Qaimana

Ejelden qalǧan «Er Töstik» atty ertegimizde Bapy han jerasty eline tüsken kezde, Şalqūiryq atqa til bitip: «Biz endi jer astyna tüstik, bizge būdan bylai jerastynyŋ eli jolyǧady. Biraz jürgen soŋ jylan Bapy hannyŋ ordasyna kelgenimizde, meni alysqa qaldyryp, öziŋ ordaǧa kiresiŋ. Ordaǧa kirgeniŋde esiŋde bolsyn: eki bosaǧadan eki qara şūbar jylan ysyldap tūra keledi, olardan seskenuşi bolma, olar – jylan Bapy hannyŋ esigin küzetken qūldary. Tör aldyna bara bergeniŋde, eki sūr jylan ysyldap keledi de, ekeui de jeŋiŋnen kiredi, qoinyŋnan şyǧady, qoinyŋnan kiredi, qonyşyŋnan şyǧady. Būlar jylan Bapy hannyŋ ūly men qyzy bolady. Törge otyra bergeniŋde, däu eki sary jylan ysyldap tūra keledi, odan da seskenbe. Būlar – jylan Bapy hannyŋ özi men äieli. Egerde būlardan seskenseŋ, seni Er Töstik demeidi, jerastynyŋ eline qadirimiz bolmaidy, jer üstine jol tauyp şyǧa almai qalamyz», – deitin qyzǧylyqty suretteu bar (Qazaq ertegileri. «Balausa baspasy», Almaty, 2007).

Būl üzindige qarap, eki qara şūbar jylandy – kiiz üidiŋ esiginiŋ eki bosaǧasyna, eki sūr jylandy – oşaqtyŋ eki jaǧyndaǧy jelbauǧa, eki sary jylandy – tördiŋ eki jaǧyndaǧy uyqtarǧa şandylǧan jelbaularǧa mifologiialyq tūrǧydan balauǧa bolatyn siiaqty. Esiktiŋ eki bosaǧasyn keruge bolmaityn tyiym küzetşi qara şūbar jylandardyŋ qūtyn qaşyrmaityn ejelgi nanymnan tuǧan ba dep qalasyz. 

Jalpy, qazaq ertegilerinde jylan köbinese bailyq pen biliktiŋ jarylqauşysy, kesapattan saqtaityn qorǧauşy ilki analyq beinesinde körinedi. Bapy – ilki ata – Baba atauynyŋ ündestik zaŋymen qysqarǧan nūsqasy bol­ǧandyqtan, «Er Töstik» ertegisinde atalyq (patriarh) däuirge ötken zamannan beri kele jatqan folklorlyq altyn mūra dep köremiz. Būndai auysuşylyqty esepke almaǧanda, üidi orap jatqan (morǧa qaraŋyz) jylannyŋ beinesi ispetti tabaldyryqty basuǧa bolmaityn tyiym qalyptasqany tüsinikti de. Jylannyŋ jaǧymsyz beinesin adamzat tarihynyŋ analyqtan atalyq qauymǧa auysqanyna bailanysty ekenin būrynǧy bir maqalamyzda jazǧanbyz. Sol sebepti de Er Töstik bir būlaqtyŋ basyndaǧy bäiterekke örmelep bara jatqan aidahardy öltiredi. Bäiterektiŋ basyndaǧy ūiada şuyldaǧan alyp qara qūs – Samūryqtyŋ balapandaryn aman saqtap qalady.

Tarih tūrǧysynan qaraǧanda, akademiialyq tarih zertteuşisi Iý.Zuevtiŋ eŋbekterinde aitylǧandai, būrynǧy analyq «Aşyna» taipasynyŋ atalyq taipasyna auysqanyn körsetse kerek dep qorytyndy jasauǧa bolatyn siiaqty. Iý.Zuev «aşide» qytai tilindegi ataudy «aştak» tūlǧasyna keltirip taldaǧan. Jäne «aştaktar» şyǧys parsy taipasy boluy mümkin degen boljam jasaidy.

Biz, öz kezegimizde, būl ataudy Iý.Zuevten özgeşe taldap körmekşimiz: ataudyŋ birinşi buynyndaǧy «aş» tūlǧasyn türik tilderinde «r» dauyssyzynyŋ «z»-ǧa özgeru zaŋdylyǧyna süienip, ary qarai tarqatatyn bolsaq, türkologiiada «z» öz kezeginde «i, j, d, t, ş, s» dauyssyzdaryna deiin özgeretin ereje bar ekenin būrynǧy bir maqalamyzdan bilemiz. Osy ereje boiynşa, «aş» tūlǧasy «as», «az», «at», «aj», «ai» tūlǧalaryna özgere alady. Türik tilderinde «a» men «e» dauystylarynyŋ almasuy qalypty zaŋdylyq: ana – ene, asyl – esil, ar – er, t.b.

Osyndai eki erejeniŋ negizinde «aştak» sözin «astek, aitek» tūlǧalaryna auystyra alamyz. Orys tilindegi «astek» degen etnostyq ataudy majarlar öz tilderiniŋ ündestigi boiynşa, «asztek» [osteik] deidi. Qazaq tilinde «ş» ornynda köbinese, «s» dauyssyzyn qoldanatyndyqtan, biz öz tilimizge beiimdep, «astek» tūlǧasyn qoldanǧanymyz dūrys. Astekter Bering būǧazy arqyly Aziia­dan osydan 12-15 myŋ jyl būryn auyp ketken halyq ekenin tarihi ädebietterden bilemiz. Osyǧan qaraǧanda, mifolog-ǧalym Serikbol Qoŋdybaidyŋ «Ejelgi türik mifologiiasynyŋ» jasyn osy mejege aparatynynyŋ negizi bar siiaqty.

Osy jazylǧandardyŋ negizinde jylan maǧynasyndaǧy «qai» söziniŋ basyndaǧy «q» dauyssyzyn qaldyrsaq  «ai» bolady. Qazaq jyraulary «asyl» sözimizdi «qasyl» tūlǧasynda da qoldanǧany tarihi jyrlarymyzdan belgili. Sondai-aq, Qytaida tūratyn bauyrlarymyz «qiianat» degendi «iianat» dep te qoldanatynyn tas qapasta otyrudan älemdik rekord jasaǧan jazuşy aqsaqalymyz Qajyǧūmar Şabdanūlynyŋ jaqynda jaryqqa şyqqan «Qylmys» romanynan oqydyq. Eŋ alǧaşqy maqalamyzda, Iý.Zuevke süienip, söz basyndaǧy «h~q» arab-parsy tiliniŋ türik tiline etken yqpalynan paida bolǧan dep taldaǧan bolatynbyz. Būl qūbylys ta «aşyna» degendegi sözdiŋ basyndaǧy «a»-nyŋ qytai tiliniŋ yqpaly (aqqai~aqai~aqan~aqas) degen siiaqty taǧy bir qaita qaraudy talap etetin biz bilmeitin til zaŋdylyǧy bar ekenin aŋǧartady.

Alǧaşqy adamdar kündiz köretin künnen göri tünde şyǧatyn tolǧan aiǧa tabynǧany kökeige qonymdyraq. Sol sebepten de alty alaştyŋ bireui – Aihandy tizimde birinşi kezekke şyǧarǧan edik. Osy aitylǧandarǧa qaraǧanda, türik halyqtarynyŋ eŋ alǧaşqy qūdaiy Ai bolǧanǧa ūqsaidy. Türikmen etnikalyq atauy türik kisi degen maǧynany bildiredi. Osy maqalanyŋ taqyrybyn türik­menge ūqsatyp, «Qaimana qazaq» tūraqty söz tirkesin alǧanymyz «Ai tekti qazaq» ekenimizdi aişyqtap tūrǧandyqtan ekeni endi tüsinikti boldy ǧoi dep oilaimyz. Būrynǧy «qai» jylan endi «aiǧa» özgergenine kuä bolamyz.

Äri körşim, äri syilasatyn dosym Bolat Bisäliev soŋǧy bir kezdeskenimizde, Mūqametjan Tynyşbaev kestesinen alynǧan «sarqasqa» rulyq ūrandy taldaǧandaǧy söz soŋyndaǧy «qa» buyny qalai tüsip qalatynyn tüsinbegenin aityp edi. Bizdiŋ «kökböri» totemdik atauymyz anatoliia türik tilinde «bozqūrt» atalady. Ataudyŋ tübiri – «qūrt». Qaraqypşaq Qobylandy jyrymyzda Qūrtqa atty keiipkerimiz bar. Kökiregi zerdeli qazaq oqyrmany osyny bi­ledi dep oilaǧandyqtan, taldap, ūzaqqa sozbai qysqa qaiyrǧan edik. Kökböri – jalpy türiktik totem. Biz qūs pen jylan qazaq ru/ tai­palarynyŋ totemi turaly jalǧasty maqalamyzdy osymen aiaqtaimyz. Syni pikir bil­dir­seŋizder, quana qarsy aluǧa biz daiynbyz.

Marat UATQAN,

tarih zertteuşısı