تۇرiك ەلىنىڭ جيھانگەر قولباسشىسى كۇلتەگىن (685 ج. تۋعان – 731 ج.. II. 27 كۇنى قايتىس بولعان). ورحون وزەنi بويىنداعى وتۇكەندە تۋعان. قۇتلىق (ەلتەرiس) قاعاننىڭ ەكiنشi ۇلى، بiلگە قاعاننىڭ تۋعان iنiسi. شەشەسi ەلبiلگە قاتۇن. ءبورى تەكتى رۋىنان (اچىنۇ — Ačïnu — اچىنۇ – كونە تۇرىكتەردى موڭعول تەكتەس ەتنوستار «čïnuw-a>čïnu>čوn >چونو ء(بورى، قاسقىر)» دەپ اتاعان. Ačï+de – ونىڭ كوپتىك توپتامالاۋ ماعىنانى بىلدىرەتىن تۇلعاسى (بورىلەر، قاسقىرلار دەگەن ماندە). قىتايلىقتاردىڭ موڭعول تەكتەستەردەن ۇيرەنىپ اتاعانى وسى – Ačïnu, Ačïde بولسا كەرەك. بۇل اتاۋلار تۇرىك بىتىكتاستار مەن ەسكەرتكىشتەرىندە جانە دە ەشبىر كونە تۇرىك ماتىندەرىندە كەزدەسپەيدى.) تەكتi.
كۇلتەگىن دەگەن اتاۋدىڭ ماعىناسىن زەرتتەۋشiلەر كۇل- «داڭقتى، اتاقتى»، كۇل- «وت، وتتىڭ كۇلi»، كول- «تەڭiز، كول سۋ» جانە ت.ب. تۇردە تۇسiندiرەدi. كونە تۇرiك بiتiكتاستارىندا كەزدەسەتىن «كۇلتەگiن، كۇلتۇدىن، كۇلiچۇر، كۇلۇگ» سەكiلدi اتاۋلارداعى كۇل- ءسوزiنiڭ ءمانi بiرەۋ. ول: « ات، جىلقىعا، كول+iك // كۇل+iك،ء ساي-گۇلiككە مىقتى بەرiك ادام، اتقا بەكەم ەر» دەگەن ءسوز. اسىرەسە كۇلتەگiن جورىق شابۋىلعا قانشاما رەت اتتاندى، سونشاما سايگۇلiك تۇلپارعا مiنگەنi تۋرالى ەسكەرتكiشتە انىق ايتىلعان. سوندىقتان كۇل + سوزiنە — تەگiن، تۇدىن، چۇر جانە ت.ب. اتاقتارى قوسىلىپ ەتنومادەني اتاۋى قالىپتاسقان. دەمەك، كۇلتەگiن – «سايگۇلiككە بەرiك بەكەم ەر، اتقا مىقتى بەكزادا» دەگەن ءسوز. بىتىكتاستا كۇلتەگiننiڭ جورىققا شىققاندا مiنگەن اتتارى، اسىرەسە، ايعىر ارعىماقتارى ەرەكشە سومدالىپ ايتىلعان. ونىڭ سەبەبi كوشپەلiلەر ءۇشiن ات-جىلقىنىڭ ورنى ەرەكشە بولعان. ارعىماق جورىققا شىققاندا، شابۋىل كەزiندە ونىڭ ەڭ سەنiمدi سەرىگى، ناعىز دوسى. سوندىقتان دا اتتى، ارعىماقتى قاستەرلەۋ سالتى دالالىق كوشپەلىلەر ءۇشىن زور ماڭىزعا يە بولدى سول ارقىلى دا دالالىق بولمىس باي سانالادى.
كۇلتەگىنگە ارنالعان بىتىكتاس ماتىنىندە ونىڭ قانداي ءتۇستى قانداي ايعىر مىنگەنى، ول ايعىرلارى وڭشەڭ ءولىپ قالعاندىعى، ايتەۋىر جەكپە-جەكتەردە، سوعىس ۇرىستاردا كۇلتەگىنگە ايعىر شىداماعانىن، جاۋلارى ونىڭ ايعىرىن اتىپ ولتىرگەندىگىن بايقاۋعا بولادى. ول جايىنداعى ءماتىندى سول قالپىندا قازاقشا ماعىناسىن جەتكىزسەك:
كۇلتەگىن بىتىكتاسى ماتىنىنەن ۇزىندىلەر:
كۇلتەگىن جيىرما توعىز جاسىندا
چاچا-سۇنكەگە قارسى سوعىستى.
اۋەلى تادقىش-چۇردىڭ بوز ءاتىن مىنىپ شاپتى، ول ات سوندا ءولدى.
ەكىنشى ىشبارا يامتاردىڭ بوز ءاتىن مىنىپ شاپتى، ول ات سوندا ءولدى.
ۇشىنشى يەگەن سىلبەكتىڭ كەجىمدى تورى ءاتىن مىنىپ شاپتى، ول ات سوندا ءولدى.
ساۋىتىنا، جەلمەسىنە جۇزدەن استام وق ءتيىپتى، بەتىنە، باسىنا ءبىر تيمەدى.
شابۋىلدى تۇرىك بەكتەر كوپ بىلەرسىزدەر!
ول اسكەردى سوندا جوق ەتتىك.
سودان كەيىن بايىرقۇ جەرىندەگى ۇلىق ەركىن جاۋ بولدى.
ونى تاعى تۇرگى ياراعۇن كولىندە تالقاندادىق.
ۇلىق ەركىن ازعانا ەرىن جيناپ قاشتى. كۇلتەگىن ………جاسىندا قىرعىزعا قاراي جورىق جاسادىق.
نايزا باتار، قالىڭ قاردى سوگىپ
كوگمەن تاۋ-ورمانىن اينالا جورىتىپ
قىرعىز حالقىن قۋالاي باستىق.
قاعانىمەن سۇڭا تاۋ-ورمانىندا سوعىستىق.
كۇلتەگىن بايىرقۇدىڭ /اق ايعىرىن/ مىنىپ ۇمتىلا قارسى شاپتى.
ءبىر باتىرىن وقپەن اتتى، ەكى باتىرىمەن ايقاسىپ شانشىپ ءولتىردى.
ول شابۋىلداعاندا بايىرقۇدىڭ اق ايعىرىنىڭ بەل-ۇرشىعى ۇزىلگەنشە سەرمەپتى.
كۇلتەگىن بايىرقۇدىڭ اق ايعىرىن ءمىنىپ سوعىسقاندا قارسى كەلگەن ءۇش جاۋىنگەردىڭ بىرەۋىن ساداقپەن اتىپ، ەكەۋىن نايزامەن تۇيرەپ، قىلىشىمەن ۇرىپ سوعادى، ول وتكىر قىلىشىمەن ءبىر باتىردىڭ دەنەسىن ەكىگە ءبولىپ جارىپ، ودان دا ءوتىپ ونىڭ اتىن كەسىپ تاساعانى كونە تۇرىك ماتىندە باياندالادى. ال، وسى سوعىستا كۇلتەگىن مىنگەن اق ايعىردىڭ ومىرتقاسى مەن بەلى ءۇزىلىپ كەتكەن. بۇدان كۇلتەگىن ۇستاعان بولات قىلىشقا، ونىڭ كۇشىنە توتەپ بەرەتىن بىردە-ءبىر باتىر سول زاماندا بولماعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. شىندىعى دا سول، كۇلتەگىن سوعىس-جورىقتارعا اتتانىپ ۇدايى جەڭىسپەن ورالعان ءباھادۇر قايتالانباس تۇلعا ەدى.
كۇلتەگىن باشعۇدىڭ بوز ءاتىن مىنىپ باشعۇدىڭ بوز اتى ……….تىرەستى…
ەكەۋىن ءوزى باسىپ جەڭدى، سودان تاعى دا شابۋىلداپ كىرىپ
تۇرگەش قاعاننىڭ بۇيرىق ورىنداۋشىسى
از تۇتۇقتى اسكەري قولىمەن ۇستاپ الدى.
قاعانىن سوندا ولتىردىك، ەلىن باعىندىردىق.
قارا تۇرگەش حالىقتىڭ كوبى بىتىراپ قاشتى،
ول حالىقتى تاباردا/ قو…………../
سوعدى حالقىنا شاۋىپ جەتەمىز دەپ ءىنجۋ (سىرداريا) وزەندى ءوتىپ،
تەمىر قاقپاعا دەيىن جورىق جاسادىق.
سوندا كەرى قارا تۇرگەش حالىق جاۋ بولعان ەكەن.
كەڭەرەسكە قاراي جەتتىك.
ءبىزدىڭ نايزالى اسكەرلەردىڭ اتتارى ارىق، ازىقتارى جوق ەدى
قورقاق كىسى ەر…………………………….
الىپ باتىر ەر بىزگە شاپقان ەدى
سول كەزدەردە ءوتىنىپ،
كۇلتەگىندى از باتىرلارىمەن شابۋىلداتتىق
ۇلى سوعىس جاسادىق.
الىپ شالچى اق ءاتىن مىنىپ شاپتى،
قارا تۇرگەش حالىقتى سوندا ءولتىرىپ، باعىندىردىق.
تاماق ۇيىق باسىندا جورىق جاسادىق.
كۇلتەگىن ول سوعىستا وتىز جاسار ەدى.
الىپ شالچى اق ءاتىن مىنىپ شاپتى.
ەكى باتىرىن قۋالاي شانىشدى،
قارلۇقتى جەڭدىك، باسىپ الدىق.
از حالىق جاۋ بولدى،
قارا كولدە جورىق جاسادىق.
كۇلتەگىن وتىز ءبىر جاسار ەدى.
الىپ شالچى اق ءاتىن مىنىپ شاپتى
از ەلتەبەردى تۇتقىندادى،
از حالىق سوندا جوق بولدى.
ىزگىل حالىقپەن سوعىستىق.
كۇلتەگىن الىپ شالچى اعىن مىنىپ
/شاپتى/ ول ات سوندا قۇلاپ ءتۇستى.
ىزگىل حالىق ءولدى، جويىلدى.
توعىز وعىز حالىق ءوز حالقىم ەدى.
ءتاڭىرى جەر بۇزىپ جىبەرگەندىكتەن جاۋ بولدى.
ءبىر جىلدا بەس جولى سوعىستىق.
ەڭ ىلكى (اۋەلى) توعۇ بالىقتا سوعىستىق.
كۇلتەگىن ازمان اعىن مىنىپ
ۇمتىلا شاپتى. التى باتىرىن شانىشدى
اسكەر سىرتىندا جەتىنشى باتىردى قىلىشتادى.
ەكىنشى قۇشلىقىقتا ەدىزبەن سوعىستىق.
كۇلتەگىن از قوڭىرىن مىنىپ
ۇمتىلا شاپتى، ءبىر باتىرىن شانىشدى.
توعىز باتىرىن يىرە باس يگىزدى.
حالقى سوندا ءولدى، جويىلدى.
ءۇشىنشى بولچۇدا
وعىزبەن سوعىستىق.
كۇلتەگىن ازمان ءاتىن مىنىپ شاپتى،
شانىشدى. ۇچۇش باسىندا سوعىستىق.
تۇرىك
حالىق ادىر قامىستا قورقاق بولىپ ەدى. ۇستىنەن تۇسكەن اسكەرلەردى
كۇلتەگىن بىتىراتىپ، توڭرا دەگەن ءبىر رۋ
الپاۋىت ون باتىرىن، توڭرا تەگىن جوقتاۋىندا ءيىرىپ ولتىردىك.
بەسىنشى ەزگەنتى قادىزدا وعىزبەن سوعىستىق.
كۇلتەگىن از قوڭىرىن مىنىپ
شاپتى، ەكى باتىرىن شانىشدى
قالاعا بارمادى، وعان جەتپەي ول اسكەر سوندا ءولدى، جويىلدى.
ماعى قورعاندا قىستاپ، جازىندا
وعىزعا قاراي اسكەر جىبەردىك.
كۇلتەگىن كيىز ءۇيدى باستاپ ساقتاپ وتىردى.
وعىز جاۋى وردانى باستى.
كۇلتەگىن
«وگسىز» («اناسىز جەتىم») اعىن مىنىپ، توعىز ەرىن
شانىشدى. وردانى بەرمەدى .
انام قاتۇن (حانشايىم), ودان كەيىنگى انالارىم
ەنەلەرىم، كەلىنىم، حانشايلارىم
مۇنشا تاعى تىرىدەي كۇڭ بولار ەدى.
ولىككە كەتىپ جولدا جاتا قالار ەدى
كۇلتەگىن جوق بولعان بولسا ءبارىمىز ولەر ەدىك.
ءىنىم كۇلتەگىن جەتپەستەي بولدى (قايتىس بولدى).
ءوزىم ساعىنىپ قايعىردىم.
كورەر كوزىم كورمەستەي،
بىلەر بىلىگىم بىلمەستەي بولدى.
ءوزىم ساعىنىپ قايعىردىم.
ءود (اجالدى) ءتاڭىرى جاسايدى
كىسى ۇلى ءبارى ولگەلى تۋعان ەكەن.
سونشا ساعىندىم
كوزدەن جاس اعىپ توقتاماي
كوڭىلدە ۋايىم تۇرىپ تارقاتىلماي
ۇنەمى ساعىندىم (ەڭىرەدىم)
قاتتى ساعىنىپ قايعىردىم
كۇلتەگىن قوي جىلى ون جەتىسى كۇنى (تاڭىرىگە) ۇشتى (قايتىس بولدى).
توعىزىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىنشى كۇنى
جوقتاۋ جوسىنىن جاسادىق.
عۇرىپتىق كەشەنىن، ءبادىزىن، بىتىكتاسىن
مەشىن جىلى جەتىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە
تۇرعىزدىق.
كۇلتەگىن ءوزى قىرىق ارتىق جەتى جاسىندا بولعان-دى.
تاس كەشەنىن، وسىنشا بادىزشىلەردى تۇيعىن
ەلبەتەر اكەلدى.
مۇنشا بىتىك بىتىكلەۋشى (جازۋ جازۋشىسى)
كۇلتەگىننىڭ اتالىعى يولۇقتەگىن بىتىكلەدىم (جازدىم).
جيىرما كۇن وتىرىپ بۇل تاسقا بۇل بەلگىنى ءبارىن
يولۇعتەگىن بىتىكلەدىم ( جازىپ قاشادىم).
كۇلتەگiن كوشپەلiلەر تاريحىنداعى ەڭ كورنەكتى كوسەم، ءباھادۇر تۇلعالاردىڭ بiرi. ول اتاقتى «مودۋن، شىڭعىس، باتى» قاعاندارىمەن پارا-پار، تiپتi ءوزi قاعان اتالماعانىمەن تۇرiك ەلىنىڭ ءىرى قولباسشىسى، كۇللi كوشپەلi ەتنوستاردى كوك بايراقتىڭ استىنا بiرiكتiرۋشi, ۇلى كوشپەلىلەر يمپەرياسىنىڭ ساباقتاستىعىن، ءداستۇرلى جورىعىن، جوسىنىن جالعاستىرا بiلگەن كەمەڭگەر ەر، دارا تۇلعا. ونىڭ قىلىشىنا توتەپ بەرگەن ادام بالاسى ول زاماندا بولعان ەمەس.
كۇلتەگiن 7 جاس كەزiندە اكەسi قۇتلىق (680-692 ج. بيلىك قۇرعان) قايتىس بولادى. قاعان تاعىنا ونىڭ iنiسi قاپاعان (692-716 ج.) وتىرادى. كۇلتەگiن مەن بiلگە، قاپاعاننىڭ iنiسi بوگۇنi (716 ج.) تاقتان تايدىرىپ، قاعاندىق بيلiكتi بiلگە قولىنا (716-734 ج.) الادى.
كۇلتەگiن ۇلى يمپەريا ءۇشiن كوپتەگەن رۋ-تايپا، وداق، ۇلىستاردى باعىندىرۋدا ەرەكشە ەرلiگiمەن كوزگە ءتۇستى. ول 16 جاسىنان باستاپ وعىز، قىتان، تاتابى، تابعاچ (قىتاي), قىرعىز، تۇرگەش، سوعدى جانە ت.ب. ەلدەرگە جورىق جاساپ ولاردى باعىندىرا بiلگەن ءباھادۇر قولباسشى.
كۇلتەگىننىڭ قۇرمەتىنە، ارۋاعىنا ارنالعان عۇرىپتىق كەشەن قازiرگi موڭعوليا ەلiنiڭ استاناسى ۇلانباتىردان 400 كم وڭتۇستiك-باتىسىندا، ەجەلگi قاراقورىم قالاسىنان 45 كم سولتۇستiكتە، ورحون وزەنiنiڭ سول جاعالاۋىنداعى كەڭ دالادا ورنالاسقان.
ءناپىل بازىلحان،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى قىزمەتكەرى
