بiزدiڭ ارعى-بەرگi تاريحتا قازاق اتاۋى شىعۋ توركiنiنiڭ بiرنەشە نۇسقاسى بار ەكەنi بەلگiلi. بiر نۇسقادا قازاقتىڭ ارعى اتاسى ساق بولعاندىقتان «قاسساق» اتانىپ، سودان قازاق اتانعانبىز دەسە، تاعى بiرiندە قازاق «ەركiن، ازات» دەگەن ۇعىممەن ماندەس بولعاندىقتان «قازاق» اتانعان دەيتiن بولجامدار بار.
سولاردىڭ بiرەۋi – الاش ارىسى مۇقامەتجان تىنىشباەۆ «ۆەليكيە بەدستۆيا…»*(«اقتابان شۇبىرىندى») اتتى ايگiلi شىعارماسىندا ايتىلاتىن كرافت ەسiمدi زەرتتەۋشi عالىم تالداعان اڭىز – بiزدiڭ وسى تالداۋ ماقالامىزدىڭ نەگiزگi وزەگi بولماق. اڭىزدىڭ قىسقاشا جەلiسi مىناداي (اڭىز – جادىمىزدا ابدەن كومەسكiلەنiپ، جويىلۋعا اينالعان ەجەلگi تاريحىمىزدان حابار بەرەتiن العاشقى دەرەككوز): ەرتەدە قالشا-قادىر دەگەن كiسi قۋ مەديەن دالادا شولدەن قاتالاپ، ولۋگە شاق قالعاندا، بiر قاز ۇشىپ كەلiپ، پەرiشتەگە اينالادى دا، قالشا-قادىردىڭ اۋزىنا سۋ قۇيىپ، ءومiرiن ساقتاپ قالادى. سودان ەكەۋi باس قۇراپ، ارالارىنان قازاق تۋادى. قازاق حالقى وسى بالادان تاراعان ۇرپاق-مىس دەلiنەدi.
ارداقتى ارىسىمىز م.تىنىشباەۆ قازاق اتاۋىنىڭ قۇرامىنداعى «قاز»-دى – زات ەسiم، «اق»-تى سىن ەسiم دەپ قاراستىرىپ، تۇرiك تiلدەرi ەرەجەسi بويىنشا سىن ەسiم ءار كەزدە زات ەسiمنiڭ الدىندا تۇراتىندىعىن ەسكەرiپ، بۇل نۇسقانى قابىلدامايدى.
بiز ءوز كەزەگiمiزدە وسى نۇسقانى قايتا قاراپ، اتالعان دەرەكتەردi باسقاشا سويلەتۋگە تالپىنىس جاساپ كورمەكشiمiز. VIII عاسىردا ورحون وزەنi بويىندا تۇرعىزىلعان كۇلتەگiن ەسكەرتكiشiندە سوعداق اتاۋى كەزدەسەدi. عالىمدار وسى اتاۋدى زەرتتەي كەلە، ەرتە زاماندا سوعدى مەملەكەتiنiڭ (سوعدىلىقتاردىڭ تۇپكiلiكتi مەكەنi, ياعني مەتروپولياسى) تۇرعىندارى ساۋدا-ساتتىق جاساۋ ماقساتىمەن باسقا مەملەكەتتەرگە بارىپ، وزدەرi بiرىڭعاي تۇراتىن شاعىن قالا نەمەسە اۋداندار (سوعدىلىقتاردىڭ بارىپ قونىستانعان مەكەنi, ياعني كولونياسى) قالىپتاستى دەگەن پiكiردە بولعان سياقتى. وسىنداي سوعدىلىقتار عانا بiرىڭعاي تۇراتىن مەكەنجايدى سول داۋiردەگi كوكتۇرiكتەر سوعداق اتاعاندىعى – عىلىمدا انىقتالعان جايت.
الايدا اتالمىش «اق» جۇرناعىنىڭ كورسەتەتiن ەمiلەلiك قىزمەتi كومەسكiلەنiپ، بۇگiنگi كۇنگە ءباز قالپىندا جەتپەي قالعان. بۇنى ەرەكشە جۇرناق اتاپ وتىرعانىمىز دا سوندىقتان. ەگەر ول جۇرناقتىڭ ەرەكشە ءمانi ساقتالعان بولسا، دۇنيە ءجۇزiنiڭ شار تارابىندا شاشىراپ جاتقان قاپتاعان «چاينا تاۋنداردى» «قىتاياق» نەمەسە «قىتايىق» اتاعان بولار ەدiك. ايتسە دە تiلiمiزدەگi «اق» جۇرناعى وسىعان ۇقساس ەمiلەلiك قىزمەتiن ءالi كۇنگە دەيiن اتقارىپ كەلەدi. مىسالى، «بيداي» ءسوزi موڭعول تiلiندە «بۋداي»، ماجار تiلiندە «بۋزا»، كونە تۇرiكشە «بۇعۇداي» دەپ اتالادى. ال بiزدە بيداي ء(داندi داقىل) – بيدايىق (بيدايعا ۇقساس شوپتەسiن وسiمدiك) دەيدi. سول سياقتى «اق» جۇرناعىنان تۋىندايتىن «دار» – «داراق»، «بۇتا» – «بۇتاق»، «پiر» – «پىراق» ت.ب.، اتاۋلار بار. بۇدان گورi كۇردەلiرەك ءتۇرi: ءتاڭiر – شاڭىراق. ساقا (ياكۋت) تiلiندە «ءتاڭiر» اتاۋى «تانگارا» دەپ جازىلادى. «ءتاڭiر» – كوكتiڭ كۇمبەزi دە، «شاڭىراق» – ءۇيدiڭ كۇمبەزi (تاڭ – تەڭ = شاڭ – شەڭ). بiر تۇبiردەن تۋىنداپ، ەكi بولەك ۇعىمدى بiلدiرەتiن زات ەسiمدەردi تۇرiك تiلدەرi «اق» جۇرناعى ارقىلى وسىلاي ايىراتىن ءۇردiس بار. ەگەر ماسەلەگە وسى تۇرعىدان قاراپ، «قازاق» اتاۋىنداعى «اق»-تى جۇرناق دەپ تانىساق، كرافت ۇسىنعان اڭىزداعى بولجام بويىنشا، قازدان تاراعان ۇرپاق ەكەنiمiز راس بولىپ شىعادى.
ال ماسەلەنiڭ ەتنو-لينگۆيستيكالىق قىرىنا كوبiرەك نازار اۋداراتىن بولساق، سوزدەن ءسوز تۋىنداۋى ابدەن مۇمكiن. ماسەلەن، اڭىزداعى كەيiپكەرiمiز «قاز» سياقتى قۇستىڭ بەينەسi ساق ءداۋiرiنiڭ اڭ ستيلiندەگi التىن جادiگەرلەرiندە دە كورiنiس تاپقانىن كورiپ ءجۇرمiز. وندا بايتەرەكتiڭ بۇتاقتارىندا بiر-بiرiنە قاراما-قارسى قاراپ، بiرi موينىن كوككە سوزىپ، ەكiنشiسi باسىن تومەن سالبىراتىپ وتىرعان ەكi قۇس بەينەلەنەدi. موينىن كوككە سوزعانى كوك تاڭiرگە تابىنۋدى بiلدiرسە، باسىن تومەن سالبىراتقانى ۇماي – جەر-اناعا iزەت ەتۋدi بiلدiرەتiنiن كەيiنگi ۇرپاققا تاڭعاجايىپ ونەر تۋىندىسى تۇرiندە وسىلاي اماناتتاعان بولسا كەرەك. ساق داۋiرiنە دەيiن باراتىن قازدىڭ ميفتiك بەينەسi قازاق اتتى حالىقتىڭ تاريحي جادىندا وسى اڭىزدا ايتىلعانداي ساقتالىپ كەلە جاتقانى عاجاپ-اق.
شىڭعىس قاعان حورەزمدi جاۋلاپ العاندا، وتىرار دارگەيi قايىرحانعا قاتىستى داۋدى جەلەۋ ەتكەن. قايىرحان كەيبiر تاريحي ادەبيەتتەردە قادىرحان تۇلعاسىندا دا ۇشىراسادى. سوعان قاراعاندا، تۇرiك تiلدەرiندە «ي» مەن «د» داۋىسسىزدارىنىڭ الماسۋ زاڭدىلىعى ەرتە داۋiرلەردەن بەرi ساقتالىپ كەلە جاتقانىنىڭ كۋاسi بولامىز. قايىر تۇلعاسى اۋەلگiدە «قاي» مەن «ار» ءسوزiنiڭ قوسىلۋىنان شىققان بولسا كەرەك. «قاي» كونە تۇرiك تiلiندە «جىلان» (جىلان تاقىرىبىنا كەلەسi كولەمدi ماقالامىزدا ارنايى توقتالاتىن بولامىز) دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. «ار» ءسوزi ماحمۋد قاشقاري سوزدiگiندە قازiرگi تiلiمiزدەگi ەر دەگەن سوزبەن بiر ماندەس. ياعني ار/ ەر ەكi ءتۇرلi تۇلعاداعى بiر ماعىنانى بiلدiرەتiن سوزدەر. «قاي» مەن «ار» زات ەسiمدەرi قوسىلعاندا، تiلiمiزدiڭ ۇندەستiك زاڭدىلىعى ىقپالىنا ۇشىراپ، «ا» داۋىستى دىبىسى «ى» داۋىستىعا وزگەرەدi دە، تۋىندى ءسوز العاشقى دەربەس نۇسقاسىنداعى ماندەرiنەن اجىراپ قالادى. بۇدان اڭىزداعى iلكi اتا – قالشا-قادىر (قادىر~قايىر) «قاي» – «جىلان» بەينەسiندە ايگiلەنگەنiن اڭعارامىز. ميفولوگيادا جىلان، نەگiزiنەن، ۇرعاشى، iلكi انا بەينەسiندە ۇشىراسادى. بiزدiڭ تالداۋىمىزداعى جىلان انالىق قالپىنان كەتiپ، اتالىققا اينالىپ كەتكەنiنە قاراعاندا، اڭىزىمىزدىڭ ميفولوگيالىق جاسى – وتە جاس!
دالiرەك ايتار بولساق، انالىق (ماتريارح) ءداۋiردi ارتقا تاستاپ، اتالىق (پاتريارح) ءداۋiردiڭ بوساعاسىنان اتتاپ قويعان زامانعا ساي كەلەدi. سونىمەن، ميفتiك iلكi انا – جىلان، بiزدiڭ اڭىزدا iلكi اتا – جىلانعا وزگەرگەن. «قاز» بەن «قالشا-قادىر» ءسوز تiركەسi «قاز» بەن «قالشا-جىلان» اتاعا وزگەرەدi.
قاز بەن قادىر/ قايىرعا قاراعاندا، قالشا – كۇردەلi كەيiپكەر. قالشانىڭ سىرتقى پوشىمى – توماعا-تۇيىق. وڭتۇستiكتiڭ ىقپالىنا قاتتى ۇشىراعانى بiردەن كوزگە ۇرادى. بەينە بiر اسiرەدiنشiل سەكتاعا كiرiپ الىپ، بەتiن پەردەلەپ العان قىزدارىمىز سياقتى. پارسى ما، اراب پا – ايىرىپ بiلمەيسiڭ. مۇنداعى وڭتۇستiك دەپ مەڭزەپ وتىرعانىم – ورتا عاسىرلاردا حورەزم تۇرiكتەرiنە ايتارلىقتاي ىقپالى بولعان پارسى جانە اراب مادەنيەتi ەكەنiن ەسكەرسەك، ماسەلەنi انىقتاپ، ناقتىلاۋعا تىڭ جول اشىلادى.
اكادەميالىق تاريحشى-زەرتتەۋشiمiز يۋ.زۋەۆ «حالاش» – رۋ الدە تايپا اتاۋىنداعى «ح» ءارپiن قالدىرىپ، «الاش» تۇلعاسىندا تالداۋ جاساعان. سويتسەك، ءۇندi-يراندىقتار داۋىستى دىبىسپەن باستالاتىن تۇرiك سوزدەرiنiڭ الدىنا «ھ» ءارپiن تiركەيدi ەكەن دە، ءسوزدiڭ العاشقى تۇلعاسى وزگەرiپ، پەردە جامىلعان قىز سياقتى تانىلۋدان قالادى ەكەن. سونىمەن، بiزدiڭ «الاش» ءسوزiمiز «ھالاش» تۇلعاسىندا وزiمiزگە قايتا ورالعان. كەيiن كيريلليتساعا اۋىسقاندا، «قالاش» تۇرiندە جازىلاتىن بولعان: «الاش~ھالاش~قالاش». پارسى، اراب تiلiنiڭ ەتكەن ىقپالى XV-XVI عاسىردا ءومiر سۇرگەن شالكيiز جىراۋدىڭ سوزiندە انىق بايقالادى:
بي تەمiرگە ايتقان بiرiنشi تولعاۋىندا:
«…اۋ، بورiلەر، بورiلەر،
ءبورiمiن دەپ جۇرەرلەر!
ءھاربiرiنiڭ بالاسى
التاۋ بولار، بەس بولار،
Iشiندە ابادانى بiر بولار.
ابادانىنان ايىرىلسا،
ولاردىڭ ھاربiرەۋi
ءھاربiر يتكە جەم بولار…» – دەپ، ورتا عاسىردىڭ باس كەزiنەن قالعان پەردەنi بۇگiنگi كۇنگە جەتكiزگەن ەكەن.
تاعى بiر-ەكi مىسال كەلتiرسەك، مۇحامەت حايدار دۋلاتي – پارسىشا اتى-ءجونi. قازاقشاسى «ايدارعا» وزگەرەدi. سويى – دۋلاتي، رۋى – «دۋلات» دەگەنگە سايادى. مۇحامەت – داڭقتى عالىمنىڭ يسلامي قوسالقى اتى; حاماداني پارسىشا سوي ات. تۇرiكشەسi ابادان نەمەسە ابات ەلدi مەكەنiنiڭ تۇرعىنى دەگەنگە كەلەدi. اباد، [ابود] – پارسىشا – ەلدi مەكەن دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. بۇگiنگi كۇنگi اكiم تارازي مەن تۇڭعىشباي ءال-تارازي اعامىزدى تاراز قالاسىنان ەكەندiكتەرiن لاقاپ سوي اتتارىنان وپ-وڭاي تانيمىز.
وسى قيسىنعا جۇگiنەتiن بولساق، بiزدiڭ «قالشا» «الشا» تۇرiنە قايتادان تۇرiكتەنەدi. زات ەسiمگە اينالدىرساق، الشا~الشىن/ التىن نەمەسە ءسال وزگەرگەن تۇردە الاشا~ الاشىن بولىپ قۇلپىرادى. وسىلايشا پارسى-اراب ىقپالىمەن بولعان ءسوز باسىنداعى «ھ»/ «ق» ءارپiن قالدىرۋ ارقىلى قازاقتىڭ الاشا، الشىن، التىن رۋلارىنىڭ اتاۋى قالىپتاسقان زامانعا، ياعني ورتا عاسىرلاردان ەرتە عاسىرلارعا جۇگiنۋگە ءماجبۇر بولامىز.
حۇن داۋiرiنەن، كەيiننەن كوكتۇرiكتەر داۋiرiنەن بەرi قاراي تۇرiك حالىقتارىنىڭ جالپى iلكi اناسى – ءبورi (توتەم) بولعانى بەلگiلi. سول ءبورi انانى سول كەزدەگi تابعاشتار وزدەرiندە تەرمينسوز بولماعاندىقتان بولار، موڭعولدىڭ «چينو»، قازاقشا ايتساق، «ءبورi» دەگەن ءسوزiن الىپ، «اچينو» دەگەنiن، قىتايشا (حانزۋشا) بiلمەيتiن حۇن، تۇرiك بابالارىمىز اچينو~ اشىنا دەپ، موڭعول ءسوزiن قىتايشادان تۇرiكتەندiرمەستەن قابىلداپ العانىن اڭعارامىز. بiز، ءوز كەزەگiمiزدە، قىتاي تiلiنiڭ ىقپالىنا ۇشىراعان «الاشىن» ءسوزiنiڭ باسىنداعى «ا» ءارپiن الىپ تاستاپ، «الاشىن~ لاشىن» تۇلعاسىنا وزگەرگەنiن كورەمiز. لاشىن – قۇس اتاۋى. قالشانىڭ ورنىنا لاشىندى جايعاستىرساق، قاز بەن لاشىن-جىلان بوپ شىعادى. نەمەسە حۇن جانە كوكتۇرiكتەر داۋiرiندەگi لاشىن-جىلان اڭىزى بولعانىنا مەڭزەپ، ورتا عاسىرلاردا قاز-جىلان اڭىزىنا كەيiپكەرلەردiڭ اۋىسۋى سالدارىنان وزگەرiسكە ۇشىراعان دا، «لاشىن» «قالشاعا» وزگەرiپ، «قادىرمەن» قاتار اتالىپ، بiزدiڭ زامانعا تانىلماستاي بولىپ جەتكەنiن بايقايمىز.
اڭىز بويىنشا لينگۆيستيكالىق تالداۋىمىزدى قورىتىندىلايتىن بولساق، ساق-حۇن-تۇرiك داۋiرiندەگi «لاشىن» ورتا عاسىردا «قازعا» وزگەرiپ، ميفتiك iلكi انا قىزمەتiن اتقارىپ تۇرعانىن دالەلدەدiك دەپ ويلايمىز. «الاشا» مەن «الشىن» سياقتى الاش اتاۋى دا لاشىنعا بارىپ تiرەلەدi («التى الاش» ماسەلەسiنە كەلەسi بiر ماقالادا توقتالامىز).
مارات ۋاتقان،
تاريح زەرتتەۋشiسi
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. مۋحامەدجان تىنىشپاەۆ. ۆەليكيە بەدستۆيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ (اكتابان-شۋبىرىندى). الما-اتا، جالىن، 1992.
2. احينجانوۆ س.م. كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. الما-اتا. «ناۋكا» كازاحسكوي سسر.
3. اسەمكۋلوۆ ت.، ناۋرزباەۆا ز. ميفولوگيچەسكي وبراز زمەي / دراكونا: دراما چەلوۆەچەسكوي پرەديستوري (رەتسەنزي).
4. زۋەۆ يۋ.ا. و فورماح ەتنوسوتسيالنوي ورگانيزاتسي كوچەۆىح نارودوۆ تسەنترالنوي ازي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە: پەسترايا وردا، سوتنيا (سراۆنيتەلنو-تيپولوگيچەسكوە يسسلەدوۆانيە)//ۆوەننوە يسكۋسستۆو كوچەۆنيكوۆ تسەنترالنوي ازي ي كازاحستانا (ەپوحا درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە). الماتى، 1998.
5. نار زامان مەن زار زامان پوەزياسى (اسانقايعىدان كەردەرi ابۋباكiرگە دەيiن) جىر-تولعاۋلار. الماتى، «راريتەت»، 2007.
