Shyńǵys han ordasy qaı tilde sóılegen?

Budan buryn da Shyńǵyshan taqyrybyna arnap ártúrli basylymdarda birneshe maqala jarııalaǵanym kópshilik oqyrmanǵa málim bolsa kerek-ti. Sondaǵy kóterilgen máseleniń biri – Shyńǵys han ordasy qaı tilde sóılegen, memlekettiń resmı tili qaısy til edi degen tóńirekte bolǵan-dy. Óıtkeni, halyq tarıhyn zertteýde etnolıngvıstıkanyń alatyn orny erekshe. Adamzat tarıhynda aıtýly tereń iz qaldyrǵanymen, zamandas tarıhshylary ártúrli atap, ártúrli sıpattaǵandyqtan, olardyń anyq kim ekeni beımálim bolyp qalǵan kóne halyqtardyń násilin anyqtaýdaǵy jalǵyz qural, mine, osy til bolyp keledi. Osy kúnderi ózimizdiń arǵy tegimiz dep júrgen saq, ǵun, skıf deıtin halyqtardyń shyn máninde kimder ekenin tek solardan qalǵan birdi-ekili mádenı jurnaqtar men azyn-aýlaq tildik elementter arqyly ǵana boljaldap júrgen joqpyz ba?! Tipti, sonaý Amerıka qurlyǵynyń jergilikti kóne halyqtarynyń arǵy násilin anyqtaýǵa septigin tıgizgen eki nárseniń biri – jańa týǵan náresteniń quıryǵyndaǵy «perishteniń shapalaǵynan qalatyn» kókshil tańba bolsa, ekinshisi – til eken: týystyqqa, dene múshelerine, jekelegen buıym ataýlaryna baılanysty saqtalǵan birshama sózder men álgi tańba olardyń arǵy túbi túrki tektes halyqtardan shyqqan bolsa kerek degen boljamǵa ákelip otyr. Sondyqtan da Shyńǵys han ordasynyń tili onyń násilinanyqtaýǵa ǵana emes, ol qurǵan uly memlekettiń – ulan-ǵaıyr ımperııanyń – qaı halyqqa tıesili ekenin anyqtaýǵa da tikeleı qatysy bar negizgi kórsetkish der edik.

Óıtkeni, ol zaman memlekettik resmı tildi qaýlymen belgileý tártibi paıda bol­ǵan HH-HHI ǵasyrdan múldem bólek edi. Máse­le arnaıy nızammen (jarlyqpen) emes, tabıǵı jolmen retteletin. Osy turǵydan qarasaq, bizge jetken jazbasha derekter Shyńǵys han ımperııasynyń memlekettik resmı tili túrik tili bolǵanyn kórsetedi. Eń aldymen onyń birden-bir naqty dáleli – qaǵan móriniń tili. Han móriniń tili – birinshiden, memlekettiń negizgi (tıtýldy) halqynyń tilin belgilese, ekinshiden, taq ıesi qaı tilde sóılegenin kórsetse kerek. Mór Kúıik hannyń Rım Papasy epıskop IV Innokentııge jazǵan hatynyń sońyna basylǵan. Búgingi tir­shi­li­gimizge ınternettiń kirýine baılanys­ty ol derekterdiń túpnusqasyn óz kózimizben kórip, tanysýymyzǵa múmkindik ábden bar (ınterneti joq kisi ol hat pen mórdiń má­ti­nin orys ǵalymy A.G. Olovınovtyń «Tıýr­kı ılı mongoly. Epoha Chıngıshana» dep atalatyn kitábinen kóre alady, 154 bet). Hat túrik sózderi aralastyrylyp parsy tilinde jazylǵanymen, mór tili kó­ne túrik tilinde oıylǵan. Bul ǵana emes, sol dáýirden bizdiń zamanymyzǵa jetken basqa da resmı qujattardyń, máselen hattardyń, ártúrli dárejedegi bılik ókili ispetti adamdarǵa – salyq jınaýshylarǵa, júzbasy, myńbasy, túmenbasy shenindegi áskerı tulǵalarǵa t.b. mandat esebinde beriletin paızylardyń, Ermıtajdaǵy Shyńǵys handiki dep tanylǵan tasqa oıylyp jazylǵan mátinniń tili de kóne túrik­she. Sonda búkil Batys pen Shyǵysty túgel titirentip turǵan qudiretti Shyńǵys qaǵan men onyń úrim-butaǵy mońǵol bolsa, tú­rik tiline jarmasyp nesi bar deıtin saýal óz-ózinen týatyny anyq. Al onyń jaýaby – bireý ǵana: Shyńǵys hannyń ózi de, balalary da, negizgi halqy da túrik tilinde sóılegen. Osy oraıda franýz tarıhshysy Rene Groýzettiń «Dala ulystary» atty iri eńbeginde: «Oırattar Shyńǵys han tarı­hy­nyń tek shet julyǵynda ǵana kezdesedi» degen sózi eriksiz eske túsedi (T.Ábenaıuly «Shynyńa kósh, tarıh! Shyńǵys han kim?»). Orys zertteýshisiniń myna bir sózine de kóńil aýdaraıyq: «A vot mongolom on, be­zýs­lovno, ne byl. Rech, konechno, ıdet o tıýrke… Chtoby sovershıt bolee-menee masshtabnye zavoevanııa, nýjna ne pros­to «bolshaıa orda», a horosho organızovannaıa armııa s sootvetstvýıýım voorýjenıem. Poskolký ý mongolov ne bylo rovnym schetom nıkakıh tradııı gosýdarstvennostı, onı okazalıs by reshıtelno nesposobny v kratchaıshıe srokı etý armııý sozdat» (A.Býshkov. Neızvestnaıa Azııa. «Shyńǵyshan. №1 2011). Osy sekil­di pikirlerdi kóptep keltirýge bolady. Olaı jazatyn ǵalymdar jalǵyz Shyńǵys han jaýgershiligin ǵana oılamaıdy, sonaý ǵun zamanyndaǵy oqıǵalardy aıtpaǵanda, keıingi kók túrikterden beri tartyp, seljúkter qurǵan álemdik ımperııaǵa deıingi túrikter tarıhyn túgel eskeredi, árıne. Demek, Shyńǵys han ımperııasyn mońǵol ımperııasy deýdiń esh qısyny joq. Memleket – túriktiki, Shyń­ǵys hannyń násili – túrik. Eger onyń násili qazirgi uǵymdaǵy mońǵol bolsa, onda ol (tym qurmasa) jalaıyr arasynda ósken mońǵol bolyp shyǵar edi. Nemese jalaıyr Jamuqa (Jamýha) mońǵol arasynda ósken adam bolmaqshy. Áıtpese, bastaý bulaqtarda kórsetilgenindeı, Jamuqa men Temirshi (Temýjin) qalaısha «muz ústin­de asyq oınap» birge ósedi?! Ol zamanda bir ózenniń boıynda mońǵol men túrik aralas-qoralas otyrypty degendi eles-tetý qıyn-aq. Bunyń múldem qısynsyz-dyǵyn «Qupııa shejire» men «Jamıǵ at-taýarıhta» atalǵan jer-sý attarynyń qa­zirgi Jetisý ólkesinde, Ile boıynda ekenin T.Ábenaıulynyń zertteýleri bir dá­leldese, B.Nurjekeuly sol ataýlar ózi týyp-ósken ólkedegi toponımder ekenin kartasyn syzyp turyp taǵy bir dáleldedi. Demek, ol dáýirde mońǵoldardyń bul mań­da ısi de joq edi. Buny teriske shyǵarý úsh­in, joǵaryda atalǵan eki eńbektiń dere­gin joqqa shyǵarý kerek. Biraq ol múmkin emes.
Bulaı dep nelikten nyq senimmen aıt­qa­­nymyzdy naqtylaı túsý úshin bastaý bulaqtarda atalyp, Tileýberdi men Beksultannyń zertteýlerinde kórsetilgen Ile (Ónen,Onon) atyrabyndaǵy toponım­derdi osy arada taǵy usyna keteıik: Burqan, Túrgen, Qulja, Narat, Shaty, Shap­qy, Tekes (Tekelik), Sharyn (Sharǵyn), Qar­qara, Qapshaǵaı, Otqııa (Qyzylqııa), Kóde-Aral (Kótý-Aral ıaǵnı Araltóbe), Qor­­ǵanaq-Shubar (Shubar), Kerýlen (Ke­riólen – Terisaqqan), Qara-Zuryq (Qara-jyryq), Kúıtiń, Talqy, Jete, Ileti,
Ma­ǵu­l­­s­tan, t.b. Bireý emes, úsheý emes, tipti beseý emes, jıyrmadan astam ataýdyń búgingi Ile atyrabynda sol kúıi saqtalýy – joqqa shyǵarylýy múmkin emes dálel bolýymen qatar, ol zamandaǵy halyqtyń úrim-butaǵy qazir de osy óńirde ómir súrip jatqanyn kórsetse kerek. Tili de – sol baıaǵy til, halqy da – sol baıaǵy rýlar. Bastaý bulaqtarda saqtalǵan derekterdi etnolıngvıstıkalyq turǵydan qarastyr­saq, buǵan kózimiz jete túsedi. Uly qaǵan­nyń búkil balalyq shaǵy, «at jalyn tartyp minip», erjetken bozbala kezeńi, zań­ǵar bılikke qol sozardaǵy búkil tar­tys-kúresi ótken sol aımaqtyń «Qupııa shejire» men «Jamıǵ at-taýarıhta» jazylyp qalǵan osynaý ataýlaryn qıyrdaǵy Mońǵolııadan izdeý úshin búgingi tańdaǵy kisiniń (bizdiń zamandasymyzdyń) ne pıǵyly bóten bolýy kerek, ne geografııa deıtin ǵylymnan (naqtylaı aıtsaq, Qazaqstan men Mońǵolııa geografııasynan) múldem habary joq, syńar ezý bireý bolýy kerek. Osy oraıda Shyńǵys han tarıhyn kóp zerttegen belgili qazaq avtory joryq baǵyty Batysqa burylǵan­da, kúsh-qýaty ábden tolysyp, aıdyny as­qan qaǵan jolyndaǵy ulystardy qoǵa­daı japyryp, soǵysqanyn jeńip, kóbine qarsylyqsyz baǵyndyryp, solardyń esebinen óz áskerin tolyqtyryp, molaıtý arqyly barǵan saıyn kúsheıe túskenin jazyp otyryp, tek Jetisý ólkesinen qosyp alǵan ondaı qosyndar týraly esh­qandaı derek-málimet joǵyn arnaıy atap ótedi. Sonan soń «bul bodan ólkeniń Shyń­ǵys joryǵyna ásker qosyp, ilespeı qalýy múmkin emes qoı» dep tańyrqaıdy. Olaı oılaıtyn da, tańyrqaıtyn da sebebi – bul avtordyń Shyńǵys handy tarıh sahnasyna kirgizgen ólkeni sonaý Moń­ǵolııa­daǵy Henteı taýy men Onon ózeniniń óńirinen izdeıtin baıaǵy eýropalyq avtorlar sińir­gen stereotıp yqpalynan shyǵa almaǵan­dyn­da. Búkil saıası tirshiligin Jetisý ólke­sinde bastap, alǵashqy nóker­leri men áýelgi jasaǵyn, keıingi tegeýrindi qosynyn osy atyrapta jınap, birte-birte ony osy aty­rapta alapat kúshke aınaldyryp al­ǵan bolsa, zamandas tarıhshylary ony qalaı syrttan basyp kirip, bar qosynyn qosyp alyp edi dep jazsyn?! Ordasyn osy atyrapqa tigip, shyǵysqa da, Batysqa da osy atyraptan attanyp júrgen joq pa?! «Shyńǵys qaǵannyń qýzaýyryn» («Qupııa shejireni») jazǵan Syzǵan Qutqa deıtin hatshysy qaǵannyń óz qasynda júrip, bárin óz kózimen kórgen bolsa, Rashıd ad-Dın búkil Moǵolstannyń sheji­reshi qarttaryn jınap alyp, áńgimesin óz qulaǵymen tyńdap otyryp, hatqa túsirtken bolsa, olardyń sózine shúbá keltirer ne jónimiz bar?
Bıleýshiniń qaı ulttan shyqqanyn, qaı halyqtyń múddesine qyzmet etkenin onyń týyp-ósken jeri ǵana emes, qoldanǵan tili de dáleldese kerek. Shyńǵyshan áýletiniń tili týraly «Qazaqqa keregi tarıh pa, tarıhshy degen ataǵy ma?» («Qazaq ádebıeti») atty maqalamyzda qysqasha toqtalyp, Vatıkannyń qupııa muraǵatynda saqtalǵan Kúıik han móriniń mátini ordanyń túrik tilinde sóılegenin aıdaı álemge áıgilep bergenin aıtyp edik. Franýz E.Pellıo men polıak K.Karalevskııden bastap, búkil álem ǵalymdary moıyndaǵan sol shyndyqty qazaq tarıhshylary áli qa­byl­daı almaı keledi. Bultartpas shyndyq qa­byldanbaǵan mundaı ortada tarıhı aqıqat saltanat qura almaq emes. Osyndaı ǵylymǵa da, kisilikke de qaıshy «tońmoıyndyq» kesirinen basqa da kórneý turǵan tarıhı derekter eleýsiz qalyp keledi. Mysaly, Shyńǵys hannyń óziniń jáne muragerleriniń ordasynda ókimet isin júrgizgen bitikshiler, memlekettik hatshylar: Tatatuńǵa, Chynhaı (Shynǵaı), Bulǵaı, Kórgiz (Kórgúz) qatarly iri memleket qaıratkerleri túgeldeı túrik tekti jáne túrik tildi bolǵan. Bulardyń arasyn­daǵy Kórgúzdiń ómirbaıany tipten áserli. Ol ata-anadan tul jetim bala ekenine qara­mastan, túrikshe jazýǵa júıriktiginiń arqasynda úlken mansapqa qol jetkizgen (A.A.Jýveınıdiń «Tarıh ı-jahangýshaıy» boıynsha). Ábenaıuly da osyny óziniń «Shyńǵyshan áýletiniń eli men jeri jáne tili men dini» degen qoljazba eńbeginde (Ulttyq Ǵylym akademııasynda jasalǵan baıandama) «Tarıh ı-jahangýshaıǵa» sil­te­me jasaı otyryp, arnaıy atap ótken. Avtor sonymen birge Shyńǵys hannyń «Josyq» (ıosuq, ıasa) atalatyn nızamdyq jınaǵynda «aıǵaq» (aıqaq), jarlyq (ıar­luq), ıarǵuchy (jarǵyshy) qatarly túrkilik termınderdiń barlyǵyn tarıhı qujattar negizinde atap kórsete otyryp, osy aıtýly eńbek túrik tilinde jasalǵanyn aıtady. Al bul sózder búgingi tildik normamyzǵa saı shamaly fonetıkalyk ózgerispen áli kúnge deıin saqtalyp keledi. Osynyń ózi-aq bul zańdar jınaǵy túrik tilinde ja­sal­ǵa­nyn kórsetse kerek. Óıtkeni, bul sózder etımologııalyq bolmysymen de, gram­matı­kalyq qurylysymen de tek túrik tili­ne ǵana tán sıpatyn baıqatady.
Túrik tilin bilýiniń arqasynda úlken bıikke kóterilgen tulǵalardyń biri – Ar­ǵyn (Arǵun) aǵa nemese ámir Arǵyn (R. ad-Dın «Jamıǵ at-taýarıh» boıynsha). Túbi shı­ki bolǵanymen, ony taza túrik deýge de syıa­dy. Óıtkeni, onyń atasyn jalaıyrdyń bir myqtysy músápir oırattan bolmashyǵa satyp alyp, tárbıelep, adam sanatyna qosqan. Sóıtip, Arǵyn-aǵa ári jalaıyrdyń syrttan kelgen «tondy balasy», ári ishinen shyqqan jıen balasy bolatyn-dy. Demek, bul arada «til men jaqty aıyrýdyń» jóni joq. Bizdiń aıtpaǵymyz – Arǵynnyń da iri mansapqa jetýine basty sebep – túrik tildi bolǵandyǵy. Áńgime bunymen bitpeıdi. Shyńǵys hannyń, balalary men nemere­le­ri­niń tusyndaǵy iri memleket qaırat-ker­leri de túgeldeı derlik túrik tekti, ıaǵnı túrik tildi bolatyn. Aıtalyq, Muqaly men Jamuqa – jalaıyr, Shynǵaı men Bulǵaı – kereı, Tatatuńǵa men Ketbuqa – naıman, Naıaǵa – sirgeli, Syzǵan-Qutqa – tatar (alshyn), Borashy – arǵyn, Órtóbe – dýlat, Kórgiz – uıǵyr. Batyrlary: Saba, Jebe, Súbitaı, Jelme, Bala, t.b. – jalaıyrlar, Bóriqul – úısin, Shormaqan – tama, Ketbuǵa – naıman, Kúı-Temir, Qadaq-bahadúr – kereı, t.t. Bılik tizgininiń úlken bir parasyn qońyrattar ıelengeni – óıtkeni olar Shyńǵys hanǵa ári naǵashy jurt, ári qaıyn jurt bolǵany – oqyrmanǵa jaqsy málim. Bul tarıhı derekterdi táptishteı terip usynǵandaǵy maqsatymyz – osylardyń barlyǵy Shyńǵyshan áýleti qaı tilde sóılegeniniń bultartpas aıǵaq­tary bolatynyn taǵy bir daralaı kór­setý. Óıtkeni, atalǵan rýlardyń barlyǵy túr­kiligin bylaı qoıyp, negizinen, qazaq rýlary.
Joǵarydaǵy aıtylǵan qoljazba eń­be­ginde T.Ábenaıuly Shyńǵyshan áýleti ordasynyń qazaq dalasynda, Jetisý jerinde bolǵanyn dáleldeı kelip, oǵan qosa orda tiliniń túrikshe bolǵanyna qyrýar dáıekter keltiredi. Aıtalyq, Shyń­ǵys­han áýletindegiler «úlken úı», «qara shańyraq» degendi «ulyq ep» dep ataǵan. Mundaǵy «ulyq» uly, úlken degen maǵyna berse, «ep» (eb) ejelgi tilimizde baspana, úı, shańyraq degen sóz. Eger orda mońǵol tildi bolsa, asa zor etnografııalyq máni bar bul ataý nege «ıh ger» dep atalmaǵan? (Qazaqsha-mońǵolsha sózdik boıynsha: úlken – ıh, úı – ger.) Bul ǵana emes, Shyń­ǵys han ordasy qoldanǵan jáne bizdiń zamanymyzǵa jetken laýazym, shen-ataq, týystyq ataýlardyń bári de túrikshe, tipti taza qazaqsha derlik. Oǵan mysal: qaǵan, han, el-han, bek, bı, bitikshi (bitikchi), atabek, keshikten, esikten, qorshy (qorchy), aq­tashy, basqaq, jasaq, kepteýil, turǵaq, qatun, bıke, ata, aǵa (aqa), ini (aǵa ýá ini); sózderdiń endigi bir parasy: josyq (ıosuq, ıasa), buıryq, jarǵy (ıarǵy), jar­ǵyshy (ıarǵychu), bılik (bılık), sherbı (cher­bı), túmen (túmón), myń (miń, biń), júz (ıúz), kejige, mańdaı, t.b. bolyp kete beredi. Bul sózder ordada áskerı, saıası termın esebinde de, kúndelikti qarapaıym leksıkon esebinde de keń qoldanysta bolǵan
(R. Ad-dın men A.Jýveını eńbekteri boıynsha). Endi osylardyń kópshiligi búgingi qa­zaq­ tilinde sol maǵynasynda qoldanysta júr, al keıbir «eskirip» qalǵandarynyń maǵynasyn túsiný onsha qıynǵa soqpaıdy. Máselen, «qor» túbirinen shyqqan qorý jáne qorǵaý, «sher» túbirinen shyqqan she­rik jáne sherý qatarly sózder tilimizde áli­ge deıin ónimdi qoldanysta.
«Shyńǵys-Qaǵannyń qýzaýyry» («Moń­ǵol­­dyń qupııa shejiresi») atty kitápte túrkilik, ásirese, qazaqı sózder tunyp tur. Mysaly: olar turaqty nysandy túregep turyp kúzetetin qaraýyldy «turǵaq» (turqaq) dep; belgili aýmaqty jaıaý kezip júrip baqylaıtyn kúzetshini «kezik» dep; ordaǵa kirýshilerdi qadaǵalaıtyn, bir-birine qarama-qarsy turyp, ortasynan ótkizetin (ótkeldi keship ótkendeı) qorǵaý­shy topty «keshikten» (kechikten) dep; tek esikke jaýapty qadaǵalaýshyny «esikten» dep; ordany kepteı qorshap turatyn túngi kúzetshi jasaqty «kepteýil» (kepteýúl) dep; orda tóńiregin atpen torýyldap júretin jasaqty «torǵaýyt» dep; jalpy qorǵaý qyzmetine jaýapty ámbebap qosyndy «qorshy» (qorchy) dep ataǵan. Osy áskerı termınder búgingi qazaqqa da túsinikti. Endeshe, budan Shyńǵys han ordasy taza túrik tilinde sóılegen degennen ózge qorytyndy shyǵarý múmkin emes. Taǵy da naqtylaı tússek, Shyńǵys han ordasy kóne túrik tilderi ishinde qazaq tiline tórkin bolǵan dıalektide, ıaǵnı baıyrǵy qazaq tilinde sóılegen. Biraq bizdiń kóptegen tarıhshylarymyz osy taza túrkı ataýlardy ne orystyń, ne mońǵol­dyń orfografııasyna telip jazady jáne solardyń orfoepııasyna saı oqıdy. Ataý­lar ǵana emes, etnonımder men toponımderge de solaı jasaıdy. Mysaly, «qorchy» degendi «korchı», ıakı «kýrchı» dep jazyp, solaı oqysa, odan bizdiń tarıhnamamyzǵa keler qaıran qaısy? Osyndaılardyń bári Shyńǵyshan tarıhyna, sol arqyly qazaq tarıhyna keri áser etip, qate túsinik týdyratyn jáıtter.
Joǵaryda atap ótilgen bastaý bulaq­tar­­da budan ózge de bizdiń tarıhymyzben qatar, tilimizdiń damýy úshin de oń áser ete­tin derekter óte kóp. Olardyń bárin túgendese, bizdiki sekildi ortasha bir ma­qalaǵa emes, qomaqty bir kitápke júk bolar edi. Aıtalyq, «Shyńǵys-Qaǵannyń qýzaýyrynda» «kútet» (kútót) degen bir termın bar, ol bizdiń qazirgi qoldanys boıyn­sha «rezerv» degen sózge dóp keledi («Qupııa shejireniń qupııasy», 334-betke qarańyz). Ataýdyń túbiri «kút» – kútý, tosý degen maǵyna beretin túrki sóz. Bul termın bir jaǵynan, Shyńǵys han ordasy­nyń túrikshe sóılegenin kórsetse, ekinshi jaǵy­nan, sol zamandaǵy túrik tiliniń óte baı bolǵanynyń da aıqyn dáleli. Eger osyn­daı sózderge jan bitirip, qaıta aınalysqa túsirsek, ári termınder qa­ta­ryn baıytar edik, ári til tazalyǵyn saq­taýǵa da paıdaly bolar edi.
Tarıhı shyndyqty aıǵaqtaıtyn lıng­vıs­tıkalyq dáıekterdiń taǵy bir parasy onomastıkalyq ataýlar men nyspy-esim­der bolyp tabylady. Osy turǵydan keler bolsaq ta, ordaǵa tike qatysty onomastı­ka­lyq ataýlar túgelimen túrki tilde bolyp keledi. Atap kórsetelik: Qara-Qorym (Qara-Qorum), «qara» – úlken, uly; «qorym» – jurt, eldi meken; Pesh-Balyq (Bes-Balyq), «pesh» – basty, mańdaıaldy; «balyq» – qala, astana; Altyn-Orda (Al­tun-Ordu), Aq-Orda, Kók-Orda. Sońǵylarǵa túsinik berýdiń esh qajeti joq. Endi Shyńǵys hanmen ár túrli qarym-qatynasta bolǵan zamandas tulǵalar men óz otbasy múshele­riniń esimderin keltirip kóreıikshi: naıman handary Taıan, Kúshúlúk (Kúshti), Buıryq; kereı handary Elshiteı, Toǵurul; merkit hany Toqtabek, tatar hany Aqshy­ryn (Aqshırın); Shyńǵystyń óz báıbishesi Bórte, ekinshi áıeli Kúlán (orysshaǵa aýdarylǵanda Kýlan dep jazylǵasyn, bizdiń qazaq qalamgerleri ony Qulan dep alyp júr, durysy Kúlán bolýǵa tıis); úshinshi áıeli Gúlbasý (Gúlbasy, Taıan hannyń jesiri), tórtinshi áıeli Óseı (Eseı, áýelde Aqshyryn hannyń jubaıy); she­shesi­niń esimi – Kerim-Áıeke, qyzynyń esimi – Altyn-bıke, Joshynyń báıbishesi Bektýmysh-hanym, Tóleniń báıbishesi Sur­ǵaqtan-bıke, t.t. Al endi mynaǵan qara­ńyz: tulparynyń aty – Qula-jebelek, Aman-shyǵan-qula, ıtiniń aty – Saq-baraq, t.t. Osy arada eske sala keteıik: M.Polo, Ý.Rýbrýk, P.Karpını, Rashıd ad-Dın eńbekterindegi orda halqynyń tur­mys-tirshiligine qatysty jáıtter týraly sóz bolǵanda, qymyz, qurt (gýrt), ot (ýt), uryq (ýrýg) sekildi óz tilderinde balamasy joq sózderdi sol kúıi jazǵandaryn budan burynǵy bir maqalamyzda ashyp kórset­ken edik. Sol sekildi, bir derekti Jýváını­den kórdik. Onyń jazýynsha, Kórgúz bastaǵan Iran elinen kelgen elshiler han­nyń qabyldaýynda bolyp, ózderi ákelgen syı-taralǵysyn usynǵanda, ol múlikterge kóńili tolǵan uly han qasyndaǵy ózge ulyq­taryna: «Sender nege osy sekildi tańsyq buıymdar ákelmeısińder» degen eken. Parsy tilinde jazylǵan eńbekte han aýzynan shyqqan ol sózge dál balama taba almaǵan ba, estigen kúıinde túrikshe bergen. Bul aıyryqsha mán beretin tamasha derek. «Tańsyq» degen sóz mońǵol túgil, túrik halyqtarynyń bárinde birdeı kezdese bermese kerek. Kezdesse, qazaqqa bir taban jaqyn qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı tilderinde kezdeser. Búgingi tańnyń ózinde kez kelgen qazaq qoldana ber­meı­tin sóz. Sony Móńke qaǵannyń aýzynan «estip» otyrýmyz kóp nárseni ańǵartatyny anyq. Shyńǵyshan áýletiniń túrik tilinde, osy kúngi qazaq tiline negiz bolǵan dıalek­tide sóılegeniniń óte mańyzdy bir aıǵaǵy – osy.
Shyńǵys hannyń óz rýyna jáne kórshi­les, týystas rýlaryna tıesili jer-sý attary túgeldeı túrikshe bolyp keledi, ári bári derlik qazaq dalasynda, odan qala berse, Ortalyq Azııa jerinde bolyp tabylady. Shyńǵys hannyń atamekeni bolǵan Burqan men Túrgen Járkent jerinde bolsa, arǵy atalary Qaıdý hannan burynǵy tarıhı qonystary Saıram (Shymkent jaq­ta), Talas (Taraz) jáne Ulytaý, sondaı-aq, Borsyq (Aral mańy) óńirleri eken. Olar Ónen boıyna, Ileti nemese Jete jerine Qaıdý atalarynyń bala kúninde kelgen. Sonymen Qaıdýdyń keıingi urpaǵy Shyńǵys hannyń mańdaıyna osyndaǵy Narat, Shaty, Qulja (bular QHR jerinde), Burqan, Túrgen, Qarqara, Sharyn (Sharǵyn-Chák), Qapshaǵaı (Zeren-Qapshaǵaı), Alataý (Ala-Taǵ) óńirinde tartysty da taǵdyrly ǵumyr keshý baqyty buıyrady. Ol ǵana emes, uly qaǵannyń uldaryna bólip bergen enshili jerleri de osy ólkede bolatyn. Aıtalyq, Almalyq Ile dárııasynyń basynda bolsa, Emil (Ómil) Alakólge jaqyn jerdegi Emil ózeni boıynda eken. Sodan arǵy Saýyrdyń kún jaq etegi bolyp keletin Qobyq (QHR) ta, odan batysqa qaraıǵy Mańyraq ta Shyńǵys han balalarynyń (Úkiteı men Shaǵataıdyń) enshileri bolatyn. Muny joǵaryda atalǵan eki musylman avtor
R. ad-Dın men A. Jýveını de, eki hrıstıan avtor Karpını men Rýbrýk te rastaıdy. Sosyn Shyńǵys hannyń bılik yqpaly Shyńǵystaý men Hantaýyna, odan Shyǵysqa qaraı Qaljyr men Qalǵuty, Qarataldyń jazyǵy men Saýyrdyń teriskeı etegine jetedi. Odan ary Ertis ózenin órleı Úliń­gir kóline deıin baryp, Buıryq handy sol arada joıady. Sol joryqtan qaıta oral­ǵan­da, Marqakóldiń aýzyndaǵy Terekti óńirinde Oń han, Taıan han úsheýi arbasyp qalady. Ózińiz baıqap otyrǵandaı, osynda atalǵan jer men sýdyń attary túgeldeı túrikshe, ári solardyń bári de búginge deıin sol kúıinde saqtalyp keledi. Bir qyzyǵy, sol jerlerde áli de sol kezdegi rýlar tu­ryp jatyr.
Endi Shyńǵys hannyń yqpaly batysqa qaraıǵy Qara-Qytaı men Horezm qarama­ǵyn­daǵy ólkelerge oıysady. Soǵan baılanysty zamandas tarıhshylar Ulytaý (Ulyq-Taq), Taraz, Otyrar, Syr, Yrǵyz (Yr­­ǵyn) týraly jaza bastaǵan-dy. Munda­ǵy toponımder de túrik tiliniń evolıýııasyna baılanysty azdy-kópti fonetıkalyq ózgerispen áli saqtalyp keledi, ári túgeli­men tól túrki ataýlar. Jalpy Shyńǵys han zamanyndaǵy jer-sý attarynyń kópshiligi túrik tilinde bolǵan, al basqa tildegileriniń ózi bizge túrikshe qoldanyspen (akentpen) jetti. Aıtalyq, sóz ishindegi dybystar bir­de «j», birde «ı» bolyp nemese keıde «u», keıde «y» bolyp, taǵy birde «ch» men «sh» dy­bystarynyń oryndary almasyp kelip otyrady. Budan Shyńǵys han áýleti zama­nyn­daǵy túrik tiliniń álemdik deńgeıdegi yq­paly anyq kórinip turady. Mine, bul da ordanyń qaı tilde sóılegenine naqty dálel bola alady. Iaǵnı Shyńǵys hannyń ózi de, ol ókildik etken tıtýldyq ult ta túrik tekti bolǵandyqtan ǵana osyndaı túrik tildi bılik qalyptasqan. Alaıda, Shyń­ǵys han tarıhyna qatysty tarıhnamalardy aýdarǵan nemese ony zerttegen mamandar túpnusqadaǵy ataýlardy únemi mońǵolshaǵa kúshpen burmalap otyrady. Árıne, túrki tildi zerdeli oqyrman úshin munyń paıdaly jaǵy da bar. Óıtkeni osy burmalaýlarǵa qarap otyryp-aq túp mátin­degi ataýdyń taza túrikshe bolǵanyna, áste mońǵolsha bolmaǵanyna kózi jete túsedi.
Joǵaryda atap ótkenimizdeı, Shyńǵys han tarıhyna qatysty jer-sý attarynyń kóbisi túrikshe bolǵanyna oraı, ol atyrap­tar­daǵy rýlar da túgeldeı derlik túrikter. Bul sózimizge kóp qınalmaı-aq qyrýar dáıek keltirýge bolady. Endeshe, taǵy da toponımderge toqtalyp, joǵarydaǵy ti­zim­­di ary jalǵastyrsaq: Syr, Ámý (Óksús), Maý­ranahr, Edil (Etil), Jaıyq (Iaıyq), Kas­pıı (Ábeskún), Qaraqum, Qumanııa, Moǵolstan (Jetisý), Saraı, Saraıshyq, Iánkent, Buhara, Samarqant, Bestam, Balyq, Úrgenish, Barshynkent (Barchynkent), t.t. osylaı ulasa beredi. Al endi rýlaryn atap kóreıik: kereı (kereıt), naıman, jalaıyr, dýlat (duǵlat), qońyrat (qońǵyrat), qypshaq, qańly, tana, taz, dóıt (dóıtiǵut), alshyn, baıuly (baıoqu, baıur­qy, baıaýt), adaı (daı), tama, kete, bes shekti (bes ermen), sirgeli (sirgeti), shanyshqyly (chanchyǵut), qylysh (qylych, qalach), saljuq (seljúk), quman, bashqurt (bashqyrt), túrkimen, bulǵar, uıǵyr, qyrǵyz, t.b. bolyp jalǵasady. Mundaı iri arystardy bylaı qoıǵanda, janys, taraqty, aqqoıly, qaraqoıly, oraqty (oraqchyl), andas (anda), tory (torýk), mańǵytaı (mańǵyt), qı­ıat, tóre, qaraqas, qoralas, qulshyǵash (qulshynty), kúrleýit (qypshaqtyń kishi rýy), taǵy sol sııaqty rý-taıpalar. Osynaý rýlardyń aty ǵana túrikshe emes, zaty da taza túrki. Olar túrik halyqtarynyń arasynda, ásirese, qazaq ultynyń ishinde bú­gin­ge deıin báz-baıaǵysyndaı saqtalǵan.
Ataı ketpesek obal bolatyn taǵy bir shyndyq bar. Ol – Shyńǵys han ordasynda túrik halyqtaryna sińisti bolyp ketken musylmandyq ataýlar men turmystyq sózder de keń kólemde qoldanylǵany (G.Rýbrýk, P,Karpını, M.Polo jáne R.ad-Dın, A. Jýveını eńbekteri boıynsha). Solardyń birazyn atap óter bolsaq: Qu­ran, Alla, Rabby, Muhammed, Hadıs, ıman, oraza, namaz, zeket, hajy, meshit, qybyla (hıbula), halal, ǵadaýat, hanafı, shafıǵı, hoja, seıit, qalıfa, bıdaǵat, kápir (kafır), ısmaıylıt, t.b. sekildi kóptegen ıslamı sózder ordanyń kúndelikti tirshili­ginde qoldanysta bolǵan. Al adam at­ta­ryn­da da, máselen, Muhammet (Joshy­nyń uly), Qoja jáne Ilııas (Shaǵataı ur­paq­tary), Fatıma (Úkiteı qaǵannyń hanymy) qatarly haq musylmansha esimder jıi ushyrasady.
Biraz derektiń izine úńilgen sııaqty­myz. Bizdiń qalamymyzdyń ushyna ilik­pegen derekter áli de barshylyq, bárin tize berýdi murat tutpadyq. Olardy T.Ábenaı­uly­nyń zertteý eńbekterinen de molynan tabýǵa bolady. Qytaıshadan aý­darylǵan eńbekterdegi túrkilik nusqasyn saqtap qalǵan ondaı sózderdi Tileýberdi kóp ret­te qara árippen terip usynyp, oqyrman naza­ryn ádeıi buryp otyrady. Bolashaq zertteýshiler osyǵan mán berer bolsa, bul taqyrypqa áli de talaı maqala jazylaryna senem.
Baıqaǵan bolarsyzdar, men Shyńǵys han taqyrybyna jazǵan maqalalarymnyń bárinde mindetti túrde Tileýberdi Ábenaı­uly­nyń zertteýlerine arqa súıep, qoldaı sóıleımin. Olaı etetin sebebim – birin­shi­den, Tileýberdide eshqandaı bura tartý, qısyndatý joq, tek naqty derekterdi sóıletý bar. «Bura tarsa», ol – taza qazaq ultynyń múddesine qyzmet jasaǵany ǵa­na. Ekinshiden, ol qyrylmaǵan, jonyl­ma­ǵan, jabaıy ósken aǵashtaı ekologııalyq taza jemis beretin tabıǵı talant: bilimdi, oqyǵan-túıgeni kóp; jazsa, kemerinen asyp-tógilip jazady; sóıletseń, lekilde­gen oı tizginin irikpeı, kósile sóıleıdi. Bul dáris oqyp jattyqpaǵan adamnyń minezi. Ony asyqpaı, áńgimelesip otyryp tyńdaý kerek. Sonda qulaq quryshyń qanady. Bul sózim – oǵan jasalǵan jarnama emes, «bolaıyn degen jigittiń belin bý da, jolyn ash» deıtin qazekemniń ustanymyna saı jasalǵan iltıpát. Daryndy oralman inim­di qoldaýdyń bir jóni ǵana. «Ilgeri basqan inini keri ketken aǵa tosar» degizýden saqtasyn! Qazaq handarynyń túp atasy bolǵan, qazaq memlekettiliginiń bastaýynda turǵan Shyńǵys handaı alyp tulǵa­nyń rýhyn ultymyzǵa qaıta tabystyrǵan azamatqa, halqymyzdyń ólgenin tiriltip, óshkenin jandyrýǵa ólsheýsiz qyzmet etken baýyrymyzǵa qoldan keler osynaý kómegimizdi kóp kórmegenderińiz jón. Qaıta Tileýberdige naqty qarjylyq kómekterin kórsetip, kitápterin shyǵaryp berip júrgen, ult tarıhynyń shynaıy jana­shyryna aınalǵan meenat azamat­tarǵa da alǵys jaýdyraıyq. Olardyń da atyn atap, mereılerin tasytaıyq! Azamattardy qoldaýda sóz kómektiń de orny aıyryqsha ekeni este bolǵaı!

Maral YSQAQBAI,

«Qazaq ádebıeti»

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз