Maııalardyń uly órkenıetiniń syryn 40 jyl zerttegen Amerıka Qurama Shtattarynyń ǵulama ǵalymy Hose Argýelles alǵash ret álemniń jer kindigi Altaımen Nıkolaı Rerıhtiń “Altaı – Gımalaı” atty kitaby arqyly tanysqanyn jasyrmaıdy. Atalmysh kitap ǵalymǵa keremetteı áser qaldyrady.
Basqasha bolýy múmkin de emes edi. Óıtkeni N.K.Rerıh 1923-1926 jyldary Indııadan attanyp, odan soń Qytaıǵa, odan ári Sibirge, Altaıǵa, Mońǵolııaǵa jáne eń sońynda Tıbetke jasaǵan uzaq sapary kezinde úzbeı júrgizgen ǵylymı zertteýleri men qylqalam sýretker retinde álgi elderden alǵan tereń de mol áserlerin, baıyrǵy jáne keıingi zamandaǵy Shyǵystyń tarıhy men mádenıetine qatysty qundy derekterdi kúndeligine túsirip, sonyń negizinde 1926 jyly joǵaryda atalǵan ǵajap kitapty jaryqqa shyǵarady. Beıbitshilik týynyń astynda tórt jylǵa sozylǵan álgi ekspedıııaǵa sińirgen zor eńbegi men odan da burynǵy beıbitshilik isine qosqan aıtýly úlesi elenip, 1928 jyly N.Rerıh Nobel syılyǵymen marapattalady. Al 1935 jyly ǵulama ǵalymnyń júrgizgen dıplomatııalyq is-sharalarynyń nátıjesinde Vashıngtonda AQSh prezıdenti Rýzveltten bastap, Soltústik pen Ońtústik Amerıkanyń 21 memleketiniń kóshbasshylary qostap, Rerıhtiń Beıbitshilik Paktisine qol qoıylady. Búkilálemdik mańyzy bar bul qujatty abyroı-ataqtary dúnıejúzine málim álemniń ǵylym men mádenıet qaıratkerleri: Romen Rollan, Bernard Shoý, Albert Eınshteın, Tomas Mann, Rabındranat Tagor, Djavaharlal Nerý, Gerbert Ýells jáne basqa da belgili tulǵalar qyzý qoldaıdy. 1953 jylǵa qaraı N.Rerıhtiń Beıbitshilik Paktisin qýattaǵan adam sany 620 mıllıonǵa jetedi. Hose Argýellestiń jıhanger N.Rerıhtiń ǵylymı eńbeginiń ishinde baıandalǵan jer kindigi Altaıǵa sonshalyqty qyzyǵýshylyq tanytýynyń syry da osynda jatsa kerek.
Ekinshi ret Hose Argýelles Reseıdegi Halyqtar dostyǵy ýnıversıtetinde bolǵan kezinde Altaıdy zertteýdi qaıta qolǵa aldy. Sebebi álgi ýnıversıtette ol birneshe altaılyqtarmen etene-jaqyn tanysady. Ýnıversıtettiń basqa da jas ǵalymdary oǵan Altaı týraly kóptegen áserli maǵlumattar beredi. Sodan bolýy kerek, erli-zaıypty Hose men Lloıdın Argýellesterdiń ańsary Altaıǵa aýyp, osy bir jer jannatyn kórýge yntyǵa asyǵady. Aqyry olardyń bul armany da oryndalady. 2001 jyldyń tamyz aıynda qos ǵalym men olarǵa ilese kelgen “Ýaqyt Zańy Qorynyń” ókilderin altaılyqtar Katýn ózeniniń boıynda ystyq iltıpatpen qarsy alady. Jergilikti halyqtyń qaımaǵy buzylmaǵan mádenı salt-dástúrleri men dinı nanym-senimderi ǵalymdarǵa erekshe áser qaldyrady. Sebebi mundaı qoshemetke olar buryn-sońdy esh jerde ıe bolyp kórmegen edi. Ásirese, olardy tańdandyrǵan altaılyqtardyń “aq dini” bolatyn. Sebebi bul nanym álemdegi iri úshbý dinniń, atap aıtqanda, býddızm, hrıstıan jáne Islamnyń toǵysqan jerinen týyndaǵan sıntez-senim sekildi bolyp kórinedi. Sosyn Argýellesterdiń túsiniginde, bul ǵajap kezdesý ýaqyt pen keńistiktiń syryn uǵynýdyń bir núktege, ıaǵnı kıeli Altaıǵa kelip túıisken sáti edi. Ekinshiden, bul sapar olarǵa adam ómirinde eshnárseniń kezdeısoq bolmaıtynyn dáleldep turǵandaı áser qaldyrady. Tipti atalmysh ýaqıǵalar tizbegi dál solaı bolýǵa tıisti aldyn ala syzylyp qoıǵan zańdylyqtardyń nátıjesindeı bolyp kórinedi. Áıtpese, dál 2001 jyldyń tamyz aıynda olardyń Reseıge joldarynyń túsip, Novosıbırsk men Taýly Altaıdy jeti kún aralaýyn jáne olardyń bul saparynyń Nıkolaı Rerıhtiń Transgımalaı ekspedıııasynyń aıasynda kıeli Altaıǵa 1926 jyly tamyz aıynda jasaǵan joryǵynyń 75 jyldyǵyna dóp kelýin qalaısha túsindirýge bolady? Joq, álde o basta mańdaıǵa ne jazylsa, sol bolady degen halyq jadynda saqtalyp qalǵan aksıomanyń shyndyqtan alys emes ekeniniń shynaıy kórinisi shyǵar bul.
Sonymen álgindeı nyshandy sezimge bólengen Hose Argýelles ózi bastap kelgen mıssııa múshelerimen birge birden Altaıdaǵy Ýst-Koksı aýdanynyń Joǵarǵy Ýımon selosynda ornalasqan Rerıhterdiń mýzeı-úıine attanady. 75 jyl buryn Rerıhter turǵan dál osy úıde Hose Argýelles Reseıdiń Novosıbırsk qalasynan shyqqan ataqty ǵalym Alekseı Nıkolaevıch Dmıtrıevpen kezdesedi. Bul onyń kópten kútken armany bolatyn. Keıinnen eki ǵalymnyń arasynda bastalǵan jyly dostyq qarym-qatynas keremetteı shyǵarmashylyq baılanysqa ulasady.
Argýellester basshylyq etken “Ýaqyt Zańy Qory” ekspedıııasynyń basty maqsaty Altaıda Halyqaralyq mádenı ortalyqtyń negizin qalaý bolatyn. Ony iske asyrý úshin Argýellester ekspedıııa sońynda Taýly Altaıdaǵy ataqty Katýn ózeniniń oń jaǵalaýynda ornalasqan Chemal aýdanynda “Altaı jáne baıyrǵy maııa: Ýaqyt Zańy, ótkennen keleshekke” degen taqyryp aıasynda jeti kúndik semınar ótkizedi. Semınardyń Kın Altaıda, ıaǵnı jer kindiginde jáne sondaǵy Katýn ózeniniń boıynda ótýiniń de ózindik syry bar. Óıtkeni maııa tilinde “kin” degen sózdiń birneshe maǵynasy bar: birinshi maǵynasy – aptanyń bir kúni, ekinshisi – aspan álemindegi Kún, úshinshi maǵynasy – kindik. Al maııa tilinde bir kún degendi bildiretin “kin” degen sandyq uǵymnan keıingi úlken uǵym – “winal”. Bul – 20 degen uǵymnyń ataýy.Winal-dan keıingi úlken san – “tun” (360 kún) nemese 18 winal. Tórtinshi úlken san – “katun”. Bir katun 20 tun-ge nemese 7200 kúnge teń. Kelesi, besinshi úlken san – “baktun”. Bul 144000 (7200×20) kúnge teń. Al maııalardyń uzyn esepke negizdelgen kúntizbesi boıynsha, aspan kúmbezindegi Kúnniń (Kin) bir ıkli 5126 jylǵa teńeledi. Bul – shamamen 13 baktun (12.8). Demek, 13 baktun – Kún ıkliniń bir músheli. Olaı bolsa, qazirgi adamzat maııalardyń uzyn esepke negizdelgen Kún ıkli boıynsha, bizdiń zamanymyzdan 3114 jyl buryn bastalǵan jáne 2012 jyly 21 jeltoqsanda kún men tún teńeletin kezde aıaqtalatyn Kúnniń múshel jasynyń kezinde ómir súrip jatyr. Demek, Kúnniń 5126 jylǵa teńeletin kelesi ıkli 2012 jyldyń 22 jeltoqsanynan qaıta bastalady. Endeshe, 2012 jyl týraly qazirgi kezde aqparat quraldarynda jıi-jıi kóterilip júrgen ártúrli qorqynyshty qaýesetterdiń basty sebebin 2012 jyldyń Kún ıkliniń múshel jasy ekendigimen ǵana túsindirýge bolady. Óıtkeni kúlli adamzat ár múshel jastan sekem alady, qorqaqtaıdy. Bul – kúmán týǵyzbaıtyn shyndyq.
Semınardyń jeti kúnge josparlanýynyń da óz astary bar. Birinshiden, 7 – búkil álemde kıeli san bolyp esepteledi. Ekinshiden, 7 álemdik genezıstiń negizi nemese jaratýshy kúshi bolyp sanalady. Tilimizde júrgen jeti qat aspan, jeti qat jer asty, jeti qaraqshy, jeti jarǵy, jeti shelpek, jetisin berý sııaqty sóz tirkesteri de joǵarydaǵy nyshandy uǵymdarmen tikeleı astarlasyp jatyr. 28 kúnge tolatyn maııa kúntizbesindegi 4 apta da 7 kúnnen turady. Al eń tańdanatyn nárse – birden jetige deıingi sandardyń ózara qosyndysynyń (1+2+3+4+5+6+7) tup-týra 28 bolyp shyǵatyndyǵy. Sosyn álgi tizbektiń teń ortasy 4 ekeni aıqyn baıqalady. Al on úsh aıdan turatyn Kıeli kúntizbedegi 13-ti quraıtyn sandardyń (1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13) teń ortasy – 7. Demek, tórttiń jetige qatynasy, jetiniń on úshke qatynasymen birdeı: 4:7::7:13. Al bul formýla – Ýaqyt Zańynyń úılesimdilikti bildiretin eń negizgi formýlasy.
Argýellesterdiń Altaıda ótkizgen semınarynyń negizgi nysanasy adamdarǵa tabıǵattyń uly kúshi – ár jyly 13 aıdan jáne ár aıy 28 kúnnen turatyn maııalardyń kıeli Kúntizbesine qaıta oralýǵa bastaıtyn shynaıy nıet bolsa, ekinshi kózdegeni negizin kezinde Argýellesterdiń ózderi qalaǵan “Ýaqyt Zańy Qory” men “Ónerdiń Planetarlyq Torynyń” Taýly Altaıda, Qazaqstanda, Ýkraınada, Oralda, Novosıbırsk qalasy men Sankt-Peterbýrgte ashylatyn jańa túıinderiniń búrshik atýyna yqpal etý bolatyn. Jeti kún ishinde Argýellester Ýaqyt Zańynyń qyr-syryn semınarǵa qatysýshylarǵa aıshyqtap baıandap berdi. Mundaı jetikúndik semınarlardy Argýellester buǵan deıin de talaı ret álemniń san alýan elderinde ótkizip, Ýaqyt Zańy men sol Zańǵa negizdelgen Kıeli Kúntizbeni jáne maııalardyń matematıkasy men kosmologııasyn adamdardyń sanasyna sińirýmen kele jatyr. Sosyn Hose Argýelles mundaı sharany álemniń qaı jerinde ótkizse de, 1582 jyly Vatıkan qabyldaǵan, biraq ǵylymı negizi joq Grıgorıı poptyń jasandy kúntizbesinen bas tartyp, naǵyz galaktıkalyq úılesimdilikke negizdelgen ár jyly 13 aıdan, ár aıy 28 kúnnen turatyn ári barsha adamnyń bıologııalyq ıklderine sáıkes keletin kıeli Kúntizbege aýysýdy ýaǵyzdap otyrady.
Altaıǵa jasaǵan saparynda Hose Argýelles altaılyqtardyń tilindegi kın, katýn degen sózder men maııa tilindegi kin, katun degen sózderdiń fonetıkalyq úndestikterimen qatar maǵynalyq uqsastyqtaryna jáne maııalardyń 260 kúndik olkın dep atalatyn qysqa kúntizbesiniń ataýynyń quramynda turǵan kin degen sózge de mán beredi. Onyń da maǵynasy – kún. Munyń syrtynda Hose Argýelles Meksıka jerindegi “maıab” degen toponımge nazar aýdarady. Bul sózdiń erterekte Ortalyq Amerıkadaǵy bir aımaqtyń ataýy bolǵanyn, al biraq keıinirek onyń “Anaýak” bolyp ózgergenine silteme jasaı otyryp, álgi sózdiń maǵynasynyń “cýlardyń arasyndaǵy jer” degen uǵymdy bildiretinin jáne álgi sýlardyń Tynyq Muhıt, Karıb teńizi jáne Meksıka shyǵanaǵyndaǵy shalqar aıdyndar ekenin atap ótedi. Maıab nemese Anoýak degen toponımder, negizinen, qazirgi Meksıkanyń bir bóligi bolyp keletin qazirgi Iýkatan jarty araly men sonyń ońtústigindegi bıik taýly aımaqty qamtıdy. Álgi taýlardyń basynda Atıtlan degen kól bar. Ol Altaıdyń tóbesindegi Teles kóline qatty uqsaıdy. Maııalar ózderin sol kóldiń mańynan shyqqandyǵyn jáne o basta olardyń 13 taıpa, 7 rý bolǵanyn jáne ýaqyt óte kele kóbeıip, álgi aımaqqa túgel taraǵanyn sóz etedi. Búginde taýlyq maııalar ózderin “kıche maııa” dep atasa, oıda turatyndar “ıýkatekter” dep ataıdy. Jáne bir derek kózderinen maııalar týraly mynadaı maǵlumatty kezdestiremiz. Bizdiń zamanymyzdyń 668-1175 jyldary aralyǵynda qazirgi Meksıka jerine lek-lek mońǵoltektester kelip qonystanǵan. Olar Mońǵolııanyń Tolan degen aımaǵynan kelgen. Álgi aımaq Baıkal kóli men Toly ózeniniń boıyna ornalasqandyqtan Anaýak, ıaǵnı Sý boıy dep atalǵan. Muhıttyń arǵy jaǵynan ótip kelgen soń álgi mońǵoltektester jańa mekenderine ózderiniń baıyrǵy jer-sý ataýlaryn berip, olardy da Tolan nemese Toly (Týle) dep ataı bastaǵan. Álgi óńirler de muhıt pen teńiz aıdyndaryna jaqyn ornalasqandyqtan, burynǵysha Anaýak bolyp atalyp ketken. Kezinde qazirgi Mehıko qalasynyń ornynda da shalqar kól bolǵan. Sol kóldiń boıyn jaılaǵan halyq ózderin nahýatlaktar dep ataǵan jáne olar o basta Atlannan, ıaǵnı joǵaryda atalǵan Atıtlan kóliniń mańynan kelip qonystanǵanyn jáne 13 taıpa, 7 rý halyq bolǵanyn shejire qylyp aıtyp kelgen. Nahýa tilinde sóıleıtin halyq ózderin nahýatlaktar dep ataýmen qatar Atlanmen nemese Atıtlanmen baılanystyryp, atekter dep te atap ketken. Atekter demekshi, eger olar o basta Altaıdan kelip qonystansa, osyny dáleldeıtin lıngvıstıkalyq derek bar ma, bar bolsa, olar qandaı degen suraýdyń jaýabyn izder bolsaq, mynadaı derek aldymyzdan shyǵady. Máselen, Eliseo B. Aragon jáne Rosario Maria Gutierrez esimdi ǵalymdardyń qolymen jazylǵan nahýa tiliniń sózdikterin zerttegenimizde quramynda túrki tilderiniń bárine de ortaq tepe (tóbe) degen atekterdiń júzden asa baıyrǵy toponımderi men olardyń etımologııalyq anyqtamasyn kezdestirdik. Olar qazirgi Meksıkanyń ońtústiginde ornalasqan Verakrýz, Gýerrero, Oahaka jáne Chıapas shtattarynda óte jıi kezdesedi. Atekterdiń Altaıdan shyqqandyǵynyń ári olardyń túrki tektes halyqtarmen jaqyndyǵynyń taǵy da bir dáleli atek degen etnonımniń etımologııasynan anyq baıqalady. Ǵalym I.F.Nıkonovtyń pikirinshe, álgi ataý a(k)ılan degen sózden órbigen. Al atek tilinde ak degen sóz aq, al ılan degen sóz jylan degen uǵymdardy bildiredi. Búl sııaqty lıngvıstıkalyq dáıekterge kezinde “Azııa – Berıngııa – Amerıka” atty monografııada arnaıy toqtalyp, jetkilikti materıal bergen bolatynbyz. Olardyń ishinde baıyrǵy amerıkalyq “úndisterdiń” azııalyq, al túptep kelgende, altaılyq tegi antropologııalyq, arheologııalyq, paleontologııalyq, genetıkalyq, lıngvıstıkalyq jáne basqa ǵylymdar turǵysynan jan-jaqty saraptaldy. Sóz sońynda altaılyqtardyń baıyrǵy atekter men maııalarǵa jaqyndyǵyn naqty dáleldeıtin taǵy bir faktorǵa oqyrman nazaryn aýdara ketkendi jón sanaımyn.
2008 jyly IýNESKO-nyń bas ǵımaratynda, Franııanyń astanasy Parıjde “Halyqtardyń Alǵashqy Uly Kóshi” (“First Great Migrations of Peoples”) degen taqyryptyń aıasynda ótken aýqymy óte keń ári kóp nysanaly halyqaralyq konferenııa dittegen maqsatyna jetti. Bulaı deýge tolyq negiz bar. Muny konferenııa nátıjesi anyq baıqatty. Nar jolynda júk qalmas demekshi, bul zamanaýı forýmnyń bastamashysy ári iske asyrýshysy halqymyzdyń tuǵyry bıik tulǵalarynyń biregeıi, ataq-dańqy búkil álemge áıgili, iri qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ǵalym, daraboz aqyn, dıplomat, saıasatker, Qazaqstan Respýblıkasynyń IýNESKO janyndaǵy Turaqty ókildiginiń jetekshisi, elimizdiń birtýar azamaty Oljas Omaruly Súleımenov edi. “Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn” dep halqymyz aıtpaqshy, Oljas Omaruly atalmysh konferenııany ótkizý úshin kóp oılanyp, kóp tolǵanypty. Munyń dáleli halyqaralyq konferenııanyń óte uqyptylyqpen jasaqtalǵan baǵdarlamasynan anyq baıqalyp tur. Máselen, konferenııanyń: “Afrıkadan Amerıkaǵa deıin. Planeta betine qonystaný”, “Uly kóshter. Ortaq mura”, “Eýropadaǵy alǵashqy qonystardan bastap, eń sońǵy uly kóshke deıin”, “Uly kósh tolqyndaryndaǵy kóshpeli órkenıetter” degen tórt sessııaǵa jiktelgen salıqaly baǵyttar aıasynda AQSh, Gollandııa, Indııa, Italııa, Qazaqstan, Qytaı, Perý, Reseı, Ulybrıtanııa jáne Franııa syndy on memlekettiń atynan 17 ǵylymı baıandama jasaldy. Olardyń ishinde genetıkter de, arheologtar da, paleontologtar da, antropologtar da, lıngvıster de, tarıhshylar da, ımmýnolog-bıologtar da, kóshpeli órkenıetterdi zertteıtin shyǵystanýshy ǵalymdar da boldy. Ǵalymdar usynǵan ǵylymı baıandamalardyń barlyǵy da ózindik erekshelikterimen qatar tereń mazmundylyǵymen ǵylymı forýmǵa qatysqan jurtshylyqtyń yqylasy men rızashylyǵyna ıe boldy. Óıtkeni halyqaralyq konferenııanyń baǵdarlamasyna engen taqyryptar eshkimdi de beıjaı qaldyrmady. Sosyn bul halyqaralyq konferenııanyń biz kóterip otyrǵan amerıkalyq “úndisterdiń” altaılyq tegi týraly máselege de tikeleı qatysy bar. Konferenııa materıaldary aǵylshyn jáne orys tilderinde jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Bul eńbekke osy maqala avtorynyń amerıkalyq “úndisterdiń” altaılyq tegin arheologııalyq, lıngvıstıkalyq jáne genetıkalyq turǵydan dáleldeıtin ǵylymı baıandamasymen qatar bizder keltirgen ǵylymı dálelderdi tolyq qýattaıtyn Franııa genetıgi Evelın Eıer men Germanııadaǵy Aleksandr fon Gýmboldt atyndaǵy qordyń Georg Foster ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Elmo Leon Kanalıstiń óte qundy baıandamalary da jaryq kórdi.
Ádil AHMETOV,
senator, Qazaqstannyń
eńbek sińirgen qaıratkeri, fılologııa ǵylymdarynyń doktory
«Ana tili».
