ەجەلدەن قالعان «ەر توستiك» اتتى ەرتەگiمiزدە باپى حان جەراستى ەلiنە تۇسكەن كەزدە، شالقۇيرىق اتقا تiل بiتiپ: «بiز ەندi جەر استىنا تۇستiك، بiزگە بۇدان بىلاي جەراستىنىڭ ەلi جولىعادى. بiراز جۇرگەن سوڭ جىلان باپى حاننىڭ ورداسىنا كەلگەنiمiزدە، مەنi الىسقا قالدىرىپ، ءوزiڭ ورداعا كiرەسiڭ. ورداعا كiرگەنiڭدە ەسiڭدە بولسىن: ەكi بوساعادان ەكi قارا شۇبار جىلان ىسىلداپ تۇرا كەلەدi, ولاردان سەسكەنۋشi بولما، ولار – جىلان باپى حاننىڭ ەسiگiن كۇزەتكەن قۇلدارى. ءتور الدىنا بارا بەرگەنiڭدە، ەكi سۇر جىلان ىسىلداپ كەلەدi دە، ەكەۋi دە جەڭiڭنەن كiرەدi, قوينىڭنان شىعادى، قوينىڭنان كiرەدi, قونىشىڭنان شىعادى. بۇلار جىلان باپى حاننىڭ ۇلى مەن قىزى بولادى. تورگە وتىرا بەرگەنiڭدە، ءداۋ ەكi سارى جىلان ىسىلداپ تۇرا كەلەدi, ودان دا سەسكەنبە. بۇلار – جىلان باپى حاننىڭ ءوزi مەن ايەلi. ەگەردە بۇلاردان سەسكەنسەڭ، سەنi ەر توستiك دەمەيدi, جەراستىنىڭ ەلiنە قادiرiمiز بولمايدى، جەر ۇستiنە جول تاۋىپ شىعا الماي قالامىز»، – دەيتiن قىزعىلىقتى سۋرەتتەۋ بار (قازاق ەرتەگiلەرi. «بالاۋسا باسپاسى»، الماتى، 2007).
بۇل ۇزiندiگە قاراپ، ەكi قارا شۇبار جىلاندى – كيiز ءۇيدiڭ ەسiگiنiڭ ەكi بوساعاسىنا، ەكi سۇر جىلاندى – وشاقتىڭ ەكi جاعىنداعى جەلباۋعا، ەكi سارى جىلاندى – ءتوردiڭ ەكi جاعىنداعى ۋىقتارعا شاندىلعان جەلباۋلارعا ميفولوگيالىق تۇرعىدان بالاۋعا بولاتىن سياقتى. ەسiكتiڭ ەكi بوساعاسىن كەرۋگە بولمايتىن تىيىم كۇزەتشi قارا شۇبار جىلانداردىڭ قۇتىن قاشىرمايتىن ەجەلگi نانىمنان تۋعان با دەپ قالاسىز.
جالپى، قازاق ەرتەگiلەرiندە جىلان كوبiنەسە بايلىق پەن بيلiكتiڭ جارىلقاۋشىسى، كەساپاتتان ساقتايتىن قورعاۋشى iلكi انالىق بەينەسiندە كورiنەدi. باپى – iلكi اتا – بابا اتاۋىنىڭ ۇندەستiك زاڭىمەن قىسقارعان نۇسقاسى بولعاندىقتان، «ەر توستiك» ەرتەگiسiندە اتالىق (پاتريارح) داۋiرگە وتكەن زاماننان بەرi كەلە جاتقان فولكلورلىق التىن مۇرا دەپ كورەمiز. بۇنداي اۋىسۋشىلىقتى ەسەپكە الماعاندا، ءۇيدi وراپ جاتقان (مورعا قاراڭىز) جىلاننىڭ بەينەسi iسپەتتi تابالدىرىقتى باسۋعا بولمايتىن تىيىم قالىپتاسقانى تۇسiنiكتi دە. جىلاننىڭ جاعىمسىز بەينەسiن ادامزات تاريحىنىڭ انالىقتان اتالىق قاۋىمعا اۋىسقانىنا بايلانىستى ەكەنiن بۇرىنعى بiر ماقالامىزدا جازعانبىز. سول سەبەپتi دە ەر توستiك بiر بۇلاقتىڭ باسىنداعى بايتەرەككە ورمەلەپ بارا جاتقان ايداھاردى ولتiرەدi. بايتەرەكتiڭ باسىنداعى ۇيادا شۋىلداعان الىپ قارا قۇس – سامۇرىقتىڭ بالاپاندارىن امان ساقتاپ قالادى.
تاريح تۇرعىسىنان قاراعاندا، اكادەميالىق تاريح زەرتتەۋشiسi يۋ.زۋەۆتiڭ ەڭبەكتەرiندە ايتىلعانداي، بۇرىنعى انالىق «اشىنا» تايپاسىنىڭ اتالىق تايپاسىنا اۋىسقانىن كورسەتسە كەرەك دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولاتىن سياقتى. يۋ.زۋەۆ «اشيدە» قىتاي تiلiندەگi اتاۋدى «اشتاك» تۇلعاسىنا كەلتiرiپ تالداعان. جانە «اشتاكتار» شىعىس پارسى تايپاسى بولۋى مۇمكiن دەگەن بولجام جاسايدى.
بiز، ءوز كەزەگiمiزدە، بۇل اتاۋدى يۋ.زۋەۆتەن وزگەشە تالداپ كورمەكشiمiز: اتاۋدىڭ بiرiنشi بۋىنىنداعى «اش» تۇلعاسىن تۇرiك تiلدەرiندە «ر» داۋىسسىزىنىڭ «ز»-عا وزگەرۋ زاڭدىلىعىنا سۇيەنiپ، ارى قاراي تارقاتاتىن بولساق، تۇركولوگيادا «ز» ءوز كەزەگiندە «ي، ج، د، ت، ش، س» داۋىسسىزدارىنا دەيiن وزگەرەتiن ەرەجە بار ەكەنiن بۇرىنعى بiر ماقالامىزدان بiلەمiز. وسى ەرەجە بويىنشا، «اش» تۇلعاسى «اس»، «از»، «ات»، «اج»، «اي» تۇلعالارىنا وزگەرە الادى. تۇرiك تiلدەرiندە «ا» مەن «ە» داۋىستىلارىنىڭ الماسۋى قالىپتى زاڭدىلىق: انا – ەنە، اسىل – ەسiل، ار – ەر، ت.ب.
وسىنداي ەكi ەرەجەنiڭ نەگiزiندە «اشتاك» ءسوزiن «استەك، ايتەك» تۇلعالارىنا اۋىستىرا الامىز. ورىس تiلiندەگi «اتستەك» دەگەن ەتنوستىق اتاۋدى ماجارلار ءوز تiلدەرiنiڭ ۇندەستiگi بويىنشا، «asztek» [وستەيك] دەيدi. قازاق تiلiندە «ش» ورنىندا كوبiنەسە، «س» داۋىسسىزىن قولداناتىندىقتان، بiز ءوز تiلiمiزگە بەيiمدەپ، «استەك» تۇلعاسىن قولدانعانىمىز دۇرىس. استەكتەر بەرينگ بۇعازى ارقىلى ازيادان وسىدان 12-15 مىڭ جىل بۇرىن اۋىپ كەتكەن حالىق ەكەنiن تاريحي ادەبيەتتەردەن بiلەمiز. وسىعان قاراعاندا، ميفولوگ-عالىم سەرiكبول قوڭدىبايدىڭ «ەجەلگi تۇرiك ميفولوگياسىنىڭ» جاسىن وسى مەجەگە اپاراتىنىنىڭ نەگiزi بار سياقتى.
وسى جازىلعانداردىڭ نەگiزiندە جىلان ماعىناسىنداعى «قاي» ءسوزiنiڭ باسىنداعى «ق» داۋىسسىزىن قالدىرساق «اي» بولادى. قازاق جىراۋلارى «اسىل» ءسوزiمiزدi «قاسىل» تۇلعاسىندا دا قولدانعانى تاريحي جىرلارىمىزدان بەلگiلi. سونداي-اق، قىتايدا تۇراتىن باۋىرلارىمىز «قيانات» دەگەندi «يانات» دەپ تە قولداناتىنىن تاس قاپاستا وتىرۋدان الەمدiك رەكورد جاساعان جازۋشى اقساقالىمىز قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ جاقىندا جارىققا شىققان «قىلمىس» رومانىنان وقىدىق. ەڭ العاشقى ماقالامىزدا، يۋ.زۋەۆكە سۇيەنiپ، ءسوز باسىنداعى «ھ~ق» اراب-پارسى تiلiنiڭ تۇرiك تiلiنە ەتكەن ىقپالىنان پايدا بولعان دەپ تالداعان بولاتىنبىز. بۇل قۇبىلىس تا «اشىنا» دەگەندەگi ءسوزدiڭ باسىنداعى «ا»-نىڭ قىتاي تiلiنiڭ ىقپالى (اققاي~اقاي~اقان~اقاس) دەگەن سياقتى تاعى بiر قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەتiن بiز بiلمەيتiن تiل زاڭدىلىعى بار ەكەنiن اڭعارتادى.
العاشقى ادامدار كۇندiز كورەتiن كۇننەن گورi تۇندە شىعاتىن تولعان ايعا تابىنعانى كوكەيگە قونىمدىراق. سول سەبەپتەن دە التى الاشتىڭ بiرەۋi – ايحاندى تiزiمدە بiرiنشi كەزەككە شىعارعان ەدiك. وسى ايتىلعاندارعا قاراعاندا، تۇرiك حالىقتارىنىڭ ەڭ العاشقى قۇدايى اي بولعانعا ۇقسايدى. تۇرiكمەن ەتنيكالىق اتاۋى تۇرiك كiسi دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. وسى ماقالانىڭ تاقىرىبىن تۇرiكمەنگە ۇقساتىپ، «قايمانا قازاق» تۇراقتى ءسوز تiركەسiن العانىمىز «اي تەكتi قازاق» ەكەنiمiزدi ايشىقتاپ تۇرعاندىقتان ەكەنi ەندi تۇسiنiكتi بولدى عوي دەپ ويلايمىز. بۇرىنعى «قاي» جىلان ەندi «ايعا» وزگەرگەنiنە كۋا بولامىز.
ءارi كورشiم، ءارi سىيلاساتىن دوسىم بولات بيساليەۆ سوڭعى بiر كەزدەسكەنiمiزدە، مۇقامەتجان تىنىشباەۆ كەستەسiنەن الىنعان «سارقاسقا» رۋلىق ۇراندى تالداعانداعى ءسوز سوڭىنداعى «قا» بۋىنى قالاي ءتۇسiپ قالاتىنىن تۇسiنبەگەنiن ايتىپ ەدi. بiزدiڭ «كوكبورi» توتەمدiك اتاۋىمىز اناتوليا تۇرiك تiلiندە «بوزقۇرت» اتالادى. اتاۋدىڭ ءتۇبiرi – «قۇرت». قاراقىپشاق قوبىلاندى جىرىمىزدا قۇرتقا اتتى كەيiپكەرiمiز بار. كوكiرەگi زەردەلi قازاق وقىرمانى وسىنى بiلەدi دەپ ويلاعاندىقتان، تالداپ، ۇزاققا سوزباي قىسقا قايىرعان ەدiك. كوكبورi – جالپى تۇرiكتiك توتەم. بiز قۇس پەن جىلان قازاق رۋ/ تايپالارىنىڭ توتەمi تۋرالى جالعاستى ماقالامىزدى وسىمەن اياقتايمىز. سىني پiكiر بiلدiرسەڭiزدەر، قۋانا قارسى الۋعا بiز دايىنبىز.
مارات ۋاتقان،
تاريح زەرتتەۋشىسى
