بۇدان بۇرىن دا شىڭعىسحان تاقىرىبىنا ارناپ ءارتۇرلى باسىلىمداردا بىرنەشە ماقالا جاريالاعانىم كوپشىلىك وقىرمانعا ءمالىم بولسا كەرەك-ءتى. سونداعى كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – شىڭعىس حان ورداسى قاي تىلدە سويلەگەن، مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى قايسى ءتىل ەدى دەگەن توڭىرەكتە بولعان-دى. ويتكەنى، حالىق تاريحىن زەرتتەۋدە ەتنولينگۆيستيكانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ادامزات تاريحىندا ايتۋلى تەرەڭ ءىز قالدىرعانىمەن، زامانداس تاريحشىلارى ءارتۇرلى اتاپ، ءارتۇرلى سيپاتتاعاندىقتان، ولاردىڭ انىق كىم ەكەنى بەيمالىم بولىپ قالعان كونە حالىقتاردىڭ ءناسىلىن انىقتاۋداعى جالعىز قۇرال، مىنە، وسى ءتىل بولىپ كەلەدى. وسى كۇندەرى ءوزىمىزدىڭ ارعى تەگىمىز دەپ جۇرگەن ساق، عۇن، سكيف دەيتىن حالىقتاردىڭ شىن مانىندە كىمدەر ەكەنىن تەك سولاردان قالعان ءبىردى-ەكىلى مادەني جۇرناقتار مەن ازىن-اۋلاق تىلدىك ەلەمەنتتەر ارقىلى عانا بولجالداپ جۇرگەن جوقپىز با؟! ءتىپتى، سوناۋ امەريكا قۇرلىعىنىڭ جەرگىلىكتى كونە حالىقتارىنىڭ ارعى ءناسىلىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن ەكى نارسەنىڭ ءبىرى – جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇيرىعىنداعى «پەرىشتەنىڭ شاپالاعىنان قالاتىن» كوكشىل تاڭبا بولسا، ەكىنشىسى – ءتىل ەكەن: تۋىستىققا، دەنە مۇشەلەرىنە، جەكەلەگەن بۇيىم اتاۋلارىنا بايلانىستى ساقتالعان ءبىرشاما سوزدەر مەن الگى تاڭبا ولاردىڭ ارعى ءتۇبى تۇركى تەكتەس حالىقتاردان شىققان بولسا كەرەك دەگەن بولجامعا اكەلىپ وتىر. سوندىقتان دا شىڭعىس حان ورداسىنىڭ ءتىلى ونىڭ ناسىلىنانىقتاۋعا عانا ەمەس، ول قۇرعان ۇلى مەملەكەتتىڭ – ۇلان-عايىر يمپەريانىڭ – قاي حالىققا تيەسىلى ەكەنىن انىقتاۋعا دا تىكەلەي قاتىسى بار نەگىزگى كورسەتكىش دەر ەدىك.
ويتكەنى، ول زامان مەملەكەتتىك رەسمي ءتىلدى قاۋلىمەن بەلگىلەۋ ءتارتىبى پايدا بولعان حح-ءححى عاسىردان مۇلدەم بولەك ەدى. ماسەلە ارنايى نيزاممەن (جارلىقپەن) ەمەس، تابيعي جولمەن رەتتەلەتىن. وسى تۇرعىدان قاراساق، بىزگە جەتكەن جازباشا دەرەكتەر شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك رەسمي ءتىلى تۇرىك ءتىلى بولعانىن كورسەتەدى. ەڭ الدىمەن ونىڭ بىردەن-ءبىر ناقتى دالەلى – قاعان ءمورىنىڭ ءتىلى. حان ءمورىنىڭ ءتىلى – بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى (تيتۋلدى) حالقىنىڭ ءتىلىن بەلگىلەسە، ەكىنشىدەن، تاق يەسى قاي تىلدە سويلەگەنىن كورسەتسە كەرەك. ءمور كۇيىك حاننىڭ ريم پاپاسى ەپيسكوپ ءىV يننوكەنتيگە جازعان حاتىنىڭ سوڭىنا باسىلعان. بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزگە ينتەرنەتتىڭ كىرۋىنە بايلانىستى ول دەرەكتەردىڭ تۇپنۇسقاسىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، تانىسۋىمىزعا مۇمكىندىك ابدەن بار (ينتەرنەتى جوق كىسى ول حات پەن ءموردىڭ ءماتىنىن ورىس عالىمى ا.گ. ولوۆينتسوۆتىڭ «تيۋركي يلي مونگولى. ەپوحا چينگيسحانا» دەپ اتالاتىن كىتابىنەن كورە الادى، 154 بەت). حات تۇرىك سوزدەرى ارالاستىرىلىپ پارسى تىلىندە جازىلعانىمەن، ءمور ءتىلى كونە تۇرىك تىلىندە ويىلعان. بۇل عانا ەمەس، سول داۋىردەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن باسقا دا رەسمي قۇجاتتاردىڭ، ماسەلەن حاتتاردىڭ، ءارتۇرلى دارەجەدەگى بيلىك وكىلى ىسپەتتى ادامدارعا – سالىق جيناۋشىلارعا، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنباسى شەنىندەگى اسكەري تۇلعالارعا ت.ب. ماندات ەسەبىندە بەرىلەتىن پايزىلاردىڭ، ەرميتاجداعى شىڭعىس حاندىكى دەپ تانىلعان تاسقا ويىلىپ جازىلعان ءماتىننىڭ ءتىلى دە كونە تۇرىكشە. سوندا بۇكىل باتىس پەن شىعىستى تۇگەل تىتىرەنتىپ تۇرعان قۇدىرەتتى شىڭعىس قاعان مەن ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى موڭعول بولسا، تۇرىك تىلىنە جارماسىپ نەسى بار دەيتىن ساۋال ءوز-وزىنەن تۋاتىنى انىق. ال ونىڭ جاۋابى – بىرەۋ عانا: شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە، بالالارى دا، نەگىزگى حالقى دا تۇرىك تىلىندە سويلەگەن. وسى ورايدا فرانتسۋز تاريحشىسى رەنە گروۋزەتتىڭ «دالا ۇلىستارى» اتتى ءىرى ەڭبەگىندە: «ويراتتار شىڭعىس حان تاريحىنىڭ تەك شەت جۇلىعىندا عانا كەزدەسەدى» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى (ت.ابەنايۇلى «شىنىڭا كوش، تاريح! شىڭعىس حان كىم؟»). ورىس زەرتتەۋشىسىنىڭ مىنا ءبىر سوزىنە دە كوڭىل اۋدارايىق: «ا ۆوت مونگولوم ون، بەزۋسلوۆنو، نە بىل. رەچ، كونەچنو، يدەت و تيۋركە… چتوبى سوۆەرشيت بولەە-مەنەە ماسشتابنىە زاۆوەۆانيا، نۋجنا نە پروستو «بولشايا وردا»، ا حوروشو ورگانيزوۆاننايا ارميا س سووتۆەتستۆۋيۋششيم ۆوورۋجەنيەم. پوسكولكۋ ۋ مونگولوۆ نە بىلو روۆنىم سچەتوم نيكاكيح تراديتسي گوسۋدارستۆەننوستي، وني وكازاليس بى رەشيتەلنو نەسپوسوبنى ۆ كراتچايشيە سروكي ەتۋ ارميۋ سوزدات» (ا.بۋشكوۆ. نەيزۆەستنايا ازيا. «شىڭعىسحان. №1 2011). وسى سەكىلدى پىكىرلەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ولاي جازاتىن عالىمدار جالعىز شىڭعىس حان جاۋگەرشىلىگىن عانا ويلامايدى، سوناۋ عۇن زامانىنداعى وقيعالاردى ايتپاعاندا، كەيىنگى كوك تۇرىكتەردەن بەرى تارتىپ، سەلجۇكتەر قۇرعان الەمدىك يمپەرياعا دەيىنگى تۇرىكتەر تاريحىن تۇگەل ەسكەرەدى، ارينە. دەمەك، شىڭعىس حان يمپەرياسىن موڭعول يمپەرياسى دەۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. مەملەكەت – تۇرىكتىكى، شىڭعىس حاننىڭ ءناسىلى – تۇرىك. ەگەر ونىڭ ءناسىلى قازىرگى ۇعىمداعى موڭعول بولسا، وندا ول (تىم قۇرماسا) جالايىر اراسىندا وسكەن موڭعول بولىپ شىعار ەدى. نەمەسە جالايىر جامۇقا (جامۋحا) موڭعول اراسىندا وسكەن ادام بولماقشى. ايتپەسە، باستاۋ بۇلاقتاردا كورسەتىلگەنىندەي، جامۇقا مەن تەمىرشى (تەمۋجىن) قالايشا «مۇز ۇستىندە اسىق ويناپ» بىرگە وسەدى؟! ول زاماندا ءبىر وزەننىڭ بويىندا موڭعول مەن تۇرىك ارالاس-قورالاس وتىرىپتى دەگەندى ەلەس-تەتۋ قيىن-اق. بۇنىڭ مۇلدەم قيسىنسىز-دىعىن «قۇپيا شەجىرە» مەن «جاميع ات-تاۋاريحتا» اتالعان جەر-سۋ اتتارىنىڭ قازىرگى جەتىسۋ ولكەسىندە، ىلە بويىندا ەكەنىن ت.ابەنايۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرى ءبىر دالەلدەسە، ب.نۇرجەكەۇلى سول اتاۋلار ءوزى تۋىپ-وسكەن ولكەدەگى توپونيمدەر ەكەنىن كارتاسىن سىزىپ تۇرىپ تاعى ءبىر دالەلدەدى. دەمەك، ول داۋىردە موڭعولداردىڭ بۇل ماڭدا ءيسى دە جوق ەدى. بۇنى تەرىسكە شىعارۋ ءۇشىن، جوعارىدا اتالعان ەكى ەڭبەكتىڭ دەرەگىن جوققا شىعارۋ كەرەك. بىراق ول مۇمكىن ەمەس.
بۇلاي دەپ نەلىكتەن نىق سەنىممەن ايتقانىمىزدى ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن باستاۋ بۇلاقتاردا اتالىپ، تىلەۋبەردى مەن بەكسۇلتاننىڭ زەرتتەۋلەرىندە كورسەتىلگەن ىلە (ونەن،ونون) اتىرابىنداعى توپونيمدەردى وسى ارادا تاعى ۇسىنا كەتەيىك: بۇرقان، تۇرگەن، قۇلجا، نارات، شاتى، شاپقى، تەكەس (تەكەلىك), شارىن (شارعىن), قارقارا، قاپشاعاي، وتقيا (قىزىلقيا), كودە-ارال (كوتۋ-ارال ياعني ارالتوبە), قورعاناق-شۇبار (شۇبار), كەرۋلەن (كەرىولەن – تەرىساققان), قارا-زۇرىق (قارا-جىرىق), كۇيتىڭ، تالقى، جەتە، ىلەتى،
ماعۇلستان، ت.ب. بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەمەس، ءتىپتى بەسەۋ ەمەس، جيىرمادان استام اتاۋدىڭ بۇگىنگى ىلە اتىرابىندا سول كۇيى ساقتالۋى – جوققا شىعارىلۋى مۇمكىن ەمەس دالەل بولۋىمەن قاتار، ول زامانداعى حالىقتىڭ ءۇرىم-بۇتاعى قازىر دە وسى وڭىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كورسەتسە كەرەك. ءتىلى دە – سول باياعى ءتىل، حالقى دا – سول باياعى رۋلار. باستاۋ بۇلاقتاردا ساقتالعان دەرەكتەردى ەتنولينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قاراستىرساق، بۇعان كوزىمىز جەتە تۇسەدى. ۇلى قاعاننىڭ بۇكىل بالالىق شاعى، «ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ»، ەرجەتكەن بوزبالا كەزەڭى، زاڭعار بيلىككە قول سوزارداعى بۇكىل تارتىس-كۇرەسى وتكەن سول ايماقتىڭ «قۇپيا شەجىرە» مەن «جاميع ات-تاۋاريحتا» جازىلىپ قالعان وسىناۋ اتاۋلارىن قيىرداعى موڭعوليادان ىزدەۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاڭداعى كىسىنىڭ ء(بىزدىڭ زامانداسىمىزدىڭ) نە پيعىلى بوتەن بولۋى كەرەك، نە گەوگرافيا دەيتىن عىلىمنان (ناقتىلاي ايتساق، قازاقستان مەن موڭعوليا گەوگرافياسىنان) مۇلدەم حابارى جوق، سىڭار ەزۋ بىرەۋ بولۋى كەرەك. وسى ورايدا شىڭعىس حان تاريحىن كوپ زەرتتەگەن بەلگىلى قازاق اۆتورى جورىق باعىتى باتىسقا بۇرىلعاندا، كۇش-قۋاتى ابدەن تولىسىپ، ايدىنى اسقان قاعان جولىنداعى ۇلىستاردى قوعاداي جاپىرىپ، سوعىسقانىن جەڭىپ، كوبىنە قارسىلىقسىز باعىندىرىپ، سولاردىڭ ەسەبىنەن ءوز اسكەرىن تولىقتىرىپ، مولايتۋ ارقىلى بارعان سايىن كۇشەيە تۇسكەنىن جازىپ وتىرىپ، تەك جەتىسۋ ولكەسىنەن قوسىپ العان ونداي قوسىندار تۋرالى ەشقانداي دەرەك-مالىمەت جوعىن ارنايى اتاپ وتەدى. سونان سوڭ «بۇل بودان ولكەنىڭ شىڭعىس جورىعىنا اسكەر قوسىپ، ىلەسپەي قالۋى مۇمكىن ەمەس قوي» دەپ تاڭىرقايدى. ولاي ويلايتىن دا، تاڭىرقايتىن دا سەبەبى – بۇل اۆتوردىڭ شىڭعىس حاندى تاريح ساحناسىنا كىرگىزگەن ولكەنى سوناۋ موڭعولياداعى حەنتەي تاۋى مەن ونون وزەنىنىڭ وڭىرىنەن ىزدەيتىن باياعى ەۋروپالىق اۆتورلار سىڭىرگەن ستەرەوتيپ ىقپالىنان شىعا الماعاندىندا. بۇكىل ساياسي تىرشىلىگىن جەتىسۋ ولكەسىندە باستاپ، العاشقى نوكەرلەرى مەن اۋەلگى جاساعىن، كەيىنگى تەگەۋرىندى قوسىنىن وسى اتىراپتا جيناپ، بىرتە-بىرتە ونى وسى اتىراپتا الاپات كۇشكە اينالدىرىپ العان بولسا، زامانداس تاريحشىلارى ونى قالاي سىرتتان باسىپ كىرىپ، بار قوسىنىن قوسىپ الىپ ەدى دەپ جازسىن؟! ورداسىن وسى اتىراپقا تىگىپ، شىعىسقا دا، باتىسقا دا وسى اتىراپتان اتتانىپ جۇرگەن جوق پا؟! «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرىن» («قۇپيا شەجىرەنى») جازعان سىزعان قۇتقا دەيتىن حاتشىسى قاعاننىڭ ءوز قاسىندا ءجۇرىپ، ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن بولسا، راشيد اد-دين بۇكىل موعولستاننىڭ شەجىرەشى قارتتارىن جيناپ الىپ، اڭگىمەسىن ءوز قۇلاعىمەن تىڭداپ وتىرىپ، حاتقا تۇسىرتكەن بولسا، ولاردىڭ سوزىنە ءشۇبا كەلتىرەر نە ءجونىمىز بار؟
بيلەۋشىنىڭ قاي ۇلتتان شىققانىن، قاي حالىقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتكەنىن ونىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى عانا ەمەس، قولدانعان ءتىلى دە دالەلدەسە كەرەك. شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ءتىلى تۋرالى «قازاققا كەرەگى تاريح پا، تاريحشى دەگەن اتاعى ما؟» («قازاق ادەبيەتى») اتتى ماقالامىزدا قىسقاشا توقتالىپ، ۆاتيكاننىڭ قۇپيا مۇراعاتىندا ساقتالعان كۇيىك حان ءمورىنىڭ ءماتىنى وردانىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنىن ايداي الەمگە ايگىلەپ بەرگەنىن ايتىپ ەدىك. فرانتسۋز ە.پەلليو مەن پولياك ك.كارالەۆسكيدەن باستاپ، بۇكىل الەم عالىمدارى مويىنداعان سول شىندىقتى قازاق تاريحشىلارى ءالى قابىلداي الماي كەلەدى. بۇلتارتپاس شىندىق قابىلدانباعان مۇنداي ورتادا تاريحي اقيقات سالتانات قۇرا الماق ەمەس. وسىنداي عىلىمعا دا، كىسىلىككە دە قايشى «توڭمويىندىق» كەسىرىنەن باسقا دا كورنەۋ تۇرعان تاريحي دەرەكتەر ەلەۋسىز قالىپ كەلەدى. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ جانە مۇراگەرلەرىنىڭ ورداسىندا وكىمەت ءىسىن جۇرگىزگەن بىتىكشىلەر، مەملەكەتتىك حاتشىلار: تاتاتۇڭعا، چىنحاي (شىنعاي), بۇلعاي، كورگىز (كورگۇز) قاتارلى ءىرى مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۇگەلدەي تۇرىك تەكتى جانە تۇرىك ءتىلدى بولعان. بۇلاردىڭ اراسىنداعى كورگۇزدىڭ ءومىربايانى تىپتەن اسەرلى. ول اتا-انادان تۇل جەتىم بالا ەكەنىنە قاراماستان، تۇرىكشە جازۋعا جۇيرىكتىگىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن مانساپقا قول جەتكىزگەن (ا.ا.جۋۆەينيدىڭ «تاريح ي-جاھانگۋشايى» بويىنشا). ابەنايۇلى دا وسىنى ءوزىنىڭ «شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ەلى مەن جەرى جانە ءتىلى مەن ءدىنى» دەگەن قولجازبا ەڭبەگىندە (ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا جاسالعان بايانداما) «تاريح ي-جاھانگۋشايعا» سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ارنايى اتاپ وتكەن. اۆتور سونىمەن بىرگە شىڭعىس حاننىڭ «جوسىق» (يوسۇق، ياسا) اتالاتىن نيزامدىق جيناعىندا «ايعاق» (ايقاق), جارلىق (يارلۇق), يارعۇچى (جارعىشى) قاتارلى تۇركىلىك تەرميندەردىڭ بارلىعىن تاريحي قۇجاتتار نەگىزىندە اتاپ كورسەتە وتىرىپ، وسى ايتۋلى ەڭبەك تۇرىك تىلىندە جاسالعانىن ايتادى. ال بۇل سوزدەر بۇگىنگى تىلدىك نورمامىزعا ساي شامالى فونەتيكالىك وزگەرىسپەن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءوزى-اق بۇل زاڭدار جيناعى تۇرىك تىلىندە جاسالعانىن كورسەتسە كەرەك. ويتكەنى، بۇل سوزدەر ەتيمولوگيالىق بولمىسىمەن دە، گرامماتيكالىق قۇرىلىسىمەن دە تەك تۇرىك تىلىنە عانا ءتان سيپاتىن بايقاتادى.
تۇرىك ءتىلىن ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن بيىككە كوتەرىلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ارعىن (ارعۇن) اعا نەمەسە ءامىر ارعىن (ر. اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» بويىنشا). ءتۇبى شيكى بولعانىمەن، ونى تازا تۇرىك دەۋگە دە سىيادى. ويتكەنى، ونىڭ اتاسىن جالايىردىڭ ءبىر مىقتىسى ءمۇساپىر ويراتتان بولماشىعا ساتىپ الىپ، تاربيەلەپ، ادام ساناتىنا قوسقان. ءسويتىپ، ارعىن-اعا ءارى جالايىردىڭ سىرتتان كەلگەن «توندى بالاسى»، ءارى ىشىنەن شىققان جيەن بالاسى بولاتىن-دى. دەمەك، بۇل ارادا «ءتىل مەن جاقتى ايىرۋدىڭ» ءجونى جوق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – ارعىننىڭ دا ءىرى مانساپقا جەتۋىنە باستى سەبەپ – تۇرىك ءتىلدى بولعاندىعى. اڭگىمە بۇنىمەن بىتپەيدى. شىڭعىس حاننىڭ، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ تۇسىنداعى ءىرى مەملەكەت قايرات-كەرلەرى دە تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىك تەكتى، ياعني تۇرىك ءتىلدى بولاتىن. ايتالىق، مۇقالى مەن جامۇقا – جالايىر، شىنعاي مەن بۇلعاي – كەرەي، تاتاتۇڭعا مەن كەتبۇقا – نايمان، ناياعا – سىرگەلى، سىزعان-قۇتقا – تاتار (الشىن), بوراشى – ارعىن، ورتوبە – دۋلات، كورگىز – ۇيعىر. باتىرلارى: سابا، جەبە، ءسۇبىتاي، جەلمە، بالا، ت.ب. – جالايىرلار، بورىقۇل – ءۇيسىن، شورماقان – تاما، كەتبۇعا – نايمان، كۇي-تەمىر، قاداق-ءباھادۇر – كەرەي، ت.ت. بيلىك تىزگىنىنىڭ ۇلكەن ءبىر پاراسىن قوڭىراتتار يەلەنگەنى – ويتكەنى ولار شىڭعىس حانعا ءارى ناعاشى جۇرت، ءارى قايىن جۇرت بولعانى – وقىرمانعا جاقسى ءمالىم. بۇل تاريحي دەرەكتەردى تاپتىشتەي تەرىپ ۇسىنعانداعى ماقساتىمىز – وسىلاردىڭ بارلىعى شىڭعىسحان اۋلەتى قاي تىلدە سويلەگەنىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاقتارى بولاتىنىن تاعى ءبىر دارالاي كورسەتۋ. ويتكەنى، اتالعان رۋلاردىڭ بارلىعى تۇركىلىگىن بىلاي قويىپ، نەگىزىنەن، قازاق رۋلارى.
جوعارىداعى ايتىلعان قولجازبا ەڭبەگىندە ت.ابەنايۇلى شىڭعىسحان اۋلەتى ورداسىنىڭ قازاق دالاسىندا، جەتىسۋ جەرىندە بولعانىن دالەلدەي كەلىپ، وعان قوسا وردا ءتىلىنىڭ تۇرىكشە بولعانىنا قىرۋار دايەكتەر كەلتىرەدى. ايتالىق، شىڭعىسحان اۋلەتىندەگىلەر «ۇلكەن ءۇي»، «قارا شاڭىراق» دەگەندى «ۇلىق ەپ» دەپ اتاعان. مۇنداعى «ۇلىق» ۇلى، ۇلكەن دەگەن ماعىنا بەرسە، «ەپ» (ەب) ەجەلگى تىلىمىزدە باسپانا، ءۇي، شاڭىراق دەگەن ءسوز. ەگەر وردا موڭعول ءتىلدى بولسا، اسا زور ەتنوگرافيالىق ءمانى بار بۇل اتاۋ نەگە «يح گەر» دەپ اتالماعان؟ (قازاقشا-موڭعولشا سوزدىك بويىنشا: ۇلكەن – يح، ءۇي – گەر.) بۇل عانا ەمەس، شىڭعىس حان ورداسى قولدانعان جانە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن لاۋازىم، شەن-اتاق، تۋىستىق اتاۋلاردىڭ ءبارى دە تۇرىكشە، ءتىپتى تازا قازاقشا دەرلىك. وعان مىسال: قاعان، حان، ەل-حان، بەك، بي، بىتىكشى (بىتىكچى), اتابەك، كەشىكتەن، ەسىكتەن، قورشى (قورچى), اقتاشى، باسقاق، جاساق، كەپتەۋىل، تۇرعاق، قاتۇن، بيكە، اتا، اعا (اقا), ءىنى (اعا ءۋا ءىنى); سوزدەردىڭ ەندىگى ءبىر پاراسى: جوسىق (يوسۇق، ياسا), بۇيرىق، جارعى (يارعى), جارعىشى (يارعىچۇ), بيلىك (بيليك), شەربي (چەربي), تۇمەن ء(تۇمون), مىڭ ء(مىڭ، ءبىڭ), ءجۇز ء(يۇز), كەجىگە، ماڭداي، ت.ب. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل سوزدەر وردادا اسكەري، ساياسي تەرمين ەسەبىندە دە، كۇندەلىكتى قاراپايىم لەكسيكون ەسەبىندە دە كەڭ قولدانىستا بولعان
(ر. اد-دين مەن ا.جۋۆەيني ەڭبەكتەرى بويىنشا). ەندى وسىلاردىڭ كوپشىلىگى بۇگىنگى قازاق تىلىندە سول ماعىناسىندا قولدانىستا ءجۇر، ال كەيبىر «ەسكىرىپ» قالعاندارىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ونشا قيىنعا سوقپايدى. ماسەلەن، «قور» تۇبىرىنەن شىققان قورۋ جانە قورعاۋ، «شەر» تۇبىرىنەن شىققان شەرىك جانە شەرۋ قاتارلى سوزدەر تىلىمىزدە الىگە دەيىن ءونىمدى قولدانىستا.
«شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى») اتتى كىتاپتە تۇركىلىك، اسىرەسە، قازاقي سوزدەر تۇنىپ تۇر. مىسالى: ولار تۇراقتى نىساندى تۇرەگەپ تۇرىپ كۇزەتەتىن قاراۋىلدى «تۇرعاق» (تۇرقاق) دەپ; بەلگىلى اۋماقتى جاياۋ كەزىپ ءجۇرىپ باقىلايتىن كۇزەتشىنى «كەزىك» دەپ; ورداعا كىرۋشىلەردى قاداعالايتىن، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇرىپ، ورتاسىنان وتكىزەتىن (وتكەلدى كەشىپ وتكەندەي) قورعاۋشى توپتى «كەشىكتەن» (كەچىكتەن) دەپ; تەك ەسىككە جاۋاپتى قاداعالاۋشىنى «ەسىكتەن» دەپ; وردانى كەپتەي قورشاپ تۇراتىن تۇنگى كۇزەتشى جاساقتى «كەپتەۋىل» (كەپتەۋۇل) دەپ; وردا توڭىرەگىن اتپەن تورۋىلداپ جۇرەتىن جاساقتى «تورعاۋىت» دەپ; جالپى قورعاۋ قىزمەتىنە جاۋاپتى امبەباپ قوسىندى «قورشى» (قورچى) دەپ اتاعان. وسى اسكەري تەرميندەر بۇگىنگى قازاققا دا تۇسىنىكتى. ەندەشە، بۇدان شىڭعىس حان ورداسى تازا تۇرىك تىلىندە سويلەگەن دەگەننەن وزگە قورىتىندى شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. تاعى دا ناقتىلاي تۇسسەك، شىڭعىس حان ورداسى كونە تۇرىك تىلدەرى ىشىندە قازاق تىلىنە توركىن بولعان ديالەكتىدە، ياعني بايىرعى قازاق تىلىندە سويلەگەن. بىراق ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاريحشىلارىمىز وسى تازا تۇركي اتاۋلاردى نە ورىستىڭ، نە موڭعولدىڭ ورفوگرافياسىنا تەلىپ جازادى جانە سولاردىڭ ورفوەپياسىنا ساي وقيدى. اتاۋلار عانا ەمەس، ەتنونيمدەر مەن توپونيمدەرگە دە سولاي جاسايدى. مىسالى، «قورچى» دەگەندى «كورچي»، ياكي «كۋرچي» دەپ جازىپ، سولاي وقىسا، ودان ءبىزدىڭ تاريحنامامىزعا كەلەر قايران قايسى؟ وسىندايلاردىڭ ءبارى شىڭعىسحان تاريحىنا، سول ارقىلى قازاق تاريحىنا كەرى اسەر ەتىپ، قاتە تۇسىنىك تۋدىراتىن جايتتەر.
جوعارىدا اتاپ وتىلگەن باستاۋ بۇلاقتاردا بۇدان وزگە دە ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن قاتار، ءتىلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن دە وڭ اسەر ەتەتىن دەرەكتەر وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارىن تۇگەندەسە، بىزدىكى سەكىلدى ورتاشا ءبىر ماقالاعا ەمەس، قوماقتى ءبىر كىتاپكە جۇك بولار ەدى. ايتالىق، «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرىندا» «كۇتەت» (كۇتوت) دەگەن ءبىر تەرمين بار، ول ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىس بويىنشا «رەزەرۆ» دەگەن سوزگە ءدوپ كەلەدى («قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى»، 334-بەتكە قاراڭىز). اتاۋدىڭ ءتۇبىرى «كۇت» – كۇتۋ، توسۋ دەگەن ماعىنا بەرەتىن تۇركى ءسوز. بۇل تەرمين ءبىر جاعىنان، شىڭعىس حان ورداسىنىڭ تۇرىكشە سويلەگەنىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان، سول زامانداعى تۇرىك ءتىلىنىڭ وتە باي بولعانىنىڭ دا ايقىن دالەلى. ەگەر وسىنداي سوزدەرگە جان ءبىتىرىپ، قايتا اينالىسقا تۇسىرسەك، ءارى تەرميندەر قاتارىن بايىتار ەدىك، ءارى ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا دا پايدالى بولار ەدى.
تاريحي شىندىقتى ايعاقتايتىن لينگۆيستيكالىق دايەكتەردىڭ تاعى ءبىر پاراسى ونوماستيكالىق اتاۋلار مەن نىسپى-ەسىمدەر بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان كەلەر بولساق تا، ورداعا تىكە قاتىستى ونوماستيكالىق اتاۋلار تۇگەلىمەن تۇركى تىلدە بولىپ كەلەدى. اتاپ كورسەتەلىك: قارا-قورىم (قارا-قورۇم), «قارا» – ۇلكەن، ۇلى; «قورىم» – جۇرت، ەلدى مەكەن; پەش-بالىق (بەس-بالىق), «پەش» – باستى، ماڭدايالدى; «بالىق» – قالا، استانا; التىن-وردا (التۇن-وردۇ), اق-وردا، كوك-وردا. سوڭعىلارعا تۇسىنىك بەرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ەندى شىڭعىس حانمەن ءار ءتۇرلى قارىم-قاتىناستا بولعان زامانداس تۇلعالار مەن ءوز وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ەسىمدەرىن كەلتىرىپ كورەيىكشى: نايمان حاندارى تايان، كۇشۇلۇك (كۇشتى), بۇيرىق; كەرەي حاندارى ەلشىتەي، توعۇرۇل; مەركىت حانى توقتابەك، تاتار حانى اقشىرىن (اقشيرين); شىڭعىستىڭ ءوز بايبىشەسى بورتە، ەكىنشى ايەلى كۇلان (ورىسشاعا اۋدارىلعاندا كۋلان دەپ جازىلعاسىن، ءبىزدىڭ قازاق قالامگەرلەرى ونى قۇلان دەپ الىپ ءجۇر، دۇرىسى كۇلان بولۋعا ءتيىس); ءۇشىنشى ايەلى گۇلباسۋ (گۇلباسى، تايان حاننىڭ جەسىرى), ءتورتىنشى ايەلى وسەي (ەسەي، اۋەلدە اقشىرىن حاننىڭ جۇبايى); شەشەسىنىڭ ەسىمى – كەرىم-ايەكە، قىزىنىڭ ەسىمى – التىن-بيكە، جوشىنىڭ بايبىشەسى بەكتۋمىش-حانىم، تولەنىڭ بايبىشەسى سۇرعاقتان-بيكە، ت.ت. ال ەندى مىناعان قاراڭىز: تۇلپارىنىڭ اتى – قۇلا-جەبەلەك، امان-شىعان-قۇلا، ءيتىنىڭ اتى – ساق-باراق، ت.ت. وسى ارادا ەسكە سالا كەتەيىك: م.پولو، ۋ.رۋبرۋك، پ.كارپيني، راشيد اد-دين ەڭبەكتەرىندەگى وردا حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى جايتتەر تۋرالى ءسوز بولعاندا، قىمىز، قۇرت (گۋرت), وت (ۋت), ۇرىق (ۋرۋگ) سەكىلدى ءوز تىلدەرىندە بالاماسى جوق سوزدەردى سول كۇيى جازعاندارىن بۇدان بۇرىنعى ءبىر ماقالامىزدا اشىپ كورسەتكەن ەدىك. سول سەكىلدى، ءبىر دەرەكتى جۋۆاينيدەن كوردىك. ونىڭ جازۋىنشا، كورگۇز باستاعان يران ەلىنەن كەلگەن ەلشىلەر حاننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، وزدەرى اكەلگەن سىي-تارالعىسىن ۇسىنعاندا، ول مۇلىكتەرگە كوڭىلى تولعان ۇلى حان قاسىنداعى وزگە ۇلىقتارىنا: «سەندەر نەگە وسى سەكىلدى تاڭسىق بۇيىمدار اكەلمەيسىڭدەر» دەگەن ەكەن. پارسى تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتە حان اۋزىنان شىققان ول سوزگە ءدال بالاما تابا الماعان با، ەستىگەن كۇيىندە تۇرىكشە بەرگەن. بۇل ايىرىقشا ءمان بەرەتىن تاماشا دەرەك. «تاڭسىق» دەگەن ءسوز موڭعول تۇگىل، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بارىندە بىردەي كەزدەسە بەرمەسە كەرەك. كەزدەسسە، قازاققا ءبىر تابان جاقىن قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي تىلدەرىندە كەزدەسەر. بۇگىنگى تاڭنىڭ وزىندە كەز كەلگەن قازاق قولدانا بەرمەيتىن ءسوز. سونى موڭكە قاعاننىڭ اۋزىنان «ەستىپ» وتىرۋمىز كوپ نارسەنى اڭعارتاتىنى انىق. شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ تۇرىك تىلىندە، وسى كۇنگى قازاق تىلىنە نەگىز بولعان ديالەكتىدە سويلەگەنىنىڭ وتە ماڭىزدى ءبىر ايعاعى – وسى.
شىڭعىس حاننىڭ ءوز رۋىنا جانە كورشىلەس، تۋىستاس رۋلارىنا تيەسىلى جەر-سۋ اتتارى تۇگەلدەي تۇرىكشە بولىپ كەلەدى، ءارى ءبارى دەرلىك قازاق دالاسىندا، ودان قالا بەرسە، ورتالىق ازيا جەرىندە بولىپ تابىلادى. شىڭعىس حاننىڭ اتامەكەنى بولعان بۇرقان مەن تۇرگەن جاركەنت جەرىندە بولسا، ارعى اتالارى قايدۋ حاننان بۇرىنعى تاريحي قونىستارى سايرام (شىمكەنت جاقتا), تالاس (تاراز) جانە ۇلىتاۋ، سونداي-اق، بورسىق (ارال ماڭى) وڭىرلەرى ەكەن. ولار ونەن بويىنا، ىلەتى نەمەسە جەتە جەرىنە قايدۋ اتالارىنىڭ بالا كۇنىندە كەلگەن. سونىمەن قايدۋدىڭ كەيىنگى ۇرپاعى شىڭعىس حاننىڭ ماڭدايىنا وسىنداعى نارات، شاتى، قۇلجا (بۇلار قحر جەرىندە), بۇرقان، تۇرگەن، قارقارا، شارىن (شارعىن-چاك), قاپشاعاي (زەرەن-قاپشاعاي), الاتاۋ (الا-تاع) وڭىرىندە تارتىستى دا تاعدىرلى عۇمىر كەشۋ باقىتى بۇيىرادى. ول عانا ەمەس، ۇلى قاعاننىڭ ۇلدارىنا ءبولىپ بەرگەن ەنشىلى جەرلەرى دە وسى ولكەدە بولاتىن. ايتالىق، المالىق ىلە ءدارياسىنىڭ باسىندا بولسا، ەمىل ء(ومىل) الاكولگە جاقىن جەردەگى ەمىل وزەنى بويىندا ەكەن. سودان ارعى ساۋىردىڭ كۇن جاق ەتەگى بولىپ كەلەتىن قوبىق (قحر) تا، ودان باتىسقا قارايعى ماڭىراق تا شىڭعىس حان بالالارىنىڭ (ۇكىتەي مەن شاعاتايدىڭ) ەنشىلەرى بولاتىن. مۇنى جوعارىدا اتالعان ەكى مۇسىلمان اۆتور
ر. اد-دين مەن ا. جۋۆەيني دە، ەكى حريستيان اۆتور كارپيني مەن رۋبرۋك تە راستايدى. سوسىن شىڭعىس حاننىڭ بيلىك ىقپالى شىڭعىستاۋ مەن حانتاۋىنا، ودان شىعىسقا قاراي قالجىر مەن قالعۇتى، قاراتالدىڭ جازىعى مەن ساۋىردىڭ تەرىسكەي ەتەگىنە جەتەدى. ودان ارى ەرتىس وزەنىن ورلەي ۇلىڭگىر كولىنە دەيىن بارىپ، بۇيرىق حاندى سول ارادا جويادى. سول جورىقتان قايتا ورالعاندا، مارقاكولدىڭ اۋزىنداعى تەرەكتى وڭىرىندە وڭ حان، تايان حان ۇشەۋى ارباسىپ قالادى. ءوزىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، وسىندا اتالعان جەر مەن سۋدىڭ اتتارى تۇگەلدەي تۇرىكشە، ءارى سولاردىڭ ءبارى دە بۇگىنگە دەيىن سول كۇيىندە ساقتالىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى، سول جەرلەردە ءالى دە سول كەزدەگى رۋلار تۇرىپ جاتىر.
ەندى شىڭعىس حاننىڭ ىقپالى باتىسقا قارايعى قارا-قىتاي مەن حورەزم قاراماعىنداعى ولكەلەرگە ويىسادى. سوعان بايلانىستى زامانداس تاريحشىلار ۇلىتاۋ (ۇلىق-تاق), تاراز، وتىرار، سىر، ىرعىز (ىرعىن) تۋرالى جازا باستاعان-دى. مۇنداعى توپونيمدەر دە تۇرىك ءتىلىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا بايلانىستى ازدى-كوپتى فونەتيكالىق وزگەرىسپەن ءالى ساقتالىپ كەلەدى، ءارى تۇگەلىمەن ءتول تۇركى اتاۋلار. جالپى شىڭعىس حان زامانىنداعى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كوپشىلىگى تۇرىك تىلىندە بولعان، ال باسقا تىلدەگىلەرىنىڭ ءوزى بىزگە تۇرىكشە قولدانىسپەن (اكتسەنتپەن) جەتتى. ايتالىق، ءسوز ىشىندەگى دىبىستار بىردە «ج»، بىردە «ي» بولىپ نەمەسە كەيدە «ۇ»، كەيدە «ى» بولىپ، تاعى بىردە «چ» مەن «ش» دىبىستارىنىڭ ورىندارى الماسىپ كەلىپ وتىرادى. بۇدان شىڭعىس حان اۋلەتى زامانىنداعى تۇرىك ءتىلىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ىقپالى انىق كورىنىپ تۇرادى. مىنە، بۇل دا وردانىڭ قاي تىلدە سويلەگەنىنە ناقتى دالەل بولا الادى. ياعني شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە، ول وكىلدىك ەتكەن تيتۋلدىق ۇلت تا تۇرىك تەكتى بولعاندىقتان عانا وسىنداي تۇرىك ءتىلدى بيلىك قالىپتاسقان. الايدا، شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى تاريحنامالاردى اۋدارعان نەمەسە ونى زەرتتەگەن ماماندار تۇپنۇسقاداعى اتاۋلاردى ۇنەمى موڭعولشاعا كۇشپەن بۇرمالاپ وتىرادى. ارينە، تۇركى ءتىلدى زەردەلى وقىرمان ءۇشىن مۇنىڭ پايدالى جاعى دا بار. ويتكەنى وسى بۇرمالاۋلارعا قاراپ وتىرىپ-اق ءتۇپ ماتىندەگى اتاۋدىڭ تازا تۇرىكشە بولعانىنا، استە موڭعولشا بولماعانىنا كوزى جەتە تۇسەدى.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كوبىسى تۇرىكشە بولعانىنا وراي، ول اتىراپتارداعى رۋلار دا تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىكتەر. بۇل سوزىمىزگە كوپ قينالماي-اق قىرۋار دايەك كەلتىرۋگە بولادى. ەندەشە، تاعى دا توپونيمدەرگە توقتالىپ، جوعارىداعى ءتىزىمدى ارى جالعاستىرساق: سىر، ءامۋ (وكسۇس), ماۋراناحر، ەدىل (ەتىل), جايىق (يايىق), كاسپي (ابەسكۇن), قاراقۇم، قۇمانيا، موعولستان (جەتىسۋ), ساراي، سارايشىق، يانكەنت، بۇحارا، سامارقانت، بەستام، بالىق، ۇرگەنىش، بارشىنكەنت (بارچىنكەنت), ت.ت. وسىلاي ۇلاسا بەرەدى. ال ەندى رۋلارىن اتاپ كورەيىك: كەرەي (كەرەيت), نايمان، جالايىر، دۋلات (دۇعلات), قوڭىرات (قوڭعىرات), قىپشاق، قاڭلى، تانا، تاز، ءدويت (دويتىعۇت), الشىن، بايۇلى (بايوقۇ، بايۇرقى، باياۋت), اداي (داي), تاما، كەتە، بەس شەكتى (بەس ەرمەن), سىرگەلى (سىرگەتى), شانىشقىلى (چانچىعۇت), قىلىش (قىلىچ، قالاچ), سالجۇق (سەلجۇك), قۇمان، باشقۇرت (باشقىرت), تۇركىمەن، بۇلعار، ۇيعىر، قىرعىز، ت.ب. بولىپ جالعاسادى. مۇنداي ءىرى ارىستاردى بىلاي قويعاندا، جانىس، تاراقتى، اققويلى، قاراقويلى، وراقتى (وراقچىل), انداس (اندا), تورى (تورۋك), ماڭعىتاي (ماڭعىت), قييات، تورە، قاراقاس، قورالاس، قۇلشىعاش (قۇلشىنتى), كۇرلەۋىت (قىپشاقتىڭ كىشى رۋى), تاعى سول سياقتى رۋ-تايپالار. وسىناۋ رۋلاردىڭ اتى عانا تۇرىكشە ەمەس، زاتى دا تازا تۇركى. ولار تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا، اسىرەسە، قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە بۇگىنگە دەيىن ءباز-باياعىسىنداي ساقتالعان.
اتاي كەتپەسەك وبال بولاتىن تاعى ءبىر شىندىق بار. ول – شىڭعىس حان ورداسىندا تۇرىك حالىقتارىنا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن مۇسىلماندىق اتاۋلار مەن تۇرمىستىق سوزدەر دە كەڭ كولەمدە قولدانىلعانى (گ.رۋبرۋك، پ،كارپيني، م.پولو جانە ر.اد-دين، ا. جۋۆەيني ەڭبەكتەرى بويىنشا). سولاردىڭ ءبىرازىن اتاپ وتەر بولساق: قۇران، اللا، راببى، مۇحاممەد، حاديس، يمان، ورازا، ناماز، زەكەت، حاجى، مەشىت، قىبىلا (حيبۇلا), حالال، عاداۋات، حانافي، شافيعي، حوجا، سەيىت، قاليفا، بيداعات، كاپىر (كافير), يسمايىليت، ت.ب. سەكىلدى كوپتەگەن يسلامي سوزدەر وردانىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە قولدانىستا بولعان. ال ادام اتتارىندا دا، ماسەلەن، مۇحاممەت (جوشىنىڭ ۇلى), قوجا جانە ءىلياس (شاعاتاي ۇرپاقتارى), فاتيما (ۇكىتەي قاعاننىڭ حانىمى) قاتارلى حاق مۇسىلمانشا ەسىمدەر ءجيى ۇشىراسادى.
ءبىراز دەرەكتىڭ ىزىنە ۇڭىلگەن سياقتىمىز. ءبىزدىڭ قالامىمىزدىڭ ۇشىنا ىلىكپەگەن دەرەكتەر ءالى دە بارشىلىق، ءبارىن تىزە بەرۋدى مۇرات تۇتپادىق. ولاردى ت.ابەنايۇلىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن دە مولىنان تابۋعا بولادى. قىتايشادان اۋدارىلعان ەڭبەكتەردەگى تۇركىلىك نۇسقاسىن ساقتاپ قالعان ونداي سوزدەردى تىلەۋبەردى كوپ رەتتە قارا ارىپپەن تەرىپ ۇسىنىپ، وقىرمان نازارىن ادەيى بۇرىپ وتىرادى. بولاشاق زەرتتەۋشىلەر وسىعان ءمان بەرەر بولسا، بۇل تاقىرىپقا ءالى دە تالاي ماقالا جازىلارىنا سەنەم.
بايقاعان بولارسىزدار، مەن شىڭعىس حان تاقىرىبىنا جازعان ماقالالارىمنىڭ بارىندە مىندەتتى تۇردە تىلەۋبەردى ابەنايۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە ارقا سۇيەپ، قولداي سويلەيمىن. ولاي ەتەتىن سەبەبىم – بىرىنشىدەن، تىلەۋبەردىدە ەشقانداي بۇرا تارتۋ، قيسىنداتۋ جوق، تەك ناقتى دەرەكتەردى سويلەتۋ بار. «بۇرا تارسا»، ول – تازا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت جاساعانى عانا. ەكىنشىدەن، ول قىرىلماعان، جونىلماعان، جابايى وسكەن اعاشتاي ەكولوگيالىق تازا جەمىس بەرەتىن تابيعي تالانت: ءبىلىمدى، وقىعان-تۇيگەنى كوپ; جازسا، كەمەرىنەن اسىپ-توگىلىپ جازادى; سويلەتسەڭ، لەكىلدەگەن وي تىزگىنىن ىرىكپەي، كوسىلە سويلەيدى. بۇل ءدارىس وقىپ جاتتىقپاعان ادامنىڭ مىنەزى. ونى اسىقپاي، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ تىڭداۋ كەرەك. سوندا قۇلاق قۇرىشىڭ قانادى. بۇل ءسوزىم – وعان جاسالعان جارناما ەمەس، «بولايىن دەگەن جىگىتتىڭ بەلىن بۋ دا، جولىن اش» دەيتىن قازەكەمنىڭ ۇستانىمىنا ساي جاسالعان ءىلتيپات. دارىندى ورالمان ءىنىمدى قولداۋدىڭ ءبىر ءجونى عانا. «ىلگەرى باسقان ءىنىنى كەرى كەتكەن اعا توسار» دەگىزۋدەن ساقتاسىن! قازاق حاندارىنىڭ ءتۇپ اتاسى بولعان، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان شىڭعىس حانداي الىپ تۇلعانىڭ رۋحىن ۇلتىمىزعا قايتا تابىستىرعان ازاماتقا، حالقىمىزدىڭ ولگەنىن ءتىرىلتىپ، وشكەنىن جاندىرۋعا ولشەۋسىز قىزمەت ەتكەن باۋىرىمىزعا قولدان كەلەر وسىناۋ كومەگىمىزدى كوپ كورمەگەندەرىڭىز ءجون. قايتا تىلەۋبەردىگە ناقتى قارجىلىق كومەكتەرىن كورسەتىپ، كىتاپتەرىن شىعارىپ بەرىپ جۇرگەن، ۇلت تاريحىنىڭ شىنايى جاناشىرىنا اينالعان مەتسەنات ازاماتتارعا دا العىس جاۋدىرايىق. ولاردىڭ دا اتىن اتاپ، مەرەيلەرىن تاسىتايىق! ازاماتتاردى قولداۋدا ءسوز كومەكتىڭ دە ورنى ايىرىقشا ەكەنى ەستە بولعاي!
مارال ىسقاقباي،
«قازاق ادەبيەتى»
