قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ يندۋستريالاندىرۋ جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولماعانىن اشىپ ايتقان ەدى.
«ءبىز الەمدىك كونيۋنكتۋرانىڭ ناشارلاعان جاعدايىندا باسەكەنىڭ ارتقانىن، ساۋدا قاقتىعىستارىنىڭ شيەلەنىسكەنىن، جالپى جاھاندىق قاراما-قايشىلىقتاردى باقىلاپ وتىرمىز. ءبىز كورىپ وتىرعانداي، الەم ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. سوندىقتان، ءبىز ۋاقىتتان قالىپ قويماۋىمىز قاجەت»، دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
سونىمەن قاتار، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باعالاۋى بويىنشا ەكونوميكا قۇرىلىمىندا تۇبەگەيلى وزگەرىس بايقالمايدى. 10 جىلدان استام ۋاقىت بويى جالپى ىشكى ونىمدەگى وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ۇلەسى 11 پايىزدىڭ اينالاسىندا. 2015-2018 جىلدار ارالىعىندا ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ءوسىمى جوسپارلانعان 12 پايىزدىڭ ورنىنا 4 پايىزعا عانا جەتتى. وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولداۋعا بولىنگەن ماقساتتى 600 ميلليارد تەڭگە بيۋروكراتيالىق پروبلەمالارعا بايلانىستى ءتيىستى ادرەساتىنا جەتپەگەن. «ماعان باياندالعانداي، 16 تامىزداعى جاعداي بويىنشا جالپى قۇنى 62,3 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن 148 جوبا عانا ماقۇلدانعان»، – دەدى پرەزيدەنت.
يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جىلدارىندا 8 ترلن تەڭگەنىڭ 961 جوباسى ىسكە قوسىلىپ، 50000 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى اشىلعان ەكەن. ايتسە دە 2011 جىلدان بەرى ەلدەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ رەسمي كورسەتكىشى 5 پايىزدان كەمىمەي تۇر.
ەستەرىڭىزدە بولسا، 2018 جىلدىڭ سوڭعى جۇمىس كۇنى سول كەزدەگى پرەمەر –مينيستر باقىتجان ساعىنتاەۆ تا ««مىڭداعان زاۋىتتى اشتىق دەپ ايتىپ وتىرمىز. ال ولار ەڭبەك ونىمدىلىگىن نەگە جوعارىلاتپايدى؟ سوندا قانداي زاۋىتتار اشىپ جاتىرسىزدار؟»، دەپ، ماسەلەنى توتەسىنەن قويعان. بىراق ايتىلعان ءسوز ايتىلعان كۇيىندە قالدى. «پرەمەر ايتتى» دەپ وبلىس اكىمدەرى وزدەرىنە قاراستى ايماقتا اشىلىپ-جابىلعان زاۋىتتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇكىمەتكە ەسەپ بەرۋگە اسىقپادى.
ماسەلەنىڭ ءمانىسىن انىقتاۋعا باقىتجان ساعىنتاەۆ ۇكىمەتى دە نيەت تانىتپاپتى. وسىلايشى شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەلەر دەر كەزىندە شەشىلمەي، ايتىلماي، كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ قاتارىن تولىقتىرا بەرەدى. ساراپشىلار 2018 جىلدىڭ سوڭعى كۇنى ەكس-پرەمەر باقىتجان ساعىنتاەۆ باستاپ، بۇگىنگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ قوستاپ جوقتاعان 1250 كاسىپورىننىڭ تىم بولماسا، 120-سى جۇمىس ىستەگەندە ەلىمىزدىڭ يمپورت تاۋارلارعا دەگەن تاۋەلدىلىگىنىڭ دەڭگەيى اناعۇرلىم تومەن بولاتىنىن ايتادى.
ساياساتتانۋشى-ساراپشى زامير قاراجانوۆ ايتقانىنداي، مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا سالىنىپ، الدەبىرەۋلەردىڭ جەمساۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن ينۆەست-جوبالاردى «قايدا-قايدا» دەپ تۇگەندەۋ ەشكىمگە ابىروي بەرمەيدى.
«ەگەر، ۇكىمەت شىنداپ كىرىسسە 1250 زاۋىتتىڭ قايسىسىنىڭ جۇمىس ىستەپ، توقتاپ تۇرعانىن انىقتاۋدىڭ ميلليون ءتۇرلى تەتىگى بار. «اتامەكەن ۇكپ پالاتاسى شىنداپ كىرىسسە، سكرينگتىك تاسىلمەن-اق انىقتاۋعا بولار ەدى. بىراق بۇل قالامعا بارۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى»، دەيدى زامير قاراجانوۆ.
الەمدىك تاجىريبەدە يدمب-عا ۇقسايتىندار بارشىلىق. سونىڭ ىشىندە بىزگە ەڭ جاقىنى – قىتاي تاجىريبەسى. بىراق ول ەلدە مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا قارجىلاندىرعان جوبالارعا جىل ارالاتىپ بارىپ سكرينگ –تالداما جاسايدى. قورتىندى بويىنشا توپ جارىپ شىعادى دەپ ۇمىتتەنگەن جوبالار مەملەكەت تاراپىنان قوسىمشا قارجىلاندىرىلادى. مۇنداي تاجىريبە نورۆەگيا جانە فينليانديادا دا ءىشىنارا بولسا دا كەزدەسىپ قالادى ەكەن. ايتپاقشى، سوڭعى ەكى ەلدەگى كەيبىر ءىرى كومپانيالار سكرينگتتىك تالداۋ بويىنشا ىرىكتەلىپ شىعىپتى. «مۇنداي ءادىس الەمنىڭ تالاي ەلدەرىندە بار. الپاۋىت كومپانيالار سكرينگتىك تالداما ناتيجەسىندە وسىلاي ىرىكتەلىپ شىعادى. مۇنداي تالدامالار وزگە دە شاعىن بيزنەستىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. يدمب نەگە توعىز جىلدا بىردە-ءبىر ەكى اياعىن تىك تۇرىپ، ىشكى نارىقتا سۇرانىسقا يە كومپانيانى ەلگە تانىتپادى؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى وسى» دەيدى زامير قاراجانوۆ.
ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن № 1 پروبلەما – باسەكەلەستىككە باسىمدىق بەرىلمەي كەلدى
يدمب شەڭبەرىندە قارجىلاندىرىلعان جوبالاردىڭ ءوزى جەكەلەگەن اكىمدەردىڭ مۇددەلەرىنەن ءارى اسا الماي قالعان ساتتەرى از ەمەس.
«كەزىندە اكىمدەر حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى جەكە كاسىپپەن اينالىسسىن دەگەن تاپسىرما الدى. ناتيجەسىندە قوراسىنداعى ەكى سيىرىنىڭ ءسۇتىن ساتىپ، نان-سۋىن ايىرباستاپ وتىرعانداردىڭ ءبارى جەكە كاسىپكەر بولىپ تانىلدى دا جوعارىعا سولاي ەسەپ بەرىلدى»، دەيدى زامير قاراجانوۆ.
زامير قاراجانوۆ كاسىپورىنداردى قارجىلاندىرۋدىڭ تەتىكتەرىندە ايقىندىلىق بولماعانىنا جەكە-دارا توقتالىپ ءوتتى. مەملەكەت سول جوبالاردى قارجىلاندىرماستان بۇرىن بيزنەستىڭ تامىرلانىپ كەتۋىنە قولايلى جاعدايدى زاڭمەن بەكىتۋ كەرەك ەدى. بۇل فاكتور ەلدەگى ىشكى-ۇلتتىق ينۆەستورلاردىڭ قاتارىن ازايتىپ جىبەرىپتى. الەمدىك تاجىريبەدە ەلدەگى ينۆەستيتسيانىڭ 80 پايىزى ۇلتتىق ينۆەستورلار، ال 20 پايىزى شەتەلدىك ينۆەستورلار بولۋى ءتيىس.
ۇلتتىق ينۆەستور ەكونوميكاعا قارجى سالۋعا مۇددەلى ەمەس،
زامير قاراجانوۆ كەز-كەلگەن بيزنەس جوبا ەڭ الدىمەن تاۋەكەلگە باسىمدىق بەرەتىنىن، باسقاشا بولسا، ونىڭ تاۋەكەلى دە جوعارى بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. بىزدەگى يدمب-ءنىڭ باستى كەمشىلىگى اقشا ءبولىندى، سونىمەن ءىس بىتتىمەن شەكتەلدى. مۇنىڭ سوڭى قازاقستان جەتىدەگى بالا مەن جەتپىستەگى قارياسىنا دەيىن يندۋستريالدى ايماق دەگەن اقپاراتقا پرەزيدەنتتىڭ سەنۋىمەن، ال حالىقتىڭ جۇمىس ىزدەپ كوشەگە شىعۋىمەن اياقتالدى. سوندىقتان ساراپشىلار ۇكىمەت باعدارلامانى قابىلداماستان بۇرىن بىرىنشى كەزەكتە بيزنەس-جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا ەمەس، باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ورتانىڭ قۇقىعىن زاڭمەن قورعاۋعا باسىمدىق بەرۋى ەكەنىن ايتىپ وتىر.
« ءبىزدىڭ ەلدە بيزنەستىڭ قۇقىن تەك زاڭمەن قورعاۋ جاعى كەمشىن. قازاق ينۆەسترلارىنىڭ ىشكى نارىقتاعى ۇلەسىنىڭ ازدىعىنىڭ دا سەبەبى وسى ەكەن. وسى رەتتە، ساراپشى شەتەلدىك نيۆەستورلاردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن جۇزەگە اسقان جوبالارعا اسا ساقتىقپەن قاراۋ قاجەتتىگىن ايتادى. سەبەبى ولار قارجىسىنىڭ جەلگە ۇشقانىنا توزبەيدى. «2008-2018 جىلدار اراسىندا قارجىلاندىرىلعان جوبالاردا شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسىنىڭ قانشا بولعاندىعى تۋرالى دەرەك كوزدەر ەندى جاريالانىپ جاتىر. مۇندا جوبالاردىڭ جابىلىپ قالۋى – قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق يميدجىنە تەرىس اسەر ەتەدى. قۇنى 1-3 ملرد اقش دوللارىنا باعالانعان جوبالارداعى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى، كەم دەگەندە 10 پايىز بولادى، ال بۇل از قارجى ەمەس»، دەيدى زامير قاراجانوۆ.
وندىرىسكە تەك ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن شىنداپ مويىن بۇرۋىمىز كەرەك
ەكونوميست-ساراپشى توعجان قوجاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جوبالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قالتالىلاردىڭ ماكروەكونوميكالىق جاعدايلارىن شەشۋ ءۇشىن قابىلداناتىن كورىنەدى. زاۋىتتى اشۋمەن شارۋا بىتپەيتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن كاسىپكەر بولۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك بيزنەس پەن بيلىك اراسىنداعى «ويىن ەرەجەسىنىڭ» الىپپەسىن بىلسەڭ بولدى. «الەمدىك تاجىريبەدە زاۋىت نەمەسە كاسىپورىنداردى اشقان كەزدە ونىڭ شيكىزات كوزىن جانە قاي تاراپقا وتكىزۋ جانە تاۋارلاردىڭ وتىمدىلىگى زەرتتەلەدى. بۇل ءۇشىن ۇكىمەت جانىنان ينۆەستجوبالاردىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن زەردەلەيتىن تاۋەلسىز ورتالىق جاساقتالۋى كەرەك.بىزدە ونداي ورتالىقتىڭ بار-جوعىن بىلمەيمىن»، -دەيدى توعجان قوجاليەۆا.
سونىمەن بىزدە يننوۆاتسيالىق جوبالار قالاي قارجىلاندىرىلادى ەمەس، قالاي پايدالانۋعا بەرىلەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك!
2015-2018 جىلدارى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن تەلەكوپىردە قىزىلوردا، تۇركىستان وبلىستارىندا ءبىر-بىرىنە كورشى قونعان اۋدانداردا ءبىر ءونىم شىعاراتىن زاۋىتتاردىڭ تۇساۋى كەسىلگەنىن حابارلاندى. قازىر ول زاۋىتتاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى جايلى كۇندەلىكتى باسىلىم بەتتەرىندە ايتىلا بەرمەيدى. مۇنىڭ سوڭى قازاق بيزنەسىن توبەدەن باقىلاپ وتىرعان شەنەۋنىكتەردىڭ «وسىنىڭ سالدارىنان سالدارىنان شەتەلدىك وندىرۋشىلەردىڭ ونىمدەرىن ساتىپ الۋدى جالعاستىرىپ كەلە جاتىر» دەپ شىر-پىرى شىعىپ، اقتالۋىنا الىپ كەلدى.
ءبىر-بىرىمەن ارا-قاشىقتىعى 30 كيلومەتر جانە تۇرعىندارىنىڭ سانى 5-10 مىڭعا جەتپەيتىن اۋىلداردا بىردەي ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىندار نە ءۇشىن كەرەك؟
ساراپشى توعجان قوجاليەۆا «پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ يدمب شەڭبەرىندە قارجىلاندىرىلعان ينۆەستجوبالاردىڭ ەكونوميكاعا اسەرىن ارتتىرعىسى كەلسە تەلەكوپىرلەر كەزىندە جاڭادان اشىلىپ جاتقانى ەمەس، ناقتى جۇمىس ىستەيتىن جوبالاردىڭ ەسەبىن سۇراپ، باقىلاۋدا ۇستاۋ كەرەك» دەگەن پايىمدى العا تارتىپ وتىر. سەبەبى كەز كەلگەن جوبا تەك ەكى نەمەسە ءۇش جىلدان كەيىن عانا تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەي باستايدى.
وسى رەتتە ساراپشى يننوۆاتسيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرعان كەزدە تەحنولوگيالىق تىزبەكتىڭ تيىمدىلىگىن ەسكەرە ءجۇرۋدىڭ كەزى كەلگەنىن، بۇل ءتاسىل الەمدىك تەحنولوگيالار تىزبەگىنە اپارار بىردەن-ءبىر جول ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. جاپونيانىڭ نەمەسە وڭتۇستىك كورەيانىڭ الىپ كاسىپورىندارى قىتايدا ءوزىنىڭ ەنشىلەس كومپانيالارىن شىعارۋعا مۇددەلى. سەبەبى قىتايدا وندىرىستىك تەحنولوگيالىق تىزبەك ماسەلەسى جۇيەلى جولعا قويىلعان. تاپسىرىستىڭ سانى ارتقان سايىن تاۋاردىڭ وزىندىك قۇنى دا ارزانداي بەرەدى. «سوندىقتان الەمنىڭ الپاۋىت كومپانيالارى برەند ونىمدەرىنىڭ كەيبىر قوسالقى بولشەكتەرىن قىتايدا شىعارۋعا مۇددەلى. مىسالى، اۆتوكولىكتىڭ قۇتقارۋ جاستىقشاسى ءبىر كونۆەيەردە ميلليون دانامەن شىقسا، ونىڭ وزىندىك قۇنى 100 اقش دوللارى، ال 500 000 مىڭ بولسا 2 مىڭ مەن 3 مىڭ اقش دوللارىنىڭ اينالاسىندا بولۋى مۇمكىن. وزبەكستان اۆتوكولىك وندىرىسىندە وسى تاسىلگە باسىمدىق بەردى. قازىر وزبەك كولىكتەرىنىڭ قوسالقى بولشەكتەرىنىڭ 90 پايىزى وزبەكستاندا شىعارىلادى»، دەيدى توعجان قوجاليەۆا.
«تەحنولوگيالىق-وندىرىستىك تىزبەكتى دامىتۋعا قول جەتكىزسەك، اقپاراتتى تەحنولوگيادان حابارى بار جاستار جوو-دان كەيىن سول ءوندىرىس وشاعىنا بارۋعا اسىعىپ تۇرار ەدى» دەگەندى ساراپشىلار كوپتەن ايتىپ تۇر. مۇنداي جاعدايدا باسىمدىق تەك باسەكەگە عانا بەرىلەدى. «ءبىز تىم بولماسا ماشينانىڭ دوڭعالاعىن ساپالى ەتىپ دايىنداۋدى ۇيرەنەيىكشى. سول كەزدە دۇنيەنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورنالاسقان ەلدە كولىك قۇراستىرۋمەن اينالىساتىن الىپ كونتسەرن وزىنە قاجەتتى دوڭعالاقتى بىزدەن كەلىپ الادى. ساعان تيەسىلى – ءوندىرىستىڭ باعىتىن ولاردىڭ تاپسىرىسىنا قاراپ بەيىمدەۋ، سول ارقىلى الەمدىك وندىرىستىك تىزبەكتە قازاقستاندىق ۇلەستى كوبەيتەر ەدىك» دەيدى توعجان قوجاليەۆا.
«تۇركيا بيزنەسىنىڭ قۇپياسى نە؟ » دەگەن ساۋالدىڭ مىڭ ءتۇرلى جاۋابى بار. تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ جالپى سيپاتى قوعامنىڭ ورتا تابىستى سەگمەنتىنە باعىتتالعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
تۇركيالىق كاسىپكەر احمەت الياز بۇل كونتسەپسيانىڭ نەگىزى 1990 جىلداردىڭ باسىندا تۇرعىت ءوزالدىڭ كەزىندە قالانعانىن ايتادى. تۇرىك بيزنەسىنىڭ كۇرە تامىرىنا قان جۇگىرتىپ تۇرعان وسى فاكتور تۇركيانى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوستى.
«كوپشىلىك اراسىندا مۇنى حالىقتىڭ ساۋداعا بەيىمدىلىگىمەن بايلانىستىراتىندار كوپ. مەن مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. 1990 جىلدارى، تۇرعىت ءوزالدىڭ تۇسىندا قازاقستانداعى يدمب-نا ۇقساس جوبالارعا باسىمدىق بەرىلدى. قازاقستاننان ايىرماشىلىعى مۇنىڭ ءبارى وندىرىستىك تەحنولوگيالىق تىزبەككە نەگىزدەلدى. ارادا 10-15 جىل وتكەندە تۇركيانىڭ ۇلكەن قالالارىنىڭ اينالاسى بىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان كلاستەرلىك ايماققا اينالدى. تۇركياداعى اتاعى الەمگە تانىلعان كومپانيالاردىڭ 80 پايىزىنىڭ ىرگە تاسى سول كەزدە قالاندى. مەملەكەت ءار جوبانىڭ باسىندا قاراۋىل بولىپ تاياق ۇستاپ تۇرا المايدى. وعان حالىقتىڭ قولداۋى قاجەت» دەيدى احمەت الياز
راۋان ءىلياسوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
