قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولۋى ماقتانىش. بىراق الماقتىڭ دا سالماعى بار. سەبەبى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ نەگىزگى دونورى – مۇشە مەملەكەتتەردىڭ جىل سايىنعى جارناسى. كەي كەزدەرى مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بەدەلى ونىڭ تولەپ وتىرعان جارناسىنا قاراپ ايقىندالادى.
بۇۇ جىل باسىندا 2019-2021 جىلدار اراسىندا مۇشە مەملەكەتتەر تولەۋگە ءتيىس ۇش جىلدىق جارنا تۋرالى مالىمەت بەردى.
ۇيىمنىڭ ءۇش جىلدىق بيۋدجەتىنىڭ 22 پايىزى اقش-تىڭ ۇلەسىندە. ودان كەيىنگى جارنانىڭ قوماقتى بولىگى –12, 005 پايىزىن تولەۋدى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا مىندەتتەپتى. جاپونيا 8,564 پايىز بولسا، گەرمانيانىڭ ۇلەسى ودان ءسال از – 7 پايىز ەكەن. تمد ەلدەرىندە مۇشەلىك جارنانى ەڭ كوپ تولەيتىنى – رەسەي – 2,405 پايىز. ودان كەيىن تۇرعان – 0,187 پايىزدىق مىندەتتەمە قازاقستانعا جۇكتەلىپتى. بۇۇ سايتىندا جاريالانعان دەرەكتەن مەملەكەتتەردىڭ مىندەتتەمەلەرى ولاردىڭ تولەم قابىلەتىنە قاراپ ايقىندالاتىنىن ۇعىندىق. ەگەر جارنا ۋاقتىلى تولەنبەسە، بۇۇ جارعىسىنىڭ 19 بابىنا سايكەس، مۇشە مەملەكەت باس اسسامبلەيادا داۋىس بەرۋ قۇقىنان ايىرىلادى ەكەن. سوڭعى ونجىلدىقتا مۇشەلىك جارناسىن 12,005 پايىزعا كوتەرگەن قىتاي جاپونيانى (8,56) ارتقا تاستاپ، بۇۇ-نىڭ ەڭ ءىرى سالىق تولەۋشىسىنە اينالدى.
قازاقستان 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. وسىلايشا ول بۇۇ باستاماسىمەن حالىقارالىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان بارلىق ارناۋلى ورگاندار مەن باعدارلامالاردىڭ، اگەنتتىكتەردىڭ مۇشەسى اتاندى. جىل سايىن حالىقارالىق ۇيىمدارعا تولەنەتىن جارنا كولەمى ۇيىمدارمەن سەرىكتەستىك جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق ارناۋلى كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا بەكىتىلەدى.
قازاقستان 2018 جىلعى تولەم قابىلەتى جاعىنان العاشقى وندىقتىڭ قاتارىنان ورىن الىپتى. عالامتورداعى اشىق مالىمەت كوزدەرىندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ جۇزدەن استام حالىقارالىق ۇيىمعا مۇشە ەكەنىن، ونىڭ 73-ىنە مىندەتتى مۇشەلىك جارنا تولەيتىنىن ايتقان ەدى. 2017 جىلدىڭ باسىندا شىققان اقپارات بويىنشا، قازاقستان 4 حالىقارالىق ۇيىمعا مۇشە رەتىندە 12 ملرد تەڭگە جارنا تولەگەن.
2018 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا، ولارعا تولەيتىن مۇشەلىك جارنامىز 33 ملن اقش دوللارىنان اسادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارداعى مارتەبەسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇل سومانى 55 ملن اقش دوللارىنان اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. جارنانىڭ قوماقتىسىن ماگاتە بيۋدجەتىنە تولەپ كەلەمىز. ەلىمىز 1994 جىلى 26 شىلدەدە قازاقستان اتوم ەنەرگياسى تۋرالى حالىقارالىق اگەنتتىكپەن كەپىلدىكتەردى قولدانۋ تۋرالى كەلىسىم جاسادى. كەلىسىم 1995 جىلى 11 تامىزىندا ءوز كۇشىنە ەنىپ، قازاقستاننىڭ يادرولىق قىزمەتتەرى ماگاتە كەپىلدىگىنە الىندى. قر قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2017 جىلى ەلىمىزدىڭ ءتورت ۇيىمعا جارنا ەسەبىندەگى بەرەشەگى – 12 ميلليارد تەڭگەگە جەتكەن. بۇل بار بولعانى دۇنيەجۇزىلىك بانك، يسلام دامۋ بانكى، حالىقارالىق دامۋ قاۋىمداستىعى جانە ازيالىق دامۋ بانكى سەكىلدى ءتورت ۇيىمعا عانا بەرىلۋگە ءتيىس جارنانىڭ جالپى سوماسى. قارجى مينيسترلىگى حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋ قازاقستانعا ءتيىمدى ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتادى. «جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ جانە يننوۆاتسيا ءتارىزدى پايدالارى دا بار. 2017 جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ازيالىق دامۋ قورىنا 1 ميلليارد تەڭگە جىبەرۋ قاراستىرىلعان»، – دەلىنگەن مينيسترلىك مالىمدەمەسىندە. بۇۇ-عا مۇشەلىك جارناسىن ۇنەمى كەشىكتىرىپ تولەيتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا اقش تۇر. 2018 جىلداعى كەستە بويىنشا بۇل مەملەكەت بۇۇ-عا ءوز مىندەتتەمەسىن قازان ايىنا دەيىن تولەپ بىتۋگە ءتيىس ەكەن. الەمدىك اقپارات كوزدەرى اقش-تىڭ قارىزدى كەشىكتىرىپ تولەۋى 1984 جىلدان، رونالد رەيگاننىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا باستالعانىن ايتادى. ال بيلل كلينتون تاقتا وتىرعان كەزەڭدە اقش-تىڭ اتالمىش ۇيىمعا قارىزى 2 ميلليارد دوللاردان اسىپ كەتكەن. ساراپشىلار قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزدارىنىڭ كوپ بولىگى ۋاقىتىندا تولەنبەگەن مۇشەلىك جارنامالارمەن دە تولىعىپ وتىراتىنىن ايتادى. ولار ۇيىمدارعا مۇشەلىك جارنانى قىسقارتۋ نەمەسە مۇشەلىكتەن شىعۋ ماسەلەلەرىن قاراستىراتىن كەز كەلدى دەگەن ويعا باسىمدىق بەرىپ ءجۇر. داعدارىس كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشەلىگىنە قاتىستى ساياساتىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەپ جاتىر. 2018 جىلدىڭ قازان ايىندا اقش پەن يزرايل يۋنەسكو-دان شىعاتىنىن مالىمدەدى. بۇل تۋرالى APF اقپاراتتىق اگەنتتىگى حابارلادى. اقش رونالد رەيگاننىڭ تۇسىندا 1984 جىلى ۇيىمنان شىعىپ كەتكەن بولاتىن. بۇعان قارجىلىق كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن امەريكا ساياساتىنا جيىرەك ايتىلىپ كەتكەن قارسى پىكىرلەر سەبەپ بولىپتى. دجوردج بۋشتىڭ كەزىندە 2002 جىلى يۋنەسكو-عا قايتا ورالعان اقش، 2011 جىلى باراك وباما باسشىلىعى تۇسىندا تاعى دا ۇيىمنىڭ كوزقاراسىمەن كەلىسە المايتىنىن بىلدىرگەن. 2017 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا اقش-تىڭ يۋنەسكو الدىنداعى قارىزى 550 ملن دوللارعا جەتكەن. كوپتەگەن جىلدار بويى ءسىم جۇيەسىندە قىزمەتتە بولعان راسۋل جۇمالى «وسى ۇيىمداعى مۇشەلىگىمىز ءوزىن-ءوزى اقتاپ جاتىر ما» دەگەن سۇراقتى ءجيى ساراپتاپ، قاجەت بولسا وڭتايلاندىرىپ، قىسقارتىپ وتىرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. «سىرتقى ساياساتتا كوپ ماسەلە تەك جارناعا عانا بايلانىستى ەمەس. بىزگە پايداسىز نەمەسە قۇر ۋادەمەن شەكتەلىپ وتىرعاندارىنان باس تارتۋ حالىقارالىق زاڭدارعا قايشى كەلمەيدى. بۇۇ، يسلام كونفەرەنتسياسى سياقتى ماڭىزدى ۇيىمدارعا مۇشەلىك جارنانى تولەپ تۇرۋ بىزگە ءتيىمدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا ساۋدا-ساتتىق جاعىنان ۇتىلىپ وتىرعانىمىز تالاي رەت رەسمي ايتىلدى. وسى ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاستىراتىن كەز كەلدى. مۇشەلىك جارنانى ءتۇرلى ۇيىمدار الدىندا ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋ ءۇشىن تولەيمىز. ول بىزگە مىنبەر ءۇشىن كەرەك. سىرتقى ساياساتتا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مىنبەرى ارقىلى جاھاندىق، ءىرى حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باسىمدىق بەرىپ، ايماقتىق، ۇلتتىق ماسەلەلەردى ەكىنشى ىسىرىپ قويىپ ءجۇرمىز»، – دەيدى راسۋل جۇمالى. راسۋل جۇمالىنىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىزدىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىمىز بىزگە ۇلكەن مۇمكىندىكتەردىڭ ەسىگىن اشقان ەدى. ايماقتىق ەكولوگيالىق تۇيتكىلدەر جەتەرلىك. «تۇراقتى ەمەس مۇشەلەر بۇۇ مىنبەرىندە ءوز ايماعىنىڭ، ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن بىرىنشى قورعايدى. زامان وزگەرگەن سايىن سىرتقى ساياسي باسىمدىقتار دا وزگەرىپ وتىرادى. بۇرىن قابىلدانعان شەشىمدەردى قايتا قاراپ، ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرۋ كەرەك»، – دەيدى ول. اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ دا يۋنەسكو-عا مۇشەلىگىمىز جايلى ءوز ايتارى بار ەكەن. سەبەبى سوڭعى كەزدە جىل سايىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە مەرەيتوي وتكىزۋ ءبىزدىڭ ەلدە ادەتكە اينالىپتى. ەل ىشىندە «مەرەيتويلار مەملەكەتىمىزدىڭ دەڭگەيىن كوتەردى، قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتتى» دەگەن پىكىرگە شىنىمەن سەنىپ قالاتىندار كوپ. «يۋنەسكو جارنا تولەۋشى الپاۋىت مۇشەلەرىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە تىكەلەي تاۋەلدى. ولار «ءبىزدىڭ ەسەپشوتقا اقشا اۋدارىڭدارشى، سودان كەيىن مەرەيتويلارىڭدى جاساي بەرىڭدەر» دەيدى. ونى ەشكىم مويىنداماسا، ونىڭ شىعىنعا تاتىرلىق پايداسا بولماسا، بار تاپقانىمىز – ءبىر اقىننىڭ ەكى-ءۇش ولەڭدى اۋدارۋى بولسا، ونىڭ بىزگە نە قاجەتى بار؟»، – دەيدى اسقار جۇمادىلداەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، يۋنەسكو-عا 190 ەل مۇشە ەكەنىن، سونىڭ ىشىندە 40 ەل ۇيىم بيۋدجەتىنىڭ 0,001 پايىزىن بەرەتىنىن ايتادى. «مۇشەلىك جارنانى كوپ ەل تيىسىنشە تولەمەيدى. قازىر يۋنەسكو-نىڭ نەگىزگى دەمەۋشىسى – جاپونيا. مۇشەلىك جارنا جيناۋ – كوممۋنالدىق تولەماقى جيناۋعا ۇقسايدى. مەرەيتوي وتكىزۋ تەك اقشا جيىپ الۋ ءۇشىن كەرەك. اتاق ءۇشىن قولدان قانات جاساپ، اسپانعا ۇشىپ كەتۋگە دايىن تۇراتىن كەيبىر قازاقتار ءۇشىن بۇل قاجەت»، – دەيدى ول. اسقار جۇمادىلداەۆ يۋنەسكو سەكىلدى دۇنيەجۇزىلىك ۇيىم مەكەمەلەرىندە قازاقتاردىڭ دا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتادى. بىراق، بۇل مۇمكىندىكتى قازاقتار دۇرىس پايدالانىپ وتىر ما؟ يۋنەسكو-نىڭ ارنايى عىلىمي مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەيتىن قانشا قازاق بار؟ «ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، بىردە-ءبىر قازاق جوق. كەيبىر قازاق زيالىلارىنىڭ ناقتى ماسەلەلەردەن گورى جالپى ماسەلەلەرمەن، نە وتكەندى قازبالاۋمەن اينالىساتىنى مەنى تاڭقالدىرادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، باسقا ماسەلە جوق، جۇرت ءبارىن تاستاپ، تەك سولاردىڭ دۇنيەلەرىن تالقىلاۋى كەرەك. جاي تالقىلاپ قانا قويماي، «بۇل ەڭبەك الەمدىك دەڭگەيدە!» دەپ پىكىر ايتۋ كەرەك. بۇل تەك يۋنەسكو-عا ەمەس، قازاقستان مۇشەلىك جارناسىن تولەپ، وتىرعان بارلىق ۇيىمدارعا قاتىستى. قازاقستاننىڭ ازاماتتارى سونىڭ بارىندە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. سول كەزدە عانا قازاقستاننىڭ مۇددەسى تەرەڭ ساراپتالىپ، قورعالادى. قازاقستان ءوزىن-ءوزى تانىتۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەن كەزەڭنەن ءوتتى. مۇنايىمىز بەن التىنىمىز ءبىزدى الەمگە تانىتتى. ەندىگى ماقساتتى سول ۇيىمداردىڭ بارىندە ءوز ماماندارىمىزدى وتىرعىزۋعا باعىتتاۋ كەرەك. ءبىز وسى ادىسپەن عانا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ينتەلەكتۋالىن پايدالانا الامىز. سول كەزدە عانا حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشەلىگىمىزدىڭ سالماعى ارتىپ، قالتامىزدان شىعىپ وتىرعان قارجىمىزدى اقتايدى»، – دەيدى اسقار جۇمادىلداەۆ.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ حالىقارالىق ۇيىمدار الدىنداعى مىندەتى بويىنشا باسقا ەلدەرگە كومەكتەسۋى ءتيىس. ساراپشىلار، بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ەل رەتسيپيەنت ەل ەمەس، دونور ەل دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
2016 جىلى قازاقستان قىرعىزستانعا كەدەندىك قۇرال-جابدىق الۋعا 100 ملن دوللار بەردى. قازاقستان اۋعانستانعا مەكتەپ پەن اۋرۋحانا، باسقا دا كومەك ءۇشىن 50 ملن دوللار، اۋعانستاندىق اسكەردى قولداۋعا 2 ملن دوللار تاعى ءبولىندى. ساياساتكەرلەر قايتارىمسىز گۋمانيتارلىق، قارجىلاي جانە باسقا دا كومەك – ول سىرتقى ديپلوماتيانىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى ەكەنىن ايتادى. جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ جاعدايى جاقسى قازاقتىڭ دا كوڭىلى تىنىش. بىراق قانداي ۇيىمعا مۇشە بولۋى كەرەكتىگىن تاعى دا ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزىپ الۋدىڭ زيانى جوق.
راۋان ءىلياسوۆ
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
