Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ındýstrııalandyrý jyldary Qazaqstan ekonomıkasynyń qurylymynda túbegeıli ózgerister bolmaǵanyn ashyp aıtqan edi.
«Biz álemdik konıýnktýranyń nasharlaǵan jaǵdaıynda básekeniń artqanyn, saýda qaqtyǵystarynyń shıeleniskenin, jalpy jahandyq qarama-qaıshylyqtardy baqylap otyrmyz. Biz kórip otyrǵandaı, álem bir ornynda turmaıdy. Sondyqtan, biz ýaqyttan qalyp qoımaýymyz qajet», dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Sonymen qatar, Qasym-Jomart Toqaevtyń baǵalaýy boıynsha ekonomıka qurylymynda túbegeıli ózgeris baıqalmaıdy. 10 jyldan astam ýaqyt boıy jalpy ishki ónimdegi óńdeý ónerkásibiniń úlesi 11 paıyzdyń aınalasynda. 2015-2018 jyldar aralyǵynda eńbek ónimdiliginiń ósimi josparlanǵan 12 paıyzdyń ornyna 4 paıyzǵa ǵana jetti. Otandyq óndirýshilerdi qoldaýǵa bólingen maqsatty 600 mıllıard teńge bıýrokratııalyq problemalarǵa baılanysty tıisti adresatyna jetpegen. «Maǵan baıandalǵandaı, 16 tamyzdaǵy jaǵdaı boıynsha jalpy quny 62,3 mıllıard teńgeni quraıtyn 148 joba ǵana maquldanǵan», – dedi Prezıdent.
Indýstrııalandyrý baǵdarlamasyn júzege asyrý jyldarynda 8 trln teńgeniń 961 jobasy iske qosylyp, 50000 myń turaqty jumys orny ashylǵan eken. Áıtse de 2011 jyldan beri eldegi jumyssyzdyqtyń resmı kórsetkishi 5 paıyzdan kemimeı tur.
Esterińizde bolsa, 2018 jyldyń sońǵy jumys kúni sol kezdegi Premer –mınıstr Baqytjan Saǵyntaev ta ««Myńdaǵan zaýytty ashtyq dep aıtyp otyrmyz. Al olar eńbek ónimdiligin nege joǵarylatpaıdy? Sonda qandaı zaýyttar ashyp jatyrsyzdar?», dep, máseleni tótesinen qoıǵan. Biraq aıtylǵan sóz aıtylǵan kúıinde qaldy. «Premer aıtty» dep oblys ákimderi ózderine qarasty aımaqta ashylyp-jabylǵan zaýyttardyń taǵdyry týraly úkimetke esep berýge asyqpady.
Máseleniń mánisin anyqtaýǵa Baqytjan Saǵyntaev úkimeti de nıet tanytpapty. Osylaıshy sheshilýi tıis máseleler der kezinde sheshilmeı, aıtylmaı, kúrmeýi kúrdeli máselelerdiń qataryn tolyqtyra beredi. Sarapshylar 2018 jyldyń sońǵy kúni eks-premer Baqytjan Saǵyntaev bastap, búgingi Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev qostap joqtaǵan 1250 kásiporynnyń tym bolmasa, 120-sy jumys istegende elimizdiń ımport taýarlarǵa degen táýeldiliginiń deńgeıi anaǵurlym tómen bolatynyn aıtady.
Saıasattanýshy-sarapshy Zamır Qarajanov aıtqanyndaı, memlekettiń qarjysyna salynyp, áldebireýlerdiń jemsaýyna túsip ketken ınvest-jobalardy «Qaıda-qaıda» dep túgendeý eshkimge abyroı bermeıdi.
«Eger, úkimet shyndap kirisse 1250 zaýyttyń qaısysynyń jumys istep, toqtap turǵanyn anyqtaýdyń mıllıon túrli tetigi bar. «Atameken UKP palatasy shyndap kirisse, skrıngtik tásilmen-aq anyqtaýǵa bolar edi. Biraq bul qalamǵa barýǵa eshkimniń batyly barmaıdy», deıdi Zamır Qarajanov.
Álemdik tájirıbede IIDMB-ǵa uqsaıtyndar barshylyq. Sonyń ishinde bizge eń jaqyny – Qytaı tájirıbesi. Biraq ol elde memlekettiń qazynasyna qarjylandyrǵan jobalarǵa jyl aralatyp baryp skrıng –taldama jasaıdy. Qortyndy boıynsha top jaryp shyǵady dep úmittengen jobalar memleket tarapynan qosymsha qarjylandyrylady. Mundaı tájirıbe Norvegııa jáne Fınlıandııada da ishinara bolsa da kezdesip qalady eken. Aıtpaqshy, sońǵy eki eldegi keıbir iri kompanııalar skrıngttik taldaý boıynsha iriktelip shyǵypty. «Mundaı ádis álemniń talaı elderinde bar. Alpaýyt kompanııalar skrıngtik taldama nátıjesinde osylaı iriktelip shyǵady. Mundaı taldamalar ózge de shaǵyn bıznestiń damýyna serpin beredi. IIDMB nege toǵyz jylda birde-bir eki aıaǵyn tik turyp, ishki naryqta suranysqa ıe kompanııany elge tanytpady?» degen saýaldyń jaýaby osy» deıdi Zamır Qarajanov.
Bizdiń el úshin № 1 problema – básekelestikke basymdyq berilmeı keldi
IIDMB sheńberinde qarjylandyrylǵan jobalardyń ózi jekelegen ákimderdiń múddelerinen ári asa almaı qalǵan sátteri az emes.
«Kezinde ákimder halyqtyń basym kópshiligi jeke kásippen aınalyssyn degen tapsyrma aldy. Nátıjesinde qorasyndaǵy eki sıyrynyń sútin satyp, nan-sýyn aıyrbastap otyrǵandardyń bári jeke kásipker bolyp tanyldy da joǵaryǵa solaı esep berildi», deıdi Zamır Qarajanov.
Zamır Qarajanov kásiporyndardy qarjylandyrýdyń tetikterinde aıqyndylyq bolmaǵanyna jeke-dara toqtalyp ótti. Memleket sol jobalardy qarjylandyrmastan buryn bıznestiń tamyrlanyp ketýine qolaıly jaǵdaıdy Zańmen bekitý kerek edi. Bul faktor eldegi ishki-ulttyq ınvestorlardyń qataryn azaıtyp jiberipti. Álemdik tájirıbede eldegi ınvestıııanyń 80 paıyzy ulttyq ınvestorlar, al 20 paıyzy sheteldik ınvestorlar bolýy tıis.
Ulttyq ınvestor ekonomıkaǵa qarjy salýǵa múddeli emes,
Zamır Qarajanov kez-kelgen bıznes joba eń aldymen táýekelge basymdyq beretinin, basqasha bolsa, onyń táýekeli de joǵary bolatynyn túsindirip berdi. Bizdegi IIDMB-niń basty kemshiligi aqsha bólindi, sonymen is bittimen shekteldi. Munyń sońy Qazaqstan jetidegi bala men jetpistegi qarııasyna deıin ındýstrııaldy aımaq degen aqparatqa Prezıdenttiń senýimen, al halyqtyń jumys izdep kóshege shyǵýymen aıaqtaldy. Sondyqtan sarapshylar úkimet baǵdarlamany qabyldamastan buryn birinshi kezekte bıznes-jobalardy qarjylandyrýǵa emes, básekelestikke qabyletti ortanyń quqyǵyn zańmen qorǵaýǵa basymdyq berýi ekenin aıtyp otyr.
« Bizdiń elde bıznestiń quqyn tek zańmen qorǵaý jaǵy kemshin. Qazaq ınvestrlarynyń ishki naryqtaǵy úlesiniń azdyǵynyń da sebebi osy eken. Osy rette, sarapshy sheteldik nıvestorlardyń qarjylandyrýymen júzege asqan jobalarǵa asa saqtyqpen qaraý qajettigin aıtady. Sebebi olar qarjysynyń jelge ushqanyna tózbeıdi. «2008-2018 jyldar arasynda qarjylandyrylǵan jobalarda sheteldik ınvestorlardyń úlesiniń qansha bolǵandyǵy týraly derek kózder endi jarııalanyp jatyr. Munda jobalardyń jabylyp qalýy – Qazaqstannyń ınvestıııalyq ımıdjine teris áser etedi. Quny 1-3 mlrd AQSh dollaryna baǵalanǵan jobalardaǵy sheteldik ınvestorlardyń úlesi, kem degende 10 paıyz bolady, al bul az qarjy emes», deıdi Zamır Qarajanov.
Óndiriske tek esep berý úshin emes, ózimiz úshin shyndap moıyn burýymyz kerek
Ekonomıst-sarapshy Toǵjan Qojalıevanyń aıtýynsha, mundaı jobalardyń basym kópshiligi qaltalylardyń makroekonomıkalyq jaǵdaılaryn sheshý úshin qabyldanatyn kórinedi. Zaýytty ashýmen sharýa bitpeıtinin bilý úshin kásipker bolýdyń qajeti joq. Tek bıznes pen bılik arasyndaǵy «oıyn erejesiniń» álippesin bilseń boldy. «Álemdik tájirıbede zaýyt nemese kásiporyndardy ashqan kezde onyń shıkizat kózin jáne qaı tarapqa ótkizý jáne taýarlardyń ótimdiligi zertteledi. Bul úshin úkimet janynan ınvestjobalardyń geografııalyq jaǵdaıyn zerdeleıtin táýelsiz ortalyq jasaqtalýy kerek.Bizde ondaı ortalyqtyń bar-joǵyn bilmeımin», -deıdi Toǵjan Qojalıeva.
Sonymen bizde ınnovaııalyq jobalar qalaı qarjylandyrylady emes, qalaı paıdalanýǵa beriledi degen suraqqa jaýap berip kóreıik!
2015-2018 jyldary Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń qatysýymen ótken telekópirde Qyzylorda, Túrkistan oblystarynda bir-birine kórshi qonǵan aýdandarda bir ónim shyǵaratyn zaýyttardyń tusaýy kesilgenin habarlandy. Qazir ol zaýyttardyń keıingi taǵdyry jaıly kúndelikti basylym betterinde aıtyla bermeıdi. Munyń sońy qazaq bıznesin tóbeden baqylap otyrǵan sheneýnikterdiń «osynyń saldarynan saldarynan sheteldik óndirýshilerdiń ónimderin satyp alýdy jalǵastyryp kele jatyr» dep shyr-pyry shyǵyp, aqtalýyna alyp keldi.
Bir-birimen ara-qashyqtyǵy 30 kılometr jáne turǵyndarynyń sany 5-10 myńǵa jetpeıtin aýyldarda birdeı ónim shyǵaratyn kásiporyndar ne úshin kerek?
Sarapshy Toǵjan Qojalıeva «Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev IIDMB sheńberinde qarjylandyrylǵan ınvestjobalardyń ekonomıkaǵa áserin arttyrǵysy kelse telekópirler kezinde jańadan ashylyp jatqany emes, naqty jumys isteıtin jobalardyń esebin surap, baqylaýda ustaý kerek» degen paıymdy alǵa tartyp otyr. Sebebi kez kelgen joba tek eki nemese úsh jyldan keıin ǵana tolyq qýatynda jumys isteı bastaıdy.
Osy rette sarapshy ınnovaııalyq jobalardy qarjylandyrǵan kezde tehnologııalyq tizbektiń tıimdiligin eskere júrýdiń kezi kelgenin, bul tásil álemdik tehnologııalar tizbegine aparar birden-bir jol ekenin aıtyp ótti. Japonııanyń nemese Ońtústik Koreıanyń alyp kásiporyndary Qytaıda óziniń enshiles kompanııalaryn shyǵarýǵa múddeli. Sebebi Qytaıda óndiristik tehnologııalyq tizbek máselesi júıeli jolǵa qoıylǵan. Tapsyrystyń sany artqan saıyn taýardyń ózindik quny da arzandaı beredi. «Sondyqtan álemniń alpaýyt kompanııalary brend ónimderiniń keıbir qosalqy bólshekterin qytaıda shyǵarýǵa múddeli. Mysaly, avtokóliktiń qutqarý jastyqshasy bir konveıerde mıllıon danamen shyqsa, onyń ózindik quny 100 AQSh dollary, al 500 000 myń bolsa 2 myń men 3 myń AQSh dollarynyń aınalasynda bolýy múmkin. Ózbekstan avtokólik óndirisinde osy tásilge basymdyq berdi. Qazir ózbek kólikteriniń qosalqy bólshekteriniń 90 paıyzy Ózbekstanda shyǵarylady», deıdi Toǵjan Qojalıeva.
«Tehnologııalyq-óndiristik tizbekti damytýǵa qol jetkizsek, aqparatty tehnologııadan habary bar jastar JOO-dan keıin sol óndiris oshaǵyna barýǵa asyǵyp turar edi» degendi sarapshylar kópten aıtyp tur. Mundaı jaǵdaıda basymdyq tek básekege ǵana beriledi. «Biz tym bolmasa mashınanyń dońǵalaǵyn sapaly etip daıyndaýdy úıreneıikshi. Sol kezde dúnıeniń ekinshi jartysynda ornalasqan elde kólik qurastyrýmen aınalysatyn alyp konern ózine qajetti dońǵalaqty bizden kelip alady. Saǵan tıesili – óndiristiń baǵytyn olardyń tapsyrysyna qarap beıimdeý, sol arqyly álemdik óndiristik tizbekte qazaqstandyq úlesti kóbeıter edik» deıdi Toǵjan Qojalıeva.
«Túrkııa bıznesiniń qupııasy ne? » degen saýaldyń myń túrli jaýaby bar. Túrkııa ekonomıkasynyń jalpy sıpaty qoǵamnyń orta tabysty segmentine baǵyttalǵanyn baıqaý qıyn emes.
Túrkııalyq kásipker Ahmet Alıaz bul konepsııanyń negizi 1990 jyldardyń basynda Túrǵyt Ózaldyń kezinde qalanǵanyn aıtady. Túrik bıznesiniń kúre tamyryna qan júgirtip turǵan osy faktor Túrkııany damyǵan elderdiń qataryna qosty.
«Kópshilik arasynda muny halyqtyń saýdaǵa beıimdiligimen baılanystyratyndar kóp. Men munymen kelispeımin. 1990 jyldary, Turǵyt Ózaldyń tusynda Qazaqstandaǵy IIDMB-na uqsas jobalarǵa basymdyq berildi. Qazaqstannan aıyrmashylyǵy munyń bári óndiristik tehnologııalyq tizbekke negizdeldi. Arada 10-15 jyl ótkende Túrkııanyń úlken qalalarynyń aınalasy bir-birimen bite qaınasyp jatqan klasterlik aımaqqa aınaldy. Túrkııadaǵy ataǵy álemge tanylǵan kompanııalardyń 80 paıyzynyń irge tasy sol kezde qalandy. Memleket ár jobanyń basynda qaraýyl bolyp taıaq ustap tura almaıdy. Oǵan halyqtyń qoldaýy qajet» deıdi Ahmet Alıaz
Raýan Ilııasov,
"Adyrna" ulttyq portaly
