Túrik Eliniń jıhanger qolbasshysy Kúltegin (685 j. týǵan – 731 j.. II. 27 kúni qaıtys bolǵan). Orhon ózeni boıyndaǵy Ótúkende týǵan. Qutlyq (Elteris) qaǵannyń ekinshi uly, Bilge qaǵannyń týǵan inisi. Sheshesi Elbilge qatun. Bóri tekti rýynan (Achynu — Ačïnu — Achynu – kóne túrikterdi mońǵol tektes etnostar «čïnuw-a>čïnu>čon >chono (bóri, qasqyr)» dep ataǵan. Ačï+de – onyń kóptik toptamalaý maǵynany bildiretin tulǵasy (bóriler, qasqyrlar degen mánde). Qytaılyqtardyń mońǵol tektesterden úırenip ataǵany osy – Ačïnu, Ačïde bolsa kerek. Bul ataýlar túrik bitiktastar men eskertkishterinde jáne de eshbir kóne túrik mátinderinde kezdespeıdi.) tekti.
Kúltegin degen ataýdyń maǵynasyn zertteýshiler kúl- «dańqty, ataqty», kúl- «ot, ottyń kúli», kól- «teńiz, kól sý» jáne t.b. túrde túsindiredi. Kóne túrik bitiktastarynda kezdesetin «Kúltegin, Kúltudyn, Kúlichur, Kúlúg» sekildi ataýlardaǵy kúl- sóziniń máni bireý. Ol: « At, jylqyǵa, kól+ik // kúl+ik, sáı-gúlikke myqty berik adam, atqa bekem er» degen sóz. Ásirese Kúltegin joryq shabýylǵa qanshama ret attandy, sonshama sáıgúlik tulparǵa mingeni týraly eskertkishte anyq aıtylǵan. Sondyqtan Kúl + sózine — tegin, tudyn, chur jáne t.b. ataqtary qosylyp etnomádenı ataýy qalyptasqan. Demek, Kúltegin – «sáıgúlikke berik bekem er, atqa myqty bekzada» degen sóz. Bitiktasta Kúlteginniń joryqqa shyqqanda mingen attary, ásirese, aıǵyr arǵymaqtary erekshe somdalyp aıtylǵan. Onyń sebebi kóshpeliler úshin at-jylqynyń orny erekshe bolǵan. Arǵymaq joryqqa shyqqanda, shabýyl kezinde onyń eń senimdi serigi, naǵyz dosy. Sondyqtan da atty, arǵymaqty qasterleý salty dalalyq kóshpeliler úshin zor mańyzǵa ıe boldy sol arqyly da dalalyq bolmys baı sanalady.
Kúlteginge arnalǵan bitiktas mátininde onyń qandaı tústi qandaı aıǵyr mingeni, ol aıǵyrlary óńsheń ólip qalǵandyǵy, áıteýir jekpe-jekterde, soǵys urystarda Kúlteginge aıǵyr shydamaǵanyn, jaýlary onyń aıǵyryn atyp óltirgendigin baıqaýǵa bolady. Ol jaıyndaǵy mátindi sol qalpynda qazaqsha maǵynasyn jetkizsek:
Kúltegin bitiktasy mátininen úzindiler:
Kúltegin jıyrma toǵyz jasynda
Chacha-Súnkege qarsy soǵysty.
Áýeli Tadqysh-Churdyń boz atyn minip shapty, ol at sonda óldi.
Ekinshi Yshbara Iamtardyń boz atyn minip shapty, ol at sonda óldi.
Úshinshi Iegen Silbektiń kejimdi tory atyn minip shapty, ol at sonda óldi.
Saýytyna, jelmesine júzden astam oq tıipti, betine, basyna bir tımedi.
Shabýyldy Túrik bekter kóp bilersizder!
Ol áskerdi sonda joq ettik.
Sodan keıin Baıyrqu jerindegi Ulyq Erkin jaý boldy.
Ony taǵy Túrgi Iaraǵun kólinde talqandadyq.
Ulyq Erkin azǵana erin jınap qashty. Kúltegin ………jasynda Qyrǵyzǵa qaraı joryq jasadyq.
Naıza batar, qalyń qardy sógip
Kógmen taý-ormanyn aınala jorytyp
Qyrǵyz halqyn qýalaı bastyq.
Qaǵanymen Suńa taý-ormanynda soǵystyq.
Kúltegin Baıyrqudyń /aq aıǵyryn/ minip umtyla qarsy shapty.
bir batyryn oqpen atty, eki batyrymen aıqasyp shanshyp óltirdi.
Ol shabýyldaǵanda Baıyrqudyń aq aıǵyrynyń bel-urshyǵy úzilgenshe sermepti.
Kúltegin Baıyrqudyń aq aıǵyryn minip soǵysqanda qarsy kelgen úsh jaýyngerdiń bireýin sadaqpen atyp, ekeýin naızamen túırep, qylyshymen uryp soǵady, ol ótkir qylyshymen bir batyrdyń denesin ekige bólip jaryp, odan da ótip onyń atyn kesip tasaǵany kóne túrik mátinde baıandalady. Al, osy soǵysta Kúltegin mingen aq aıǵyrdyń omyrtqasy men beli úzilip ketken. Budan Kúltegin ustaǵan bolat qylyshqa, onyń kúshine tótep beretin birde-bir batyr sol zamanda bolmaǵan dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Shyndyǵy da sol, Kúltegin soǵys-joryqtarǵa attanyp udaıy jeńispen oralǵan bahadúr qaıtalanbas tulǵa edi.
Kúltegin Bashǵudyń boz atyn minip Bashǵudyń boz aty ……….tiresti…
ekeýin ózi basyp jeńdi, sodan taǵy da shabýyldap kirip
Túrgesh qaǵannyń buıryq oryndaýshysy
Az tutuqty áskerı qolymen ustap aldy.
Qaǵanyn sonda óltirdik, elin baǵyndyrdyq.
Qara Túrgesh halyqtyń kóbi bytyrap qashty,
Ol halyqty Tabarda/ qo…………../
Soǵdy halqyna shaýyp jetemiz dep Injý (Syrdarııa) ózendi ótip,
Temir Qaqpaǵa deıin joryq jasadyq.
Sonda keri Qara Túrgesh halyq jaý bolǵan eken.
Keńereske qaraı jettik.
Bizdiń naızaly áskerlerdiń attary aryq, azyqtary joq edi
Qorqaq kisi er…………………………….
alyp batyr er bizge shapqan edi
sol kezderde ótinip,
Kúltegindi az batyrlarymen shabýyldattyq
Uly soǵys jasadyq.
Alyp Shalchy aq atyn minip shapty,
Qara Túrgesh halyqty sonda óltirip, baǵyndyrdyq.
Tamaq Uıyq basynda joryq jasadyq.
Kúltegin ol soǵysta otyz jasar edi.
Alyp Shalchy aq atyn minip shapty.
Eki batyryn qýalaı shanyshdy,
Qarluqty jeńdik, basyp aldyq.
Az halyq jaý boldy,
Qara kólde joryq jasadyq.
Kúltegin otyz bir jasar edi.
Alyp Shalchy aq atyn minip shapty
Az Elteberdi tutqyndady,
Az halyq sonda joq boldy.
Izgil halyqpen soǵystyq.
Kúltegin Alyp Shalchy aǵyn minip
/shapty/ ol at sonda qulap tústi.
Izgil halyq óldi, joıyldy.
Toǵyz Oǵyz halyq óz halqym edi.
Táńiri Jer buzyp jibergendikten jaý boldy.
Bir jylda bes joly soǵystyq.
Eń ilki (áýeli) Toǵu balyqta soǵystyq.
Kúltegin Azman aǵyn minip
umtyla shapty. Alty batyryn shanyshdy
Ásker syrtynda jetinshi batyrdy qylyshtady.
Ekinshi Qushlyqyqta Edizben soǵystyq.
Kúltegin Az qońyryn minip
umtyla shapty, bir batyryn shanyshdy.
toǵyz batyryn ıire bas ıgizdi.
halqy sonda óldi, joıyldy.
Úshinshi Bolchuda
Oǵyzben soǵystyq.
Kúltegin Azman atyn minip shapty,
shanyshdy. Uchush basynda soǵystyq.
Túrik
Halyq Adyr Qamysta qorqaq bolyp edi. Ústinen túsken áskerlerdi
Kúltegin bytyratyp, Tońra degen bir rý
alpaýyt on batyryn, Tońra tegin joqtaýynda ıirip óltirdik.
Besinshi Ezgenti Qadyzda Oǵyzben soǵystyq.
Kúltegin Az qońyryn minip
shapty, eki batyryn shanyshdy
qalaǵa barmady, oǵan jetpeı ol ásker sonda óldi, joıyldy.
Maǵy Qorǵanda qystap, jazynda
Oǵyzǵa qaraı ásker jiberdik.
Kúltegin kıiz úıdi bastap saqtap otyrdy.
Oǵyz jaýy ordany basty.
Kúltegin
«Ógsiz» («anasyz jetim») aǵyn minip, toǵyz erin
shanyshdy. Ordany bermedi .
Anam qatun (hanshaıym), odan keıingi analarym
Enelerim, kelinim, hanshaılarym
Munsha taǵy tirideı kúń bolar edi.
Ólikke ketip jolda jata qalar edi
Kúltegin joq bolǵan bolsa bárimiz óler edik.
Inim Kúltegin jetpesteı boldy (qaıtys boldy).
Ózim saǵynyp qaıǵyrdym.
Kórer kózim kórmesteı,
Biler biligim bilmesteı boldy.
Ózim saǵynyp qaıǵyrdym.
Ód (ajaldy) Táńiri jasaıdy
Kisi uly bári ólgeli týǵan eken.
sonsha saǵyndym
Kózden jas aǵyp toqtamaı
Kóńilde ýaıym turyp tarqatylmaı
Únemi saǵyndym (eńiredim)
Qatty saǵynyp qaıǵyrdym
Kúltegin qoı jyly on jetisi kúni (Táńirige) ushty (qaıtys boldy).
Toǵyzynshy aıdyń jıyrma jetinshi kúni
joqtaý josynyn jasadyq.
Ǵuryptyq keshenin, bádizin, bitiktasyn
meshin jyly jetinshi aıdyń jıyrma jetisinde
turǵyzdyq.
Kúltegin ózi qyryq artyq jeti jasynda bolǵan-dy.
Tas keshenin, osynsha bádizshilerdi Tuıǵyn
Elbeter ákeldi.
Munsha bitik bitikleýshi (jazý jazýshysy)
Kúlteginniń atalyǵy Ioluqtegin bitikledim (jazdym).
Jıyrma kún otyryp bul tasqa bul belgini bárin
Ioluǵtegin bitikledim ( jazyp qashadym).
Kúltegin kóshpeliler tarıhyndaǵy eń kórnekti kósem, bahadúr tulǵalardyń biri. Ol ataqty «Modýn, Shyńǵys, Baty» qaǵandarymen para-par, tipti ózi qaǵan atalmaǵanymen Túrik Eliniń iri qolbasshysy, kúlli kóshpeli etnostardy kók baıraqtyń astyna biriktirýshi, uly kóshpeliler ımperııasynyń sabaqtastyǵyn, dástúrli joryǵyn, josynyn jalǵastyra bilgen kemeńger er, dara tulǵa. Onyń qylyshyna tótep bergen adam balasy ol zamanda bolǵan emes.
Kúltegin 7 jas kezinde ákesi Qutlyq (680-692 j. bılik qurǵan) qaıtys bolady. Qaǵan taǵyna onyń inisi Qapaǵan (692-716 j.) otyrady. Kúltegin men Bilge, Qapaǵannyń inisi Bógúni (716 j.) taqtan taıdyryp, qaǵandyq bılikti Bilge qolyna (716-734 j.) alady.
Kúltegin uly ımperııa úshin kóptegen rý-taıpa, odaq, ulystardy baǵyndyrýda erekshe erligimen kózge tústi. Ol 16 jasynan bastap oǵyz, qytan, tataby, tabǵach (qytaı), qyrǵyz, túrgesh, soǵdy jáne t.b. elderge joryq jasap olardy baǵyndyra bilgen bahadúr qolbasshy.
Kúlteginniń qurmetine, arýaǵyna arnalǵan ǵuryptyq keshen qazirgi Mońǵolııa eliniń astanasy Ulanbatyrdan 400 km ońtústik-batysynda, ejelgi Qaraqorym qalasynan 45 km soltústikte, Orhon ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy keń dalada ornalasqan.
Nápil BAZYLHAN,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty,
R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń
jetekshi qyzmetkeri
