calendar» جانە «The Symmetry010 Calendar» كۇنتىزبەسىنىڭ اۆتورى. قازىرگى ۋاقىتتا Tورونتو ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور لاۋازىمىندا قىزمەت ەتەدى. ونىڭ ەكى كۇنتىزبە جوباسى تۋرالى ماتەريالىمەن (http://www.sym454.org) سايتىنان تانىسا الاسىز.
Irv Bromberg
I prefer cycles where the number of days are exactly equal such as
658532 days = 1803 years × 365.2423738… days
[Irv adds] = 365+437/1803 days = 365d 5h 49m 1+59/601s, which is very slightly longer than the present era mean northward equinoctial year (which is currently getting slightly longer anyway). A leap day calendar for this cycle would have 437 leap days per cycle.
658532 days = 22300 lunar months × 29.53058296… days
[Irv adds] 22300 mean synodic months = 100 saros intervals = 4 x 5575-month lunar cycles (25 saros intervals each) with 2958 full 30-day months per cycle = mean month is 658532/22300 days = 29+2958/5575 days = 29d 12h 44m 2+82/223s, and it contains very close to 24103 sidereal months, 23899 anomalistic months, and 24200 draconic months. This mean month is slightly short for the present era but an excellent choice for a long-lasting fixed arithmetic lunar cycle.
658532 days = 94076 weeks × 7 days
[Irv adds] So a leap week calendar based on the 1803-year cycle would have 320 leap weeks per cycle.
The 1803-year leap week cycle is identical to four 231-year cycles (with 41 leap weeks) alternating with three 293-year cycles (with 52 leap weeks), that is 231+293+231+293+231+293+231 = 1803 years, and accordingly has a mean year that is intermediate between the longer mean year of the 231-year cycle and the shorter mean year of the 293-year cycle.
For a lunisolar calendar the 1803-year cycle would have 664 leap months.
Irv Bromberg, University of Toronto, Canada
* * *
Sent: 30 July 2014 21:13
Karl Palmen
Dear Kaldarkhan and Calendar People
I’ve noticed that adding the 1404-year and 896-year cycles creates a lunisolar cycle of 2300 years:
840057 days = 2300 years × 365.2421739… days
840057 days = 28447 lunar months × 29.530600766… days
It is not as accurate as the 2900-year cycle mentioned in earlier E-mails:
1059203 days = 2900 years × 365.2424138… days
1059203 days = 35868 months × 29.43058436… days
Adding the 2300-year and 2900-year cycles makes five 1040-year cycles:
379852 days = 1040 years × 365.2423077… days
379852 days = 12863 months × 29.53059162… days
Karl
* * *
Sent: 30 July 2014 19:28
NEW 2550 YEAR ISLAMIC LUNAR HIJRAH CALENDAR
Karl Palmen
Dear Kaldarkhan, Victor and Calendar People
This cycle of 2550 lunar years is exactly equal to 36 cycles of my yerm lunar calendar at (http://www.hermetic.ch/cal_stud/palmen/yerm1.htm). Each cycle of the calendar is:
52 yerms = 850 months = 25101 days
36 x 25101 days = 903 636 days.
Sometime after inventing my yerm lunar calendar, I found one of the cycles between the lunar and solar Hijrah epochs and so I number that cycle 1, the current cycle is 21. See http://the-light.com/cal/converter/ to calculate yerm calendar dates.
The 30-year cycle of the Tabular Islamic Calendar is equivalent to my Yerm Calendar cycle cut short to 22 yerms = 360 months.
See http://www.hermetic.ch/cal_stud/palmen/yerm1.htm#tool . This also shows a more accurate cycle of 79 years. No simple arithmetic calendar can save the Islamic World from being forced to watch neomia (young crescent moon), because of short term variations in the timing of the young crescent moon, which may be up to 14 and a half hours early or late.
قالدارحان قامبار،
الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ
«اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق ورتالىق»
جشس قىزمەتكەرى،
«تۇركىستان» گازەتى
