«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 2011 جىلدىڭ №22 (1070) سانىندا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىباەۆتىڭ «كەرەي مەن جانىبەك حاندار «قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بولدى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. قازاق حاندىعى تۋرالى تاقىرىپقا كوپتەن قالام تارتىپ كەلە جاتقان اۆتور بولعاندىقتان، ءبىر دەممەن وقىپ شىقتىم. دەسەك تە، ماقالادا قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى قايشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن دە اتاپ وتپەۋگە بولماس.
كەزىندە قازاق حاندىعى تۋرالى كوپتەگەن تاريحشىلار، زەرتتەۋشىلەر ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن، وي ايتقان. ماسەلەن، قازاق حاندىعى تاقىرىبىنا قالام تارتقان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ 1923 جىلى تاشكەنت قالاسىنان جارىق كورگەن «سانا» جۋرنالىندا «تۇرىك-موڭعول تاريحى» اتتى ەڭبەگىن جاريالاپ، ونى «1.ەڭ ەسكى زاماننان باستاپ 1456 جىلعا شەيىن (وزبەك-قازاق ايىرىلعان جىل)» دەپ بولىمگە بولەدى. ءسويتىپ، 1456 جىلدىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ التىن تابالدىرىعى ەكەنىن اڭعارتىپ وتەدى. ال بەرەكەت كارىباەۆتىڭ پايىمىنشا، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ «ۇلى كوشى» ءبىر جىل كەيىن، 1457 جىلى قارا كۇزدە باستالعان. 1458 جىلى كەرەي حانى سايلانعان. «ال تولىعىمەن دەربەس مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنىڭ اياقتالۋى 1470-71 جىلى جۇزەگە اسقان». بىراق قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى 1456 جىلى بولعانى تۋراسىندا كوپتەگەن دەرەكتەر بار.
ماسەلەن، 1964 جىلى جارىق كورگەن «ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ۇلى عالىمدارى» توپتاما كىتابىنا «مۇحاممەد حايدار دۋلاتي» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىن جازعان اكادەميك الكەي مارعۇلان وسى 1456 جىلدى بىرنەشە مارتە شەگەلەي ايتادى. ءدال وسى كىتاپقا «قادىرعالي قوسىنۇلى جالايري» اتتى ەڭبەگىن باستىرعان عالىم قادىربەك جۇنىسباەۆ تا وسى 1456 جىلعا توقتالادى. 1983 جىلى جارىق كورگەن «قازاق سسر تاريحى» 5 تومدىقتىڭ 2-تومىندا ۆيليامينوۆ-زەرنوۆ، ا.ا.ابۋسەيىتوۆا، ۆ.ا.مويسەەۆ، الكەي مارعۇلان جانە ت.ب. عالىمدار قازاق حاندىعىنىڭ باستالۋىن 1456 جىل دەپ كورسەتەدى (188-بەت).
قازاق سسر ەنتسيكلوپەدياسى، قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى «قازاق حاندىعى شامامەن 1456-1847 جىلدار ارالىعىندا ءومىر ءسۇردى» دەپ انىقتاما بەرەدى.
1983 جىلى «قازاق سسر تاريحى» كىتابى 5 توم بولىپ شىقتى. سونىڭ 2-تومى «كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن» دەپ اتالادى. وسى كىتاپتىڭ 188-بەتىندە «ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرلەرى مەن ءۇز تەمىر تايشى باسقارعان ويراتتاردىڭ شايقاسى «كوكقاشان» (سىعاناق توڭىرەگىندە) تۇسىندا 1456-1457 جىلى بولدى» دەپ ايشىقتالىپ جازىلىپ قويعان.
بۇدان كەيىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ: «وسى جەڭىلىستەن كەيىن ابىلقايىر حاندىعىنىڭ كوشپەلى حالقىنىڭ ءبىر بولىگى ءبولىندى دە، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ باسشىلىعىمەن موعولستانعا كوشىپ، شۋ مەن قوزىباس وزەندەرىنىڭ جازىعىنا قونىس تەپتى» دەيدى. قازاق جەرىنەن الىستا، 1987 جىلى قىتايدا، شىڭجاڭدا شىققان «قازاقتىڭ كونە تاريحى» كىتابىندا بەلگىلى تاريحشى نىعىمەت مىڭجان ءدال وسى 1456 جىلعا توقتالادى. وسى 1456 جىلدى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» («جۇلدىز» جۋرنالى 1993. №12.83-151 بەتتەر) «قازاق حاندارىنىڭ عۇمىرناماسى» اتتى كىتاپتارىندا تولىقتاي تالداعان-دى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، «جانىبەك حان تۋرالى ايتىلاتىن شەجىرەلىك مالىمەتتەردە ونىڭ شىن ەسىمى – ءابۋ سايد، ال لاقاپ ەسىمى جانىبەك ەكەنىن بىلەمىز» دەپ شەگەلەيدى اۆتور. ارينە، ايرىقشا اسپەتتەلىپ، «ءاز جانىبەك» دەپ تە اتانعانىن اۆتور قالىس قالدىرىپتى. بىراق بەرەكەت كارىباەۆ ۇلى حان كەرەيگە كەلگەندە ەپتەپ مۇدىرەدى. مىنە، قاراڭىز: «جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە العاشقى قازاق حانىنىڭ ەسىمى – گيرەي، گەرەي، كيراي، كەرەي تۇرىندە كەزدەسەدى»، – دەيدى ول.
بۇل، ارينە، دۇرىس ەمەس. ونىڭ ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتى – شاحكەرەي بولعان. مۇنى قازاقتىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جازعان شەجىرەدەن تابۋعا بولادى. ءتىپتى سول شاكارىمنىڭ ءوزىنىڭ ەسىمى «شاھ كەرىم» دەگەن سوزدەن شىققان.
بۇل ەرەكشە اتاۋدىڭ قازاقشالانعان نۇسقاسىن:
قۇيرىق اتىپ قۇليا،
تۇلكىدەي قاشقان جىلميا.
بىزدەن دە ءوتىپ باراسىڭ،
قايران دا، قايران سۇم ءدۇنيا، – دەپ تولعانعان شاڭگەرەي بوكەەۆتەن تاباسىز. شاڭگەرەي ەسىمى سول شاحكەرەي حاننان قالعان.
ب.كارىباەۆ اتالمىش ماقالاسىندا: «1428 جىلى باراق حان ءولىپ، حاندىق بيلىك شايبانيلىق ابىلقايىرعا كوشكەنىمەن، اق وردا حاندارىنىڭ ۇرپاقتارى سىر وڭىرىندە قالا بەرگەن. ولاردىڭ ىشىندە كەرەي دە، جانىبەك تە جانە باسقالار دا بار. 1446 جىلى ابىلقايىر حان سىر ءوڭىرىن ماۋرەناحردى قايتارىپ، ءوز استاناسىن سىعاناققا كوشىرەدى» دەپ جازادى.
سىر-انامىز وزبەكستان شەكاراسىن شىنازدىڭ ماڭىندا باسىپ وتكەننەن كەيىن، سولتۇستىككە قاراي قۇلديلايدى. جولاي ارناسايدا، شاردارا سۋ قويماسىندا كىدىرەدى. ارىس قالاسىنان كۇنباتىسقا تامان «كوكساراي» سۋ رەتتەگىشىندە دە از-كەم دەمىن باسادى. وسىدان كەيىن ءشاۋىلدىردىڭ تۇسىندا، وتىرارتوبەدەن ون شاقتى شاقىرىم تومەنىرەك، ارىستىڭ سۋىن قوسىپ الىپ، تۇركىستان قالاسىنا قاراي جوڭكيدى. ۇلى قالاعا 15-20 شاقىرىمداي كۇنباتىس تۇستان وراپ ءوتىپ، شيەلىگە قاراي جاقىندايدى.جاڭاقورعاننىڭ تۇسىندا دارياسۋ بىرتە-بىرتە كۇنباتىسقا – ارالعا قاراي ءبىرجولاتا بۇرىلادى.
تاريحقا تاڭبالانعان ۇلى وقيعالاردىڭ ءبارى دە كير-تۇمار حانىم شايقاسى، كەشەگى ابىلقايىر-ءۇز تەمىر تايشى قاقتىعىسى وسى ورامدا بولعان. ءامىر تەمىردىڭ اقسۇمبە-ۇلىتاۋ جورىعى دا وسى جەردەن باستالعان. ءبىر عاجابى، قازاق حاندىعىنىڭ دا «كىندىگى» وسى ماڭداعى «كوككەسەنە» (كوكقاشان) دەگەن جەردە كەسىلگەن…
ايتىپ-ايتپاي، نە كەرەك، قازىر ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ 1456 جىلى قۇرىلعاندىعىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتىڭ (ەمتيحان) سۇراعىنا ەندىرە الماي وتىرمىز. ازىرگە مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى اتتاي 10 جىلعا كەيىن شەگەرىلىپ، «1465-66» جىل كورسەتىلىپ ءجۇر. سوندا كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ 10 جىل بويعى قايراتكەرلىگى قايدا؟
وسىنداي بەرەكەسىزدىكتى بولدىرماۋ ءۇشىن، اتىزعا شىم سالعانداي، ەڭ بولماسا، «كوز ۇيرەنىپ، كوڭىل سەنە بەرسىن» دەگەن تىلەكپەن، كەرەي مەن جانىبەككە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاققورعاندا «جاستار ساياباعىندا» ەسكەرتكىش-مونۋمەنت 2007 جىلى 14 جەلتوقساندا ازەر دەگەندە وسى ماقالانىڭ اۆتورىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 15 جىلدىعى قارساڭىندا قويىلدى. ال 2010 جىلى استانا قالاسىندا، ول دا ۇلكەن داۋ-دامايمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ مۇراجايىنىڭ الدىنا ورناتىلدى.
«قازاق حاندىعى، بولماسا «كەرەي مەن جانىبەكتانۋ» كوشى ەندىگى جەردە دۇرىس باعىتپەن قوزعالا ما» دەگەن ۇكىلى ءۇمىتىمىز بار. قاسيەتتىمىز دە، قاستەرلىمىز دە قازاق حاندىعى بولعان سوڭ، ءبىر اۋىز پىكىر ايتقاندى ءجون كوردىك…
جارىلقاسىن بورانباي،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
«قازاق حاندىعى» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى
