Ejelden qalǵan «Er Tóstik» atty ertegimizde Bapy han jerasty eline túsken kezde, Shalquıryq atqa til bitip: «Biz endi jer astyna tústik, bizge budan bylaı jerastynyń eli jolyǵady. Biraz júrgen soń jylan Bapy hannyń ordasyna kelgenimizde, meni alysqa qaldyryp, óziń ordaǵa kiresiń. Ordaǵa kirgenińde esińde bolsyn: eki bosaǵadan eki qara shubar jylan ysyldap tura keledi, olardan seskenýshi bolma, olar – jylan Bapy hannyń esigin kúzetken quldary. Tór aldyna bara bergenińde, eki sur jylan ysyldap keledi de, ekeýi de jeńińnen kiredi, qoınyńnan shyǵady, qoınyńnan kiredi, qonyshyńnan shyǵady. Bular jylan Bapy hannyń uly men qyzy bolady. Tórge otyra bergenińde, dáý eki sary jylan ysyldap tura keledi, odan da seskenbe. Bular – jylan Bapy hannyń ózi men áıeli. Egerde bulardan seskenseń, seni Er Tóstik demeıdi, jerastynyń eline qadirimiz bolmaıdy, jer ústine jol taýyp shyǵa almaı qalamyz», – deıtin qyzǵylyqty sýretteý bar (Qazaq ertegileri. «Balaýsa baspasy», Almaty, 2007).
Bul úzindige qarap, eki qara shubar jylandy – kıiz úıdiń esiginiń eki bosaǵasyna, eki sur jylandy – oshaqtyń eki jaǵyndaǵy jelbaýǵa, eki sary jylandy – tórdiń eki jaǵyndaǵy ýyqtarǵa shandylǵan jelbaýlarǵa mıfologııalyq turǵydan balaýǵa bolatyn sııaqty. Esiktiń eki bosaǵasyn kerýge bolmaıtyn tyıym kúzetshi qara shubar jylandardyń qutyn qashyrmaıtyn ejelgi nanymnan týǵan ba dep qalasyz.
Jalpy, qazaq ertegilerinde jylan kóbinese baılyq pen bıliktiń jarylqaýshysy, kesapattan saqtaıtyn qorǵaýshy ilki analyq beınesinde kórinedi. Bapy – ilki ata – Baba ataýynyń úndestik zańymen qysqarǵan nusqasy bolǵandyqtan, «Er Tóstik» ertegisinde atalyq (patrıarh) dáýirge ótken zamannan beri kele jatqan folklorlyq altyn mura dep kóremiz. Bundaı aýysýshylyqty esepke almaǵanda, úıdi orap jatqan (morǵa qarańyz) jylannyń beınesi ispetti tabaldyryqty basýǵa bolmaıtyn tyıym qalyptasqany túsinikti de. Jylannyń jaǵymsyz beınesin adamzat tarıhynyń analyqtan atalyq qaýymǵa aýysqanyna baılanysty ekenin burynǵy bir maqalamyzda jazǵanbyz. Sol sebepti de Er Tóstik bir bulaqtyń basyndaǵy báıterekke órmelep bara jatqan aıdahardy óltiredi. Báıterektiń basyndaǵy uıada shýyldaǵan alyp qara qus – Samuryqtyń balapandaryn aman saqtap qalady.
Tarıh turǵysynan qaraǵanda, akademııalyq tarıh zertteýshisi Iý.Zýevtiń eńbekterinde aıtylǵandaı, burynǵy analyq «Ashyna» taıpasynyń atalyq taıpasyna aýysqanyn kórsetse kerek dep qorytyndy jasaýǵa bolatyn sııaqty. Iý.Zýev «ashıde» qytaı tilindegi ataýdy «ashtak» tulǵasyna keltirip taldaǵan. Jáne «ashtaktar» shyǵys parsy taıpasy bolýy múmkin degen boljam jasaıdy.
Biz, óz kezegimizde, bul ataýdy Iý.Zýevten ózgeshe taldap kórmekshimiz: ataýdyń birinshi býynyndaǵy «ash» tulǵasyn túrik tilderinde «r» daýyssyzynyń «z»-ǵa ózgerý zańdylyǵyna súıenip, ary qaraı tarqatatyn bolsaq, túrkologııada «z» óz kezeginde «ı, j, d, t, sh, s» daýyssyzdaryna deıin ózgeretin ereje bar ekenin burynǵy bir maqalamyzdan bilemiz. Osy ereje boıynsha, «ash» tulǵasy «as», «az», «at», «aj», «aı» tulǵalaryna ózgere alady. Túrik tilderinde «a» men «e» daýystylarynyń almasýy qalypty zańdylyq: ana – ene, asyl – esil, ar – er, t.b.
Osyndaı eki erejeniń negizinde «ashtak» sózin «astek, aıtek» tulǵalaryna aýystyra alamyz. Orys tilindegi «atek» degen etnostyq ataýdy majarlar óz tilderiniń úndestigi boıynsha, «asztek» [osteık] deıdi. Qazaq tilinde «sh» ornynda kóbinese, «s» daýyssyzyn qoldanatyndyqtan, biz óz tilimizge beıimdep, «astek» tulǵasyn qoldanǵanymyz durys. Astekter Berıng buǵazy arqyly Azııadan osydan 12-15 myń jyl buryn aýyp ketken halyq ekenin tarıhı ádebıetterden bilemiz. Osyǵan qaraǵanda, mıfolog-ǵalym Serikbol Qońdybaıdyń «Ejelgi túrik mıfologııasynyń» jasyn osy mejege aparatynynyń negizi bar sııaqty.
Osy jazylǵandardyń negizinde jylan maǵynasyndaǵy «qaı» sóziniń basyndaǵy «q» daýyssyzyn qaldyrsaq «aı» bolady. Qazaq jyraýlary «asyl» sózimizdi «qasyl» tulǵasynda da qoldanǵany tarıhı jyrlarymyzdan belgili. Sondaı-aq, Qytaıda turatyn baýyrlarymyz «qııanat» degendi «ııanat» dep te qoldanatynyn tas qapasta otyrýdan álemdik rekord jasaǵan jazýshy aqsaqalymyz Qajyǵumar Shabdanulynyń jaqynda jaryqqa shyqqan «Qylmys» romanynan oqydyq. Eń alǵashqy maqalamyzda, Iý.Zýevke súıenip, sóz basyndaǵy «h~q» arab-parsy tiliniń túrik tiline etken yqpalynan paıda bolǵan dep taldaǵan bolatynbyz. Bul qubylys ta «ashyna» degendegi sózdiń basyndaǵy «a»-nyń qytaı tiliniń yqpaly (aqqaı~aqaı~aqan~aqas) degen sııaqty taǵy bir qaıta qaraýdy talap etetin biz bilmeıtin til zańdylyǵy bar ekenin ańǵartady.
Alǵashqy adamdar kúndiz kóretin kúnnen góri túnde shyǵatyn tolǵan aıǵa tabynǵany kókeıge qonymdyraq. Sol sebepten de alty alashtyń bireýi – Aıhandy tizimde birinshi kezekke shyǵarǵan edik. Osy aıtylǵandarǵa qaraǵanda, túrik halyqtarynyń eń alǵashqy qudaıy Aı bolǵanǵa uqsaıdy. Túrikmen etnıkalyq ataýy túrik kisi degen maǵynany bildiredi. Osy maqalanyń taqyrybyn túrikmenge uqsatyp, «Qaımana qazaq» turaqty sóz tirkesin alǵanymyz «Aı tekti qazaq» ekenimizdi aıshyqtap turǵandyqtan ekeni endi túsinikti boldy ǵoı dep oılaımyz. Burynǵy «qaı» jylan endi «aıǵa» ózgergenine kýá bolamyz.
Ári kórshim, ári syılasatyn dosym Bolat Bısálıev sońǵy bir kezdeskenimizde, Muqametjan Tynyshbaev kestesinen alynǵan «sarqasqa» rýlyq urandy taldaǵandaǵy sóz sońyndaǵy «qa» býyny qalaı túsip qalatynyn túsinbegenin aıtyp edi. Bizdiń «kókbóri» totemdik ataýymyz anatolııa túrik tilinde «bozqurt» atalady. Ataýdyń túbiri – «qurt». Qaraqypshaq Qobylandy jyrymyzda Qurtqa atty keıipkerimiz bar. Kókiregi zerdeli qazaq oqyrmany osyny biledi dep oılaǵandyqtan, taldap, uzaqqa sozbaı qysqa qaıyrǵan edik. Kókbóri – jalpy túriktik totem. Biz qus pen jylan qazaq rý/ taıpalarynyń totemi týraly jalǵasty maqalamyzdy osymen aıaqtaımyz. Synı pikir bildirseńizder, qýana qarsy alýǵa biz daıynbyz.
Marat ÝATQAN,
tarıh zertteýshisi
