مايالاردىڭ ۇلى وركەنيەتىنىڭ سىرىن 40 جىل زەرتتەگەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ عۇلاما عالىمى حوسە ارگۋەللەس العاش رەت الەمنىڭ جەر كىندىگى التايمەن نيكولاي رەريحتىڭ “التاي – گيمالاي” اتتى كىتابى ارقىلى تانىسقانىن جاسىرمايدى. اتالمىش كىتاپ عالىمعا كەرەمەتتەي اسەر قالدىرادى.
باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ن.ك.رەريح 1923-1926 جىلدارى ينديادان اتتانىپ، ودان سوڭ قىتايعا، ودان ءارى سىبىرگە، التايعا، موڭعولياعا جانە ەڭ سوڭىندا تيبەتكە جاساعان ۇزاق ساپارى كەزىندە ۇزبەي جۇرگىزگەن عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن قىلقالام سۋرەتكەر رەتىندە الگى ەلدەردەن العان تەرەڭ دە مول اسەرلەرىن، بايىرعى جانە كەيىنگى زامانداعى شىعىستىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قۇندى دەرەكتەردى كۇندەلىگىنە ءتۇسىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە 1926 جىلى جوعارىدا اتالعان عاجاپ كىتاپتى جارىققا شىعارادى. بەيبىتشىلىك تۋىنىڭ استىندا ءتورت جىلعا سوزىلعان الگى ەكسپەديتسياعا سىڭىرگەن زور ەڭبەگى مەن ودان دا بۇرىنعى بەيبىتشىلىك ىسىنە قوسقان ايتۋلى ۇلەسى ەلەنىپ، 1928 جىلى ن.رەريح نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالادى. ال 1935 جىلى عۇلاما عالىمنىڭ جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق ءىس-شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە ۆاشينگتوندا اقش پرەزيدەنتى رۋزۆەلتتەن باستاپ، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك امەريكانىڭ 21 مەملەكەتىنىڭ كوشباسشىلارى قوستاپ، رەريحتىڭ بەيبىتشىلىك پاكتىسىنە قول قويىلادى. بۇكىلالەمدىك ماڭىزى بار بۇل قۇجاتتى ابىروي-اتاقتارى دۇنيەجۇزىنە ءمالىم الەمنىڭ عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى: رومەن روللان، بەرنارد شوۋ، البەرت ەينشتەين، توماس مانن، رابيندرانات تاگور، دجاۆاحارلال نەرۋ، گەربەرت ۋەللس جانە باسقا دا بەلگىلى تۇلعالار قىزۋ قولدايدى. 1953 جىلعا قاراي ن.رەريحتىڭ بەيبىتشىلىك پاكتىسىن قۋاتتاعان ادام سانى 620 ميلليونعا جەتەدى. حوسە ارگۋەللەستىڭ جيھانگەر ن.رەريحتىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ىشىندە باياندالعان جەر كىندىگى التايعا سونشالىقتى قىزىعۋشىلىق تانىتۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
ەكىنشى رەت حوسە ارگۋەللەس رەسەيدەگى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىندە بولعان كەزىندە التايدى زەرتتەۋدى قايتا قولعا الدى. سەبەبى الگى ۋنيۆەرسيتەتتە ول بىرنەشە التايلىقتارمەن ەتەنە-جاقىن تانىسادى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باسقا دا جاس عالىمدارى وعان التاي تۋرالى كوپتەگەن اسەرلى ماعلۇماتتار بەرەدى. سودان بولۋى كەرەك، ەرلى-زايىپتى حوسە مەن للويدين ارگۋەللەستەردىڭ اڭسارى التايعا اۋىپ، وسى ءبىر جەر جانناتىن كورۋگە ىنتىعا اسىعادى. اقىرى ولاردىڭ بۇل ارمانى دا ورىندالادى. 2001 جىلدىڭ تامىز ايىندا قوس عالىم مەن ولارعا ىلەسە كەلگەن “ۋاقىت زاڭى قورىنىڭ” وكىلدەرىن التايلىقتار كاتۋن وزەنىنىڭ بويىندا ىستىق ىلتيپاتپەن قارسى الادى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان مادەني سالت-داستۇرلەرى مەن ءدىني نانىم-سەنىمدەرى عالىمدارعا ەرەكشە اسەر قالدىرادى. سەبەبى مۇنداي قوشەمەتكە ولار بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە يە بولىپ كورمەگەن ەدى. اسىرەسە، ولاردى تاڭداندىرعان التايلىقتاردىڭ “اق ءدىنى” بولاتىن. سەبەبى بۇل نانىم الەمدەگى ءىرى ءۇشبۋ ءدىننىڭ، اتاپ ايتقاندا، بۋدديزم، حريستيان جانە يسلامنىڭ توعىسقان جەرىنەن تۋىنداعان سينتەز-سەنىم سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. سوسىن ارگۋەللەستەردىڭ تۇسىنىگىندە، بۇل عاجاپ كەزدەسۋ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ سىرىن ۇعىنۋدىڭ ءبىر نۇكتەگە، ياعني كيەلى التايعا كەلىپ تۇيىسكەن ءساتى ەدى. ەكىنشىدەن، بۇل ساپار ولارعا ادام ومىرىندە ەشنارسەنىڭ كەزدەيسوق بولمايتىنىن دالەلدەپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. ءتىپتى اتالمىش ۋاقيعالار تىزبەگى ءدال سولاي بولۋعا ءتيىستى الدىن الا سىزىلىپ قويعان زاڭدىلىقتاردىڭ ناتيجەسىندەي بولىپ كورىنەدى. ايتپەسە، ءدال 2001 جىلدىڭ تامىز ايىندا ولاردىڭ رەسەيگە جولدارىنىڭ ءتۇسىپ، نوۆوسيبيرسك مەن تاۋلى التايدى جەتى كۇن ارالاۋىن جانە ولاردىڭ بۇل ساپارىنىڭ نيكولاي رەريحتىڭ ترانسگيمالاي ەكسپەديتسياسىنىڭ اياسىندا كيەلى التايعا 1926 جىلى تامىز ايىندا جاساعان جورىعىنىڭ 75 جىلدىعىنا ءدوپ كەلۋىن قالايشا تۇسىندىرۋگە بولادى؟ جوق، الدە و باستا ماڭدايعا نە جازىلسا، سول بولادى دەگەن حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان اكسيومانىڭ شىندىقتان الىس ەمەس ەكەنىنىڭ شىنايى كورىنىسى شىعار بۇل.
سونىمەن الگىندەي نىشاندى سەزىمگە بولەنگەن حوسە ارگۋەللەس ءوزى باستاپ كەلگەن ميسسيا مۇشەلەرىمەن بىرگە بىردەن التايداعى ۋست-كوكسي اۋدانىنىڭ جوعارعى ۋيمون سەلوسىندا ورنالاسقان رەريحتەردىڭ مۋزەي-ۇيىنە اتتانادى. 75 جىل بۇرىن رەريحتەر تۇرعان ءدال وسى ۇيدە حوسە ارگۋەللەس رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك قالاسىنان شىققان اتاقتى عالىم الەكسەي نيكولاەۆيچ دميتريەۆپەن كەزدەسەدى. بۇل ونىڭ كوپتەن كۇتكەن ارمانى بولاتىن. كەيىننەن ەكى عالىمنىڭ اراسىندا باستالعان جىلى دوستىق قارىم-قاتىناس كەرەمەتتەي شىعارماشىلىق بايلانىسقا ۇلاسادى.
ارگۋەللەستەر باسشىلىق ەتكەن “ۋاقىت زاڭى قورى” ەكسپەديتسياسىنىڭ باستى ماقساتى التايدا حالىقارالىق مادەني ورتالىقتىڭ نەگىزىن قالاۋ بولاتىن. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارگۋەللەستەر ەكسپەديتسيا سوڭىندا تاۋلى التايداعى اتاقتى كاتۋن وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان چەمال اۋدانىندا “التاي جانە بايىرعى مايا: ۋاقىت زاڭى، وتكەننەن كەلەشەككە” دەگەن تاقىرىپ اياسىندا جەتى كۇندىك سەمينار وتكىزەدى. سەميناردىڭ كين التايدا، ياعني جەر كىندىگىندە جانە سونداعى كاتۋن وزەنىنىڭ بويىندا ءوتۋىنىڭ دە وزىندىك سىرى بار. ويتكەنى مايا تىلىندە “kin” دەگەن ءسوزدىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار: ءبىرىنشى ماعىناسى – اپتانىڭ ءبىر كۇنى، ەكىنشىسى – اسپان الەمىندەگى كۇن، ءۇشىنشى ماعىناسى – كىندىك. ال مايا تىلىندە ءبىر كۇن دەگەندى بىلدىرەتىن “kin” دەگەن ساندىق ۇعىمنان كەيىنگى ۇلكەن ۇعىم – “winal”. بۇل – 20 دەگەن ۇعىمنىڭ اتاۋى.Winal-دان كەيىنگى ۇلكەن سان – “tun” (360 كۇن) نەمەسە 18 winal. ءتورتىنشى ۇلكەن سان – “katun”. ءبىر katun 20 tun-گە نەمەسە 7200 كۇنگە تەڭ. كەلەسى، بەسىنشى ۇلكەن سان – “baktun”. بۇل 144000 (7200×20) كۇنگە تەڭ. ال مايالاردىڭ ۇزىن ەسەپكە نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەسى بويىنشا، اسپان كۇمبەزىندەگى كۇننىڭ (Kin) ءبىر تسيكلى 5126 جىلعا تەڭەلەدى. بۇل – شامامەن 13 baktun (12.8). دەمەك، 13 baktun – كۇن تسيكلىنىڭ ءبىر مۇشەلى. ولاي بولسا، قازىرگى ادامزات مايالاردىڭ ۇزىن ەسەپكە نەگىزدەلگەن كۇن تسيكلى بويىنشا، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3114 جىل بۇرىن باستالعان جانە 2012 جىلى 21 جەلتوقساندا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن كەزدە اياقتالاتىن كۇننىڭ مۇشەل جاسىنىڭ كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. دەمەك، كۇننىڭ 5126 جىلعا تەڭەلەتىن كەلەسى تسيكلى 2012 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىنان قايتا باستالادى. ەندەشە، 2012 جىل تۋرالى قازىرگى كەزدە اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى-ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن ءارتۇرلى قورقىنىشتى قاۋەسەتتەردىڭ باستى سەبەبىن 2012 جىلدىڭ كۇن تسيكلىنىڭ مۇشەل جاسى ەكەندىگىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. ويتكەنى كۇللى ادامزات ءار مۇشەل جاستان سەكەم الادى، قورقاقتايدى. بۇل – كۇمان تۋعىزبايتىن شىندىق.
سەميناردىڭ جەتى كۇنگە جوسپارلانۋىنىڭ دا ءوز استارى بار. بىرىنشىدەن، 7 – بۇكىل الەمدە كيەلى سان بولىپ ەسەپتەلەدى. ەكىنشىدەن، 7 الەمدىك گەنەزيستىڭ نەگىزى نەمەسە جاراتۋشى كۇشى بولىپ سانالادى. تىلىمىزدە جۇرگەن جەتى قات اسپان، جەتى قات جەر استى، جەتى قاراقشى، جەتى جارعى، جەتى شەلپەك، جەتىسىن بەرۋ سياقتى ءسوز تىركەستەرى دە جوعارىداعى نىشاندى ۇعىمدارمەن تىكەلەي استارلاسىپ جاتىر. 28 كۇنگە تولاتىن مايا كۇنتىزبەسىندەگى 4 اپتا دا 7 كۇننەن تۇرادى. ال ەڭ تاڭداناتىن نارسە – بىردەن جەتىگە دەيىنگى سانداردىڭ ءوزارا قوسىندىسىنىڭ (1+2+3+4+5+6+7) تۇپ-تۋرا 28 بولىپ شىعاتىندىعى. سوسىن الگى تىزبەكتىڭ تەڭ ورتاسى 4 ەكەنى ايقىن بايقالادى. ال ون ءۇش ايدان تۇراتىن كيەلى كۇنتىزبەدەگى 13-ءتى قۇرايتىن سانداردىڭ (1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13) تەڭ ورتاسى – 7. دەمەك، ءتورتتىڭ جەتىگە قاتىناسى، جەتىنىڭ ون ۇشكە قاتىناسىمەن بىردەي: 4:7::7:13. ال بۇل فورمۋلا – ۋاقىت زاڭىنىڭ ۇيلەسىمدىلىكتى بىلدىرەتىن ەڭ نەگىزگى فورمۋلاسى.
ارگۋەللەستەردىڭ التايدا وتكىزگەن سەمينارىنىڭ نەگىزگى نىساناسى ادامدارعا تابيعاتتىڭ ۇلى كۇشى – ءار جىلى 13 ايدان جانە ءار ايى 28 كۇننەن تۇراتىن مايالاردىڭ كيەلى كۇنتىزبەسىنە قايتا ورالۋعا باستايتىن شىنايى نيەت بولسا، ەكىنشى كوزدەگەنى نەگىزىن كەزىندە ارگۋەللەستەردىڭ وزدەرى قالاعان “ۋاقىت زاڭى قورى” مەن “ونەردىڭ پلانەتارلىق تورىنىڭ” تاۋلى التايدا، قازاقستاندا، ۋكراينادا، ورالدا، نوۆوسيبيرسك قالاسى مەن سانكت-پەتەربۋرگتە اشىلاتىن جاڭا تۇيىندەرىنىڭ بۇرشىك اتۋىنا ىقپال ەتۋ بولاتىن. جەتى كۇن ىشىندە ارگۋەللەستەر ۋاقىت زاڭىنىڭ قىر-سىرىن سەمينارعا قاتىسۋشىلارعا ايشىقتاپ بايانداپ بەردى. مۇنداي جەتىكۇندىك سەمينارلاردى ارگۋەللەستەر بۇعان دەيىن دە تالاي رەت الەمنىڭ سان الۋان ەلدەرىندە وتكىزىپ، ۋاقىت زاڭى مەن سول زاڭعا نەگىزدەلگەن كيەلى كۇنتىزبەنى جانە مايالاردىڭ ماتەماتيكاسى مەن كوسمولوگياسىن ادامداردىڭ ساناسىنا سىڭىرۋمەن كەلە جاتىر. سوسىن حوسە ارگۋەللەس مۇنداي شارانى الەمنىڭ قاي جەرىندە وتكىزسە دە، 1582 جىلى ۆاتيكان قابىلداعان، بىراق عىلىمي نەگىزى جوق گريگوري پوپتىڭ جاساندى كۇنتىزبەسىنەن باس تارتىپ، ناعىز گالاكتيكالىق ۇيلەسىمدىلىككە نەگىزدەلگەن ءار جىلى 13 ايدان، ءار ايى 28 كۇننەن تۇراتىن ءارى بارشا ادامنىڭ بيولوگيالىق تسيكلدەرىنە سايكەس كەلەتىن كيەلى كۇنتىزبەگە اۋىسۋدى ۋاعىزداپ وتىرادى.
التايعا جاساعان ساپارىندا حوسە ارگۋەللەس التايلىقتاردىڭ تىلىندەگى كين، كاتۋن دەگەن سوزدەر مەن مايا تىلىندەگى kin, katun دەگەن سوزدەردىڭ فونەتيكالىق ۇندەستىكتەرىمەن قاتار ماعىنالىق ۇقساستىقتارىنا جانە مايالاردىڭ 260 كۇندىك تسولكين دەپ اتالاتىن قىسقا كۇنتىزبەسىنىڭ اتاۋىنىڭ قۇرامىندا تۇرعان kin دەگەن سوزگە دە ءمان بەرەدى. ونىڭ دا ماعىناسى – كۇن. مۇنىڭ سىرتىندا حوسە ارگۋەللەس مەكسيكا جەرىندەگى “ماياب” دەگەن توپونيمگە نازار اۋدارادى. بۇل ءسوزدىڭ ەرتەرەكتە ورتالىق امەريكاداعى ءبىر ايماقتىڭ اتاۋى بولعانىن، ال بىراق كەيىنىرەك ونىڭ “اناۋاك” بولىپ وزگەرگەنىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، الگى ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ “cۋلاردىڭ اراسىنداعى جەر” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن جانە الگى سۋلاردىڭ تىنىق مۇحيت، كاريب تەڭىزى جانە مەكسيكا شىعاناعىنداعى شالقار ايدىندار ەكەنىن اتاپ وتەدى. ماياب نەمەسە انوۋاك دەگەن توپونيمدەر، نەگىزىنەن، قازىرگى مەكسيكانىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كەلەتىن قازىرگى يۋكاتان جارتى ارالى مەن سونىڭ وڭتۇستىگىندەگى بيىك تاۋلى ايماقتى قامتيدى. الگى تاۋلاردىڭ باسىندا اتيتلان دەگەن كول بار. ول التايدىڭ توبەسىندەگى تەلەس كولىنە قاتتى ۇقسايدى. مايالار وزدەرىن سول كولدىڭ ماڭىنان شىققاندىعىن جانە و باستا ولاردىڭ 13 تايپا، 7 رۋ بولعانىن جانە ۋاقىت وتە كەلە كوبەيىپ، الگى ايماققا تۇگەل تاراعانىن ءسوز ەتەدى. بۇگىندە تاۋلىق مايالار وزدەرىن “كيچە مايا” دەپ اتاسا، ويدا تۇراتىندار “يۋكاتەكتەر” دەپ اتايدى. جانە ءبىر دەرەك كوزدەرىنەن مايالار تۋرالى مىناداي ماعلۇماتتى كەزدەستىرەمىز. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 668-1175 جىلدارى ارالىعىندا قازىرگى مەكسيكا جەرىنە لەك-لەك موڭعولتەكتەستەر كەلىپ قونىستانعان. ولار موڭعوليانىڭ تولان دەگەن ايماعىنان كەلگەن. الگى ايماق بايكال كولى مەن تولى وزەنىنىڭ بويىنا ورنالاسقاندىقتان اناۋاك، ياعني سۋ بويى دەپ اتالعان. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان ءوتىپ كەلگەن سوڭ الگى موڭعولتەكتەستەر جاڭا مەكەندەرىنە وزدەرىنىڭ بايىرعى جەر-سۋ اتاۋلارىن بەرىپ، ولاردى دا تولان نەمەسە تولى (تۋلە) دەپ اتاي باستاعان. الگى وڭىرلەر دە مۇحيت پەن تەڭىز ايدىندارىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان، بۇرىنعىشا اناۋاك بولىپ اتالىپ كەتكەن. كەزىندە قازىرگى مەحيكو قالاسىنىڭ ورنىندا دا شالقار كول بولعان. سول كولدىڭ بويىن جايلاعان حالىق وزدەرىن ناحۋاتلاكتار دەپ اتاعان جانە ولار و باستا اتستلاننان، ياعني جوعارىدا اتالعان اتيتلان كولىنىڭ ماڭىنان كەلىپ قونىستانعانىن جانە 13 تايپا، 7 رۋ حالىق بولعانىن شەجىرە قىلىپ ايتىپ كەلگەن. ناحۋا تىلىندە سويلەيتىن حالىق وزدەرىن ناحۋاتلاكتار دەپ اتاۋمەن قاتار اتستلانمەن نەمەسە اتيتلانمەن بايلانىستىرىپ، اتستەكتەر دەپ تە اتاپ كەتكەن. اتستەكتەر دەمەكشى، ەگەر ولار و باستا التايدان كەلىپ قونىستانسا، وسىنى دالەلدەيتىن لينگۆيستيكالىق دەرەك بار ما، بار بولسا، ولار قانداي دەگەن سۇراۋدىڭ جاۋابىن ىزدەر بولساق، مىناداي دەرەك الدىمىزدان شىعادى. ماسەلەن، Eliseo B. Aragon جانە Rosario Maria Gutierrez ەسىمدى عالىمداردىڭ قولىمەن جازىلعان ناحۋا ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرىن زەرتتەگەنىمىزدە قۇرامىندا تۇركى تىلدەرىنىڭ بارىنە دە ورتاق tepe (توبە) دەگەن اتستەكتەردىڭ جۇزدەن اسا بايىرعى توپونيمدەرى مەن ولاردىڭ ەتيمولوگيالىق انىقتاماسىن كەزدەستىردىك. ولار قازىرگى مەكسيكانىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ۆەراكرۋز، گۋەررەرو، واحاكا جانە چياپاس شتاتتارىندا وتە ءجيى كەزدەسەدى. اتستەكتەردىڭ التايدان شىققاندىعىنىڭ ءارى ولاردىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن جاقىندىعىنىڭ تاعى دا ءبىر دالەلى اتستەك دەگەن ەتنونيمنىڭ ەتيمولوگياسىنان انىق بايقالادى. عالىم ي.ف.نيكونوۆتىڭ پىكىرىنشە، الگى اتاۋ ا(ك)تسيلان دەگەن سوزدەن وربىگەن. ال اتستەك تىلىندە اك دەگەن ءسوز اق، ال تسيلان دەگەن ءسوز جىلان دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. ءبۇل سياقتى لينگۆيستيكالىق دايەكتەرگە كەزىندە “ازيا – بەرينگيا – امەريكا” اتتى مونوگرافيادا ارنايى توقتالىپ، جەتكىلىكتى ماتەريال بەرگەن بولاتىنبىز. ولاردىڭ ىشىندە بايىرعى امەريكالىق “ۇندىستەردىڭ” ازيالىق، ال تۇپتەپ كەلگەندە، التايلىق تەگى انتروپولوگيالىق، ارحەولوگيالىق، پالەونتولوگيالىق، گەنەتيكالىق، لينگۆيستيكالىق جانە باسقا عىلىمدار تۇرعىسىنان جان-جاقتى ساراپتالدى. ءسوز سوڭىندا التايلىقتاردىڭ بايىرعى اتستەكتەر مەن مايالارعا جاقىندىعىن ناقتى دالەلدەيتىن تاعى ءبىر فاكتورعا وقىرمان نازارىن اۋدارا كەتكەندى ءجون سانايمىن.
2008 جىلى يۋنەسكو-نىڭ باس عيماراتىندا، فرانتسيانىڭ استاناسى پاريجدە “حالىقتاردىڭ العاشقى ۇلى كوشى” (“First Great Migrations of Peoples”) دەگەن تاقىرىپتىڭ اياسىندا وتكەن اۋقىمى وتە كەڭ ءارى كوپ نىسانالى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى. بۇلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. مۇنى كونفەرەنتسيا ناتيجەسى انىق بايقاتتى. نار جولىندا جۇك قالماس دەمەكشى، بۇل زاماناۋي فورۋمنىڭ باستاماشىسى ءارى ىسكە اسىرۋشىسى حالقىمىزدىڭ تۇعىرى بيىك تۇلعالارىنىڭ بىرەگەيى، اتاق-داڭقى بۇكىل الەمگە ايگىلى، ءىرى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم، دارابوز اقىن، ديپلومات، ساياساتكەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يۋنەسكو جانىنداعى تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ جەتەكشىسى، ەلىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى ولجاس ومارۇلى سۇلەيمەنوۆ ەدى. “جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن” دەپ حالقىمىز ايتپاقشى، ولجاس ومارۇلى اتالمىش كونفەرەنتسيانى وتكىزۋ ءۇشىن كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانىپتى. مۇنىڭ دالەلى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ وتە ۇقىپتىلىقپەن جاساقتالعان باعدارلاماسىنان انىق بايقالىپ تۇر. ماسەلەن، كونفەرەنتسيانىڭ: “افريكادان امەريكاعا دەيىن. پلانەتا بەتىنە قونىستانۋ”، “ۇلى كوشتەر. ورتاق مۇرا”، “ەۋروپاداعى العاشقى قونىستاردان باستاپ، ەڭ سوڭعى ۇلى كوشكە دەيىن”، “ۇلى كوش تولقىندارىنداعى كوشپەلى وركەنيەتتەر” دەگەن ءتورت سەسسياعا جىكتەلگەن ساليقالى باعىتتار اياسىندا اقش، گوللانديا، ينديا، يتاليا، قازاقستان، قىتاي، پەرۋ، رەسەي، ۇلىبريتانيا جانە فرانتسيا سىندى ون مەملەكەتتىڭ اتىنان 17 عىلىمي بايانداما جاسالدى. ولاردىڭ ىشىندە گەنەتيكتەر دە، ارحەولوگتار دا، پالەونتولوگتار دا، انتروپولوگتار دا، لينگۆيستەر دە، تاريحشىلار دا، يممۋنولوگ-بيولوگتار دا، كوشپەلى وركەنيەتتەردى زەرتتەيتىن شىعىستانۋشى عالىمدار دا بولدى. عالىمدار ۇسىنعان عىلىمي باياندامالاردىڭ بارلىعى دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار تەرەڭ مازمۇندىلىعىمەن عىلىمي فورۋمعا قاتىسقان جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسى مەن ريزاشىلىعىنا يە بولدى. ويتكەنى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ باعدارلاماسىنا ەنگەن تاقىرىپتار ەشكىمدى دە بەيجاي قالدىرمادى. سوسىن بۇل حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ ءبىز كوتەرىپ وتىرعان امەريكالىق “ۇندىستەردىڭ” التايلىق تەگى تۋرالى ماسەلەگە دە تىكەلەي قاتىسى بار. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇل ەڭبەككە وسى ماقالا اۆتورىنىڭ امەريكالىق “ۇندىستەردىڭ” التايلىق تەگىن ارحەولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق جانە گەنەتيكالىق تۇرعىدان دالەلدەيتىن عىلىمي بايانداماسىمەن قاتار بىزدەر كەلتىرگەن عىلىمي دالەلدەردى تولىق قۋاتتايتىن فرانتسيا گەنەتيگى ەۆەلين ەيەر مەن گەرمانياداعى الەكساندر فون گۋمبولدت اتىنداعى قوردىڭ گەورگ فوستەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەلمو لەون كاناليستىڭ وتە قۇندى باياندامالارى دا جارىق كوردى.
ءادىل احمەتوۆ،
سەناتور، قازاقستاننىڭ
ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
«انا ءتىلى».
