Түрiк Елінің жиһангер қолбасшысы Күлтегін (685 ж. туған – 731 ж.. II. 27 күні қайтыс болған). Орхон өзенi бойындағы Өтүкенде туған. Құтлық (Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Бiлге қағанның туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Бөрі текті руынан (Ачынұ — Ačïnu — Ачынұ – көне түріктерді моңғол тектес этностар «čïnuw-a>čïnu>čоn >чоно (бөрі, қасқыр)» деп атаған. Ačï+de – оның көптік топтамалау мағынаны білдіретін тұлғасы (бөрілер, қасқырлар деген мәнде). Қытайлықтардың моңғол тектестерден үйреніп атағаны осы – Ačïnu, Ačïde болса керек. Бұл атаулар түрік бітіктастар мен ескерткіштерінде және де ешбір көне түрік мәтіндерінде кездеспейді.) тектi.
Күлтегін деген атаудың мағынасын зерттеушiлер күл- «даңқты, атақты», күл- «от, оттың күлi», көл- «теңiз, көл су» және т.б. түрде түсiндiредi. Көне түрiк бiтiктастарында кездесетін «Күлтегiн, Күлтұдын, Күлiчұр, Күлүг» секiлдi атаулардағы күл- сөзiнiң мәнi бiреу. Ол: « Ат, жылқыға, көл+iк // күл+iк, сәй-гүлiкке мықты берiк адам, атқа бекем ер» деген сөз. Әсіресе Күлтегiн жорық шабуылға қаншама рет аттанды, соншама сәйгүлiк тұлпарға мiнгенi туралы ескерткiште анық айтылған. Сондықтан Күл + сөзiне — тегiн, тұдын, чұр және т.б. атақтары қосылып этномәдени атауы қалыптасқан. Демек, Күлтегiн – «сәйгүлiкке берiк бекем ер, атқа мықты бекзада» деген сөз. Бітіктаста Күлтегiннiң жорыққа шыққанда мiнген аттары, әсіресе, айғыр арғымақтары ерекше сомдалып айтылған. Оның себебi көшпелiлер үшiн ат-жылқының орны ерекше болған. Арғымақ жорыққа шыққанда, шабуыл кезiнде оның ең сенiмдi серігі, нағыз досы. Сондықтан да атты, арғымақты қастерлеу салты далалық көшпелілер үшін зор маңызға ие болды сол арқылы да далалық болмыс бай саналады.
Күлтегінге арналған бітіктас мәтінінде оның қандай түсті қандай айғыр мінгені, ол айғырлары өңшең өліп қалғандығы, әйтеуір жекпе-жектерде, соғыс ұрыстарда Күлтегінге айғыр шыдамағанын, жаулары оның айғырын атып өлтіргендігін байқауға болады. Ол жайындағы мәтінді сол қалпында қазақша мағынасын жеткізсек:
Күлтегін бітіктасы мәтінінен үзінділер:
Күлтегін жиырма тоғыз жасында
Чача-Сүнкеге қарсы соғысты.
Әуелі Тадқыш-Чұрдың боз атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Екінші Ышбара Йамтардың боз атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Үшінші Йеген Сілбектің кежімді торы атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Сауытына, желмесіне жүзден астам оқ тиіпті, бетіне, басына бір тимеді.
Шабуылды Түрік бектер көп білерсіздер!
Ол әскерді сонда жоқ еттік.
Содан кейін Байырқұ жеріндегі Ұлық Еркін жау болды.
Оны тағы Түргі Йарағұн көлінде талқандадық.
Ұлық Еркін азғана ерін жинап қашты. Күлтегін ………жасында Қырғызға қарай жорық жасадық.
Найза батар, қалың қарды сөгіп
Көгмен тау-орманын айнала жорытып
Қырғыз халқын қуалай бастық.
Қағанымен Сұңа тау-орманында соғыстық.
Күлтегін Байырқұдың /ақ айғырын/ мініп ұмтыла қарсы шапты.
бір батырын оқпен атты, екі батырымен айқасып шаншып өлтірді.
Ол шабуылдағанда Байырқұдың ақ айғырының бел-ұршығы үзілгенше сермепті.
Күлтегін Байырқұдың ақ айғырын мініп соғысқанда қарсы келген үш жауынгердің біреуін садақпен атып, екеуін найзамен түйреп, қылышымен ұрып соғады, ол өткір қылышымен бір батырдың денесін екіге бөліп жарып, одан да өтіп оның атын кесіп тасағаны көне түрік мәтінде баяндалады. Ал, осы соғыста Күлтегін мінген ақ айғырдың омыртқасы мен белі үзіліп кеткен. Бұдан Күлтегін ұстаған болат қылышқа, оның күшіне төтеп беретін бірде-бір батыр сол заманда болмаған деп айтуға толық негіз бар. Шындығы да сол, Күлтегін соғыс-жорықтарға аттанып ұдайы жеңіспен оралған баһадүр қайталанбас тұлға еді.
Күлтегін Башғұдың боз атын мініп Башғұдың боз аты ……….тіресті…
екеуін өзі басып жеңді, содан тағы да шабуылдап кіріп
Түргеш қағанның бұйрық орындаушысы
Аз тұтұқты әскери қолымен ұстап алды.
Қағанын сонда өлтірдік, елін бағындырдық.
Қара Түргеш халықтың көбі бытырап қашты,
Ол халықты Табарда/ қо…………../
Соғды халқына шауып жетеміз деп Інжу (Сырдария) өзенді өтіп,
Темір Қақпаға дейін жорық жасадық.
Сонда кері Қара Түргеш халық жау болған екен.
Кеңереске қарай жеттік.
Біздің найзалы әскерлердің аттары арық, азықтары жоқ еді
Қорқақ кісі ер…………………………….
алып батыр ер бізге шапқан еді
сол кездерде өтініп,
Күлтегінді аз батырларымен шабуылдаттық
Ұлы соғыс жасадық.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты,
Қара Түргеш халықты сонда өлтіріп, бағындырдық.
Тамақ Ұйық басында жорық жасадық.
Күлтегін ол соғыста отыз жасар еді.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты.
Екі батырын қуалай шанышды,
Қарлұқты жеңдік, басып алдық.
Аз халық жау болды,
Қара көлде жорық жасадық.
Күлтегін отыз бір жасар еді.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты
Аз Елтеберді тұтқындады,
Аз халық сонда жоқ болды.
Ізгіл халықпен соғыстық.
Күлтегін Алып Шалчы ағын мініп
/шапты/ ол ат сонда құлап түсті.
Ізгіл халық өлді, жойылды.
Тоғыз Оғыз халық өз халқым еді.
Тәңірі Жер бұзып жібергендіктен жау болды.
Бір жылда бес жолы соғыстық.
Ең ілкі (әуелі) Тоғұ балықта соғыстық.
Күлтегін Азман ағын мініп
ұмтыла шапты. Алты батырын шанышды
Әскер сыртында жетінші батырды қылыштады.
Екінші Құшлықықта Едізбен соғыстық.
Күлтегін Аз қоңырын мініп
ұмтыла шапты, бір батырын шанышды.
тоғыз батырын иіре бас игізді.
халқы сонда өлді, жойылды.
Үшінші Болчұда
Оғызбен соғыстық.
Күлтегін Азман атын мініп шапты,
шанышды. Ұчұш басында соғыстық.
Түрік
Халық Адыр Қамыста қорқақ болып еді. Үстінен түскен әскерлерді
Күлтегін бытыратып, Тоңра деген бір ру
алпауыт он батырын, Тоңра тегін жоқтауында иіріп өлтірдік.
Бесінші Езгенті Қадызда Оғызбен соғыстық.
Күлтегін Аз қоңырын мініп
шапты, екі батырын шанышды
қалаға бармады, оған жетпей ол әскер сонда өлді, жойылды.
Мағы Қорғанда қыстап, жазында
Оғызға қарай әскер жібердік.
Күлтегін киіз үйді бастап сақтап отырды.
Оғыз жауы орданы басты.
Күлтегін
«Өгсіз» («анасыз жетім») ағын мініп, тоғыз ерін
шанышды. Орданы бермеді .
Анам қатұн (ханшайым), одан кейінгі аналарым
Енелерім, келінім, ханшайларым
Мұнша тағы тірідей күң болар еді.
Өлікке кетіп жолда жата қалар еді
Күлтегін жоқ болған болса бәріміз өлер едік.
Інім Күлтегін жетпестей болды (қайтыс болды).
Өзім сағынып қайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білер білігім білместей болды.
Өзім сағынып қайғырдым.
Өд (ажалды) Тәңірі жасайды
Кісі ұлы бәрі өлгелі туған екен.
сонша сағындым
Көзден жас ағып тоқтамай
Көңілде уайым тұрып тарқатылмай
Үнемі сағындым (еңіредім)
Қатты сағынып қайғырдым
Күлтегін қой жылы он жетісі күні (Тәңіріге) ұшты (қайтыс болды).
Тоғызыншы айдың жиырма жетінші күні
жоқтау жосынын жасадық.
Ғұрыптық кешенін, бәдізін, бітіктасын
мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісінде
тұрғыздық.
Күлтегін өзі қырық артық жеті жасында болған-ды.
Тас кешенін, осынша бәдізшілерді Тұйғын
Елбетер әкелді.
Мұнша бітік бітіклеуші (жазу жазушысы)
Күлтегіннің аталығы Йолұқтегін бітікледім (жаздым).
Жиырма күн отырып бұл тасқа бұл белгіні бәрін
Йолұғтегін бітікледім ( жазып қашадым).
Күлтегiн көшпелiлер тарихындағы ең көрнекті көсем, баһадүр тұлғалардың бiрi. Ол атақты «Модун, Шыңғыс, Баты» қағандарымен пара-пар, тiптi өзi қаған аталмағанымен Түрiк Елінің ірі қолбасшысы, күллi көшпелi этностарды көк байрақтың астына бiрiктiрушi, ұлы көшпелілер империясының сабақтастығын, дәстүрлі жорығын, жосынын жалғастыра бiлген кемеңгер ер, дара тұлға. Оның қылышына төтеп берген адам баласы ол заманда болған емес.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық (680-692 ж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 ж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.
Күлтегiн ұлы империя үшiн көптеген ру-тайпа, одақ, ұлыстарды бағындыруда ерекше ерлiгiмен көзге түсті. Ол 16 жасынан бастап оғыз, қытан, татабы, табғач (қытай), қырғыз, түргеш, соғды және т.б. елдерге жорық жасап оларды бағындыра бiлген баһадүр қолбасшы.
Күлтегіннің құрметіне, аруағына арналған ғұрыптық кешен қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 400 км оңтүстiк-батысында, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте, Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада орналасқан.
Нәпіл БАЗЫЛХАН,
филология ғылымдарының кандидаты,
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының
жетекші қызметкері
