(«Fılosofııa» termıniniń kóne grek tilindegi maǵynasy – danalyqty súıý («fılıa» – súıý, «sofıa» – danalyq). Fılosofııanyń qysqarǵan túri – «fálsafa». Bul sózdiń fonetıkalyq tulǵasy sál ózgerip, tilimizde pálsapa bolyp qalyptasty. Al, fılosof sóziniń qazaqsha balamasy – oıshyl.)
Ábý Nasyr Muhammed ıbn Muhammed Tarhan ıbn Úzlaǵ ál-Farabı at-Túrkı 870 jyly qazaqtyń ejelgi qalasy Otyrarda (arabtar Barba-Farab dep ataǵan) dúnıege kelgen. Shyǵys pen Batysty tereń bilimimen bas ıdirgen oıshyl fılosofııalyq-gýmanıtarlyq (fılosofııa, logıka, saıasat, soıologııa, lıngvıstıka, etıka, estetıka, poezııa, mýzyka) jáne jaratylystaný (astronomııa, kosmologııa, astrologııa, matematıka, fızıka, hımııa, medıına, geografııa) ǵylymdary salasynda aıryqsha eńbek etip, kóptegen jańalyq ashqan bolatyn. Sondaı-aq, ol grek oıshyldary Platon men Arıstotel fılosofııasy arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty joqqa shyǵaryp, kózqarastarynyń sıntezin jasady. Olardyń eńbekterin ári qaraı jalǵastyra zerttep, damytty. Jalpy alǵanda, Farabıdiń 150-deı shyǵarmasynyń 40-qa jýyǵy ǵana bizge jetti.
Farabıdiń dárejesi men fılosofııalyq oılaý mádenıetiniń joǵary bolǵanyna tań qalǵan bir adam oǵan bylaı suraq qoıady: «Siz kóp bilesiz be, álde Arıstotel kóp bile me?». Onyń tuspaldap aıtqan jaýaby bylaı: «Men onymen zamandas bolǵan jaǵdaıda, onyń eń myqty shákirti bolar edim». Farabıdiń Arıstoteldiń ózinen myqty ekenin moıyndaǵanyn osy jaýabynan kórýge bolady deıtinder bar kórinedi.
Keıbir grek ǵalymdary «Farabı eshqandaı jańalyq ashqan joq, tek grek oıshyldarynyń shyǵarmalaryn aýdardy», – dese, nemis shyǵystanýshysy F.Detrıııdiń oıynsha Shyǵysta Arıstotel ál-Farabıdiń eńbekteriniń arqasynda ǵana Arıstotel atanǵan. Aqyn, túrkitanýshy O. Súleımenov bolsa «Ejelgi grek oıshyldarynyń kitaptary sol kezde tek Baǵdatta ǵana saqtalǵan. Olardy ál-Farabı arab tiline aýdardy. Mine, sol kitaptar HI ǵasyrda Granada men Kordovaǵa jetedi. Sol jerde olardy latyn tiline aýdarady. Sosyn Arıstotel men Platonnyń kitaptary kúlli Eýropa boıynsha jasyryn túrde tarap ketedi. Osylaısha qaıta jandaný – ıaǵnı Renessans dáýiri bastaldy», – deıdi.
Farabı sálem bergennen keıin Sırııa bıleýshisi Saıf ad-Dəýla qurmet kórsetip, oǵan jaıǵasýyn suraıdy. Ǵalym: «Ózimniń dárejeme saı otyraıyn ba, álde sizdiń mártebeńizge saı ma?» dep surapty. Patsha oǵan: «Ózińniń dárejeńe saı», – dep jaýap beredi. Farabı barlyq ámirlerden ótip, patshany yǵystyryp, taqqa ózi otyrǵan eken.
Uly oıshylymyz Ál-Farabıdi óz dárejesine saı «Álemniń birinshi ustazy» dep aıtatyn ýaqyt kelgen sııaqty!
Qýanysh Jumabek
«Lıngvıstıka» mamandyǵy boıynsha fılosofııa doktory (PhD),
"Adyrna" ulttyq portaly
