«ەگەر، قازاق بىرەۋدىڭ الدىندا بورىشتار بولسا، ول الدىمەن ج.ا.تاشەنەۆتىڭ الدىندا بورىشتار»
قازاق كسر كپوك-ءنىڭ بۇرىنعى
1-ءشى حاتشىسى ي.يۋسۋپوۆ
بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ ۇن ەكسپورتتاۋدان ءبىرىنشى، ال استىق ەكسپورتتاۋدان الدىڭعى بەستىكتىڭ قاتارىنا كىرۋىنە نەگىز بولعان، جارتى عاسىردان ارتىق تاريحى بار «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» جوباسىنىڭ 1954-ءشى جىلى باستالعانى بەلگىلى. قازاق جەرىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنان استىق ءوندىرۋ پاتشا وقىمەتىنىڭ كەزىندە-اق جوسپارلانعان. وسى ماسەلەگە قىزىل ۇكىمەتتى قۇرۋشى ۆ.ي.لەنين دە قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتقاندىقتان، ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن تىڭ يگەرۋ II دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان بۇرىن دا كۇن تارتىبىنە قويىلدى. استىق وندىرۋمەن بىرگە، قازاقستاندى ودان سايىن وتارلاۋ ءۇشىن، مۇجىقتاردى جاپپاي قونىستاندىرۋدىڭ توتە جولى دا بولعاندىقتان، كسرو-نىڭ ستراتەگ باسشىلارى وسى جوباعا قارجىنى اياماي سالدى. وسىناۋ وتە ۇلكەن، اۋقىمدى جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن «انتيپارتيالىق توپتىڭ» قارسىلىعىنا قاراماي وكىمەت باسشىسى ن.س.حرۋششەۆ «حالىقتى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان قۇتقارامىز» دەگەن جەلەۋمەن، كسرو-نىڭ سوعىستان كەيىنگى جيناعان بار بايلىعىن تىڭ ولكەسىنە (6 وبلىسقا) ءۇستى-ۇستىنە توكتى. بۇعان دەيىن اۋىل-شارۋاشىلىق تەحنيكالارى جەتىسپەگەندىكتەن، ەگىسكە مال كۇشىن پايدالانىپ كەلگەن قازاق جەرىنە، ونىڭ ىشىندە جاڭادان قۇرىلعان مىڭداعان سوۆحوزداردىڭ ارقايسىسىنا ەلەۆاتورلار، متم-دار، ت.ب سالىنىپ، جۇزدەگەن مىڭ جۇك جانە جەڭىل ماشينالار، تراكتورلار مەن كومبايندار، ميلليونداعان قانشاما قوسالقى تەحنيكا قۇرالدارى اكەلىندى. بۇدان باسقا شىعىندارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. تىڭ يگەرۋ بارىسىندا كوپتەگەن قالالار بوي كوتەردى. ونەركاسىپ ورىندارى كوپتەپ سالىندى. بۇكىل اۋىل-اۋدانداردى بايلانىستىرعان تاس جولداردىڭ ۇزىندىعى 14 ەسەدەن استى، تەمىر جولداردىڭ ۇزىندىعى 2,5 مىڭ شاقىرىمعا ءوستى. تىڭ يگەرۋ قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ ارتۋىنا ىقپال جاسادى. يگىلىگىمەن قاتار تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ زارداپتارى مەن كولەڭكەلى جاقتارىنىڭ دا از بولماعانى شىندىق. تىڭ يگەرۋ جىلدارى بۇكىل كسرو-دا 42 ملن. گا تىڭ جەر جىرتىلسا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 27 ملن. گا جەر جىرتىلدى. 1954 جىلى اقپانداعى سەزدە تىڭ يگەرۋگە قارسى بولعان ج.شاياحمەتوۆتى ورنىنان الۋ ءۇشىن ورىنسىز سىناعان كپسس وك-ءنىڭ وكىلدەرىنە جالعىز قارسى شىققان اقتوبە وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ جاس ءبىرىنشى حاتشىسى ەكونوميست جۇمابەك تاشەنەۆ 1953 جىلى كۇزدە ماسكەۋدە وتكەن وداقتىق پارتيالىق كەڭەستە تىڭ يگەرۋدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان ماڭىزدىلىعىنا ەرەكشە توقتالىپ، قۋاتتاعان ەدى.
سوندىقتان دا ن.حرۋششەۆ 1954 جىلى كۇزدە تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ تۇڭعىش جيىنىندا: «تجتج-ءدىڭ (تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ) كوش باسشىسى، ينيتسياتورى – ج.ا.تاشەنەۆ» دەپ قۇرمەتتەپ، اراعا ءبىراز اي سالىپ، باسقا دا ۇزدىك جەتىستىكتەرىن باعالاپ، قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعالىعىنا تاشەنەۆتى ۇسىنىپ، سايلاتتى. «كۇن كوسەمدەر» بۇل رەتتە ايتقاندارىنان شىقپايتىن، قولشوقپار ءارى ىسكەر كادرلار تاربيەلەگىسى كەلدى.
بىراق تا، قازاق جەرىنە وسىنشاما اتىمتاي جومارتتىق تانىتقان ن.س.حرۋششەۆتىڭ ساياساتىنىڭ زىمياندىعى دا كۇننەن-كۇنگە ايقىندالا بەردى. استىقتى ايماقتى رەسەيگە ءبىرجولاتا قوسىپ الۋ ءۇشىن ورتالىق-تەرىسكەي التى وبلىسپەن (تورعاي، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، اقمولا، پاۆلودار) بىرگە قاراعاندىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن بىرىكتىرىپ، قازاق كسر-ءىنىڭ ىشىندەگى «مەملەكەت» – تىڭ ولكەسىن قۇردى. استاناسى – اقمولا قالاسى بولعان تىڭ ولكەسىنىڭ ءوز الدىنا پارتيا كوميتەتى مەن اتقارۋ كوميتەتى، تىكەلەي ماسكەۋ تاعايىنداعان I-ءشى، II-ءشى حاتشىلارى، توراعالارى جانە ءوز الدىنا بيۋدجەتى بولدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانىنان تىكەلەي ن.حرۋششەۆتىڭ ءوزى باسقاراتىن «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جونىندەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋروسى» اتالاتىن قۇزىرلى ورگان وسى ولكەدەگى وبلىستار مەن اۋدانداردىڭ باسشىلارىن، بۇكىل اپپاراتىنا دەيىن ءوز قولايلارىنا جاعاتىن كادرلارمەن قايتا الماستىردى. قازاقتاردى باسشى ورگاندارعا جوعارىلاتپاي، ولار تىڭ يگەرۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەلدى. تىڭ ولكەسىندەگى وسى وبلىستاردا قازاق تىلىندەگى بارلىق وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەر جابىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا ءبىر عانا «تىڭ ولكەسى» گازەتى پايدا بولدى (اقيقات №8, 2010).
قازاق كسر-ىندەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەپ جابىلا باستاعانىن ايتپاعاندا، ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى ءپانى كەرەكسىز دەپ قىسقارتىلدى. ەڭ سۇرقياسى – رەسپۋبليكا باسشىلارىنا باعىنباۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىكتى ۋىسىنا ۇستاعان سوۆحوز ديرەكتورلارىن دا تىكەلەي كرەمل تاڭداپ، جاساقتاپ جىبەرىپ وتىردى. ولاردىڭ كوبى – ازۋلى گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەر، زاۋىتتار مەن فابريكالار باسشىلارى ەدى. كسرو-نىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى ۆ.ۆ.ماتسكەۆيچتى تىڭ ولكەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىلىپ تاعايىندادى. وكىمەت باسشىسى نيكيتا سەرگەيۇلىنىڭ: «مەن، پاتشالىق رەسەي 200 جىلدا ىستەي الماعاندى ەكى-اق جىلدا ىستەي الدىم» دەۋى تەگىن ەمەس. كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى م.گوركي اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ن.ف.كوزينەتس سوۆحوز قۇرىلعانى جونىندەگى اكتىگە «مەن، كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى №5 سوۆحوز ديرەكتورى كوزينەتس، سسسر سوۆحوزدار مينيسترلىگىنىڭ №260-شى بۇيرىعىنا سايكەس جەردى جانە ونداعى ءبىر شوق قايىڭدى قابىلداپ الدىم» دەپ جەر ءتاڭىرىسى سياقتانسا، حرۋششەۆ تا ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «بۇل ۇلان-عايىر – ديقان قولى تيمەگەن جەر. ادام بالاسى باسپاعان ۇشى-قيىرى جوق دالا» دەپ استامسىدى.
التاي تاۋى مەن سارىارقانى اتا قونىسىم دەپ ىقىلىم زاماننان ەركىن جايلاعان قازاقتىڭ بۇل جەرلەرى ەجەلدەن-اق ونەر-مادەنيەتى دامىعان، باي تاريحى بار ولكە بولاتىن. ول تۋرالى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان ەڭبەگىندە: «ەسىل، نۇرانىڭ اراسىنداعى ۇلكەن ايدىن – توعانىستىڭ توقسان ەكى كولى نوعايلى، قازاقتاردىڭ جويقىن ەگىن سالعان جەرلەرى. قىزىلمولا، اقمولا، سۇلۋتام، سىرلىتام، حان سۇيەگى – سولاردىڭ جادىگەرلەرى. قورعالجىن وزەنى تەرريتورياسىنا كەلگەندە ەجەلگى جانە ورتا زاماندىق سۋارۋ كانالدارىنا كوڭىل اۋداردىق. بۇل اۋدان جەر يگەرۋشىلەردىڭ ورتالىعى بولدى» – دەپ تاريحي دەرەكتەرمەن تۇيىندەگەن. ساۋلەتتى قالالارىمەن، ونەر – مادەنيەتىمەن، جەرىنىڭ استى-ءۇستى بايلىعىمەن جانە مىس ت.ب. مەتالداردى وڭدەگەن، الەمدەگى تۇڭعىش مەتاللۋرگيانىڭ وتانى بولۋمەن بىرگە قول ونەرىمەن، ساۋداسىمەن اتى شىققان ارقا جەرىنە XIII عاسىردان-اق ورىستار تۇرماق، ەۋروپا ەلدەرى سۇعاناق كوزدەرىن قاداي باستاعان. سوندىقتان ولار ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماقتارىمىزعا قاتتى قىزىعىپ، ساياحاتشى – زەرتتەۋشى، تىڭشىلارىن جىبەرىپ وتىردى. V-VII عاسىرلاردا اقمولا ايماعى تۇركىلەردىڭ كوپ جىلقىسىمەن داڭقى شىقسا، قازىرگى ارحەولوگتار قىزىلجار مەن كوكشەتاۋ وڭىرىندە قونىستانعاندار وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنىڭ سۇيەگىنەن كونكي دە جاساپ، العاش جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ۇزەڭگى مەن اۋىزدىقتى، تۇڭعىش مەحانيكا – اربانىڭ دوڭگەلەگىن ويلاپ تاۋىپ، وركەنيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن دالەلدەدى. ال، بۇلاردى شىعىس تۇركىستاننان كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتا شەڭبەردەي دوڭگەلەك مولالارى قاپتاپ جاتقان بۇرىنعى وتكەن مىقتار ما دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ العاشقى جيىنىنداعى ج.تاشەنەۆتىڭ بايانداماسىندا «مىقتى» ءسوزى بىرنەشە رەت قولدانىلسا، ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ ماقساتىندا شىققان ءان ۇرانىمىزدا دا «مىقتى عوي!» ءسوزى قايتا-قايتا قايتالانادى. وسىلاردى ءسوز ساباقتاستىعى، ۇرپاق جالعاستىعى دەمەي نە دەيمىز؟!
اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپ «ەرتەدە ارقادا مىق دەگەن جۇرت ءومىر سۇرگەنىن ايتىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە جازىپ كەتكەن. تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنا ءوز ەلىمىزدىڭ جاستارى مەن جاس مەحانيزاتورلارى دا ەرەكشە سەرپىن بەردى. الماتى قالاسىنىڭ وزىنەن عانا 2,5 مىڭ جاس تىڭ يگەرۋگە اتتاندى. سوۆحوز ديرەكتورى بولعان ن.كوزينەتستىڭ باعاناعى سوزىنەن قازاق وكىمەتىنىڭ بۇيرىعى دا، ۇكىمى دە جوق ەكەنى كورىنىپ تۇر. ءبىر جىلدا 1954-55 جىلدارى تىڭ ولكەسىندە 337 جاڭا استىق سوۆحوزى قۇرىلسا، كەلەسى جىلى قوستاناي وبلىسىندا عانا 200-گە جۋىق وسىنداي سوۆحوزدار قۇرىلدى. تىڭ يگەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، 1954-1960 جىلدارى 2,5 ملن. سلاۆيان تەكتىلەر قازاق جەرىنە كوشىرىپ اكەلىندى.
ولاردىڭ كوبى سوتتالعاندار مەن شوۆينيستەر ەدى. بارلىعىنا ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلدى. تىڭعا كەلگەندەر كوپ اقشا الىپ كۇيلەنىپ، ۇيلەنگىسى كەلگەندە حرۋششەۆ ۆلكسم-عا تاپسىرما بەرىپ، ولارعا 25 مىڭ قىز جىبەرگەن. وسى كەلىمسەكتەردىڭ كەسىرىنەن قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندە ۇلەسى 30 پايىزعا دا جەتپەي قالسا، سولتۇستىكتەگى وسى وبلىستاردا ءوز ۇلتىمىز 10 پايىز شاماسىندا عانا بولسا، كەي اۋداندارداعى قازاقتار 1 پايىزعا دا جەتپەيتىن ەدى. «تىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سوكولوۆ 1960 جىلى اقمولانىڭ اتىن حرۋششەۆگراد دەپ وزگەرتىپ، تىڭ ولكەسىن قازاقستاننان ءبولىپ الىپ، تىكەلەي وداققا قارايتىن ولكە ەتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. ج.ا.تاشەنەۆ رەسپۋبليكانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. مانعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ەگەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى»، دەپ «قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى» (8-توم، الماتى 2006 ج.) سول كەزدەگى شىندىقتان قىسقا عانا دەرەك بەرسە، وسى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ءادي ءشارىپوۆ: «تىڭ ولكە بيلەۋشىلەرى ت.سوكولوۆ، ۆ.ماتسكەۆيچ تىكەلەي ماسكەۋگە، نە ركفسر-عا باعىنۋدى ارمان ەتىپ، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە بىرنەشە رەت ماسەلە قويدى. حرۋششەۆ تە تىڭ ولكەسىن رەسەيگە باعىندىرۋدىڭ امالىن ىزدەپ، ساياسي بيۋروعا قايتا-قايتا ۇسىنىس جاسادى. رەسپۋبليكا باسشىلارى ءبارى دەرلىك تىڭ ولكەسىن رەسەيگە بەرۋگە دە، ورتالىققا باعىندىرۋعا دا قارسى بولمادى. قارسى بولعان جالعىز ادام – جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنەۆ. حالقىمىزدىڭ تاماشا، شۇرايلى جەرىن قابانباي، بوگەنبايلارداي ءبىر قاتەردەن امان ساقتاپ قالعانىنىڭ كۋاسى بولعانبىز» دەيدى ەستەلىگىندە.
بەلگىلى ديپلومات، پروفەسسور ءسالىم قۇرمان-عوجين جانە تاعى باسقا دا زامانداستارى «جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ جەر ءۇشىن كۇرەسكەن سول كەزدەگى ەرلىكتەرى سانسىز جاۋعا قارسى جالعىز شاپقان بۇرىنعىنىڭ باتىرلارىن ەسكە ءتۇسىرۋشى ەدى» دەگەنى بار جازبالارىندا. ال، قازاق كسر كپوك-ءنىڭ سول ۋاقىتتاعى I حاتشىسى د.ا.قوناەۆ: «ءاربىر ناقتى جاعدايعا ءامىر ماسكەۋدەن تۇسەتىن. وندا قانداي دا ءبىر اۋماقتى باسقا ايماققا قوسۋ جونىندە ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلىپ، ول وڭىرلەردى اۋىلداردان، دەرەۆنيالاردان جىلان جالاعانداي تازارتۋدىڭ مەرزىمى كورسەتىلەتىن. بۇل امىرلەر سوزگە كەلمەستەن اتقارىلاتىن. ول كەزدە ماسكەۋگە قارسى شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كۇيىپ كەتەتىنسىڭ. وسپەيتىن ەدىڭ» دەپ زامان شىندىعىن جاسىرماي ايتقان.
مۇحتار شاحانوۆ شيرەك عاسىر قازاق كسر-ءىن باسقارعان د.قوناەۆتان: «تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋدان امان الىپ قالعان ج.ا.تاشەنەۆ»، دەيدى. سول راس پا؟» دەپ سۇراعاندا ديمەكەڭ: يا. ول كەزدە ج.ا.تاشەنەۆ قازاق كسر ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولاتىن» دەپ (جالىن. 2008ج. №2) قىسقا عانا جاۋاپ بەرەدى. بۇل كىسىنىڭ ساراڭ جاۋاپ بەرگەن سەبەبى – رەسپۋبليكا باسشىسى د.قوناەۆقا تىڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىلەرى سول جىلداردا باعىنباي كەتكەنىن اكادەميك – بۇرىنعى سەناتور ع.ەسىموۆ («جالىن» №11. 2009ج.) تولىق ايتقان.
الماعايىپ سول تۇستا تىڭ ولكەسىندەگى سوۆحوز ديرەكتورلارى تۇرماق، ولكە بيلەۋشىلەرى ت.سوكولوۆ، ۆ.ۆ.ماتسكەۆيچ، كوزلوۆتاردى، ءتىپتى كرەملدىكتەردى دە تاشەنەۆ ۇنەمى ايتقانىنا كوندىرىپ، دەگەنىن ىستەتىپ، مەملەكەت يەسى، جەر يەسى قازاقتار ەكەنىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ۇقتىرىپ، اياقتارىن قيا باستىرمادى. بۇعان قاراپ بۇل كىسىنى ورىس حالقىنا قارسى بولدى دەۋگە بولمايدى. تىڭ يگەرۋشىلەرگە قولىنان كەلگەن بار كومەگىن بەرىپ، قايرات-كۇشىن اياماي جۇمسادى. تەمىرتاۋدا بولسا دا، تىڭ يگەرىلگەن اۋىلداردا جۇرسە دە سول جەرلەردەن تەلەفون ارقىلى وداقتاس رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ دا وسى ىستەرگە نازارىن اۋدارىپ، ءسوزىن وتكىزىپ، قاجەتتى كۇرال-جابدىقتاردى الدىرىپ وتىردى. ۆوروشيلوۆتى دەمالىسى كەزدەرىندە اۋىستىرىپ، ءۇش رەت كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارعان تاشەنەۆتىڭ تاڭعاجايىپ قابىلەتىن وداق تۇرماق، شەت ەل دە مويىنداعان شاق ەدى.
1959 جىلى قىتايعا كسرو دەلەگاتسياسىمەن بىرگە بارعانىندا ميلليارد حالقىن جۋساتىپ، ورگىزىپ، جەكە باسىنا تابىندىرىپ وتىرعان ماو ي.ۆ.ءستاليندى ايىپتاعان شەشىمدەرى ءۇشىن، قۇيتىرقى، ءزىلدى سۇراقتار قويعاندا ن.حرۋششەۆ، يۋ.اندروپوۆتار جاۋاپ بەرە الماي، تىعىرىققا تىرەلگەندە ادۋىن دا، ايباتتى جۇمابەك: «ءبىز سەندەرگە ەمتيحان تاپسىرۋعا كەلگەن جوقپىز. ساياسي كەلىسسوز جۇرگىزۋگە كەلدىك!» دەپ حانزۋ باسشىلىعىنىڭ ارىنىن ءبىر-اق باسقان. حانزۋلاردى 200 جىل بيلەپ، باسقارىپ مەملەكەتىك اتاۋىن (قيدان، قىتان – قىتاي بولىپ اتالىپ كەتكەنى الەمگە ءمالىم) قالىپتاستىرعان قازاق حالقىنىڭ العاشقى قۇراماسىنىڭ ءبىرى – تۇرىك تەكتى قيدانداردىڭ (التىن وردا يمپەرياسىن قۇرعان شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى باتىي حاننان نەشە عاسىر بۇرىن حانگاي – التاي تاۋلارىنىڭ ارالىعىندا قيدانداردا «التىن وردا» اتتى يەلىك قۇرعان) تاريحىن جاقسى بىلگەن ج.تاشەنەۆتىڭ حانزۋلارعا وكتەم سويلەيتىن تاريحي قۇقى بار ەدى. جۇمەكەڭ دالانىڭ ءۇستىرت جوتالارىن ءجونسىز جىرتقىزباي، مال شارۋاشىلىعىن دا تيىسىنشە دامىتتى.
ەلىمىزدەگى بارلىق وندىرىستەردى، سان سالالى شارۋاشىلىقتاردى بارىنشا وركەندەتىپ، تۇسكەن تابىستى ەل يگىلىگىنە اياماي جۇمساپ وتىردى. «قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ» ىسكە قوسىلۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. 1959 جىلعى وسى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسىن باسۋدا «شابان – جاي قيمىلدادى» دەپ كرەمل كوسەمدەرى تاراپىنان ايىپتالىپ، جازاعا ۇشىراعالى تۇرعان قازاقتان شىققان تۇڭعىش ىشكى ىستەر ءمينيسترى شىراقبەك قابىلباەۆتى ءوز ۇيىنەن ماسكەۋگە ءبىر قوڭىراۋ سوعىپ قورعاپ قالعان دا، «جازالاۋدىڭ تاعىلىق ءتۇرىن قولداندى» دەپ جۇمىسشىلارعا جان تارتىپ، وتارشىل وكىمەتتىڭ بەت پەردەسىن اشىپ بەرگەن دە – جۇمەكەڭ ەدى!
1960 جىلى 26-شى قاڭتاردا ۇكىمەت باسشىسى بولعان بەتتە ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ون ەكى قازاق جىگىتىن ۇكىمەتتىڭ جوعارعى جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە تاعايىندادى. ەلىمىزدى باسقارىپ، ودان كسرو-نىڭ جوعارعى باسشىلىعىنا قول جەتكىزگەن ل.ي.برەجنەۆ قازاق قسر-ءىنىڭ كپ وك-ىنە بۇرىنعى ءوز ورنىنا ءى جانە ءىى حاتشىلىققا ەكى ورىستى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەنىن ايتقاندا، باسقالار ءۇنسىز قالعاندا، تاعى دا ج.تاشەنەۆ: رەسپۋبليكامىزدىڭ ءى-ءىى حاتشىلىعىنا قازاقتاردى جولاتپاۋ زاڭدىلىققا اينالدى، بۇل قازاقتاردى كوزگە ىلمەگەندىك، سەنىمسىزدىك تانىتۋ» دەپ ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىنا نارازىلىعىن اشىق ايتىپ، برەجنەۆتىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا ونىڭ «جۇرەگىن جارىپ جىبەرە جازدايدى». تاشەنەۆتىڭ بۇل ءسوزى كەيىن ءوز باسىنا وق بولىپ تيسە دە، وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي ورتالىق كادر ساياساتىن وزگەرتىپ اۋدان، وبلىستاردىڭ، ءتىپتى رەسپۋبليكا تىزگىنىن ءوز ۇلتىمىزعا بەرە باستادى. ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ الماتىنىڭ قاق ورتاسىنان جاڭا تەحنولوگيامەن سالىنعان ۇلكەن، جاڭا 121 پاتەرلىك ءۇيدى تۇگەلىمەن توتاليتارلىق تار زاماندا ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقارعان قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ بار مىندەتىن قايىسپاس قارا نارداي جالعىز كوتەرگەن جۇمەكەڭ تاراتىپ بەردى.
مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەت-
كەرى، پولكوۆنيك ءۋاليحان مۇحانوۆ ەستەلىگىندە: «جۇمابەك تاشەنەۆ ۇكىمەت باسقارىپ تۇرعاندا ەشكىمنەن قورىقپاي دا، قايمىقپاي «حالىق جاۋى» جالاسىنان ارىلماعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ زايىبى زىليحاعا الماتىدان سالىنعان ۇيدەن باسپانا بەردى» دەپ سۇيسىنە جازدى. زيالى قاۋىمعا بارىنشا قامقور بوپ وتكەن تاشەنەۆ قاي ۋاقىتتا دا قاۋلىلار قابىلداپ، شەشىمدەر شىعارعاندا ۇلت مۇددەسىن وسىلاي ءبىرىنشى كەزەككە قويعان! «حرۋششەۆ جىلىمىعىندا دا» ءوزى باسقارعان كوميسسيانى ساياسي زۇلمات قۇرباندارىن جىلدامداتىپ تۇرمە-لەردەن شىعارتىپ، اتىلىپ كەتكەن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر ت.ب. شىعارمالارىن مول دانامەن باستىرىپ حالىقتىڭ رۋحاني ءشولىن باستى.
«جەكە باسىمنىڭ اماندىعى ءۇشىن، ۇلتىمنىڭ تاريحىن بۇرمالاي المايمىن» دەپ كەنەسارى كوتەرىلىسىن ءادىل زەرتتەگەنى ءۇشىن 25 جىلعا سوتتالىپ، وسى ناۋقاندا اقتالعان ەرمۇحان بەكماحانوۆقا دا الماتىدان ءۇي بەرىپ، جاعدايىن جاساعان – تاشەنەۆ ەدى! الىستان ويلايتىن وسى تاۋ تۇلعا قاي قىزمەتتە وتىرسا دا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساياسي سانا-سەزىمىن جوعارىلاتۋعا بارىنشا ات سالىستى. «الاش ورداشىلاردى – سماعۇل سادۋاقاسوۆتاردى ناسيحاتتايدى، گازەت سارىنىنان 1913 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ شىعارعان «قازاق» گازەتىنىڭ لەبى اڭقىپ تۇر» دەپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جابامىز، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن «كازپراۆدانىڭ» اۋدارماسى قىلامىز دەپ ماسكەۋدەن كەلگەن وكىلدەرگە دە، سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلارى د.ي.ياكوۆلەۆ پەن ن.ي.جۋريندەرگە دە جۇمابەك تاشەنەۆ ارىستانداي ايبات شەگىپ، «تايساقتاماي، باتىل سويلەڭدەر!» دەپ ۇلتشىل ازاماتتاردى قولداپ، ساتقىنداردى جەر قىلىپ گازەتتەردى قورعاپ، جاپتىرماي قالعانىنا سول كەزدەگى ەل-جۇرت كۋا. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابىن ۇلتشىلدىق سارىندا دەپ باسپاي قويعاندا دا وسى تاشەنەۆ: «قايتكەندە دە باسىڭدار!» دەپ تىزەگە سالىپ تۇرىپ مول دانامەن شىعارتقان. جازعاندارىن شىعارا الماي جۇرگەن باسقا دا قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىن وسىلاي شىعارتىپ، قالتالارىن قالام اقى – گونورورعا تولتىرىپ، قارىق قىلعان. كەڭ قولتىق قازەكەڭدەر «قۇر-اعا» اتاعان حرۋششەۆتىڭ اقىلعا قونىمسىز، «ءوزىم بىلەرمەندىك» تەرىس ارەكەتتەرى وتە كوپ بولعان عوي. سول كەزدە اسكەري-ەكونوميكالىق ەرەكشە ماڭىزى بار بايىرعى تۇرىك تەكتى حالىقتىڭ جەرى بۇكىل قىرىمدى حرۋششەۆ ۋكرايناعا قوسقاندا «ۇلى ورىستاردىڭ» شەندىسى دە، شەكپەندىسى دە ءۇن شىعارا الماعان. تەك، قىرىم وبلىستىق پك-ءنىڭ ءى-ءشى حاتشىسى د.پولەنسكيدىڭ قىرىمدى ۋكرايناعا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرگەنىن ەستىگەن حرۋششەۆ ونى بىردەن جۇمىستان بوساتقان.
«ءستاليننىڭ تۇبىنە جەتكەن حرۋششەۆ كوممۋنيست دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەيتىن ادام بولاتىن. ول – «پارتياعا بەرىلگەن»، سونىڭ ارقاسىندا اتاق-دارەجەگە قول جەتكىزگەن مانساپقور جانە ناعىز توعىشار بولاتىن. بىراق، ەشنارسەدەن قورىقپايتىن كوزسىز ەرلىگى مەن باتىلدىعى دا بار ەدى» دەپ يۋ.مۋحين ونى سيپاتتاپ بەردى. («جالىن» №5 2008 ج.) 1950-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ، تارتىلۋىنىڭ باسى بولعان ءارى ماقتا ەگىستىكتەرىن سورعا اينالدىرعان، ماقتانى «شارشىلاپ ۇيالاۋ ادىسىمەن» ءوسىرىپ، جاڭبىرلاتىپ سۋارۋعا قارسى بولعانى ءۇشىن كەزىندەگى كسرو ءمينيسترى بولعان وسمان يۋسۋپوۆ وزبەك كپوك-ءنىڭ I حاتشىلىعىنان حرۋششەۆتىڭ پارمەنىمەن الىس ايماقتاعى جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان سوۆحوزعا ديرەكتور بولىپ قۇلديلاپ – قۋدالانعانىن، ونى قولداعانداردىڭ كوپشىلىگىن قۇراعان قازاقتىڭ عالىم اگرونومدارىنىڭ توز-توزىن شىعارعانىن («جاس قازاق»، 01.04.2011. اباي تۇرسىنۇلى، «ارال اپاتى») تاشەنەۆ كورىپ-ءبىلىپ وتىردى.
قازاق جەرىن بولشەكتەۋدى جۇيەلى جۇرگىزگەن حرۋششەۆ باستاعان كسرو ساياسي بيۋروسىنداعىلار ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن اياق استى ەتىپ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن جانشىپ، ورىستىڭ وزبىرلىعىن مويىنداتىپ بارىپ، حالىقتىڭ كەلىسىمىن الماي-اق، تىڭ ولكەسىن 1960 جىلى رەسەيگە «التاي ولكەسى» دارەجەسىندە قوسىپ الماقشى بولدى. كرەملدىڭ وسى جىمىسقى ساياساتىن قالت جىبەرمەي، قاداعالاپ وتىرعان ەرجۇرەك تاشەنەۆ 1960 جىلدىڭ اياعىندا اقمولادا بولاتىن جينالىسقا حرۋششەۆتان بۇرىن ۇشىپ كەلدى.
«تىڭ ولكەسىنىڭ» باسشىلارىنان: «كەلەر جىلدىڭ بيۋدجەتىن نەگە وتكىزبەي وتىرسىڭدار؟» دەپ سۇراسا «تىڭ ولكەسىنىڭ» بيۋدجەتى ەندى قازاق كسر-ى ۇكىمەتىنە ەمەس، ركفسر ۇكىمەتىنە جولدانادى» دەگەن سوكولوۆقا تاشەنەۆ: «ەگەر، قازاق ۇكىمەتىنە باعىنعىڭ كەلمەسە، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە تابانىڭدى جالتىرات، قۇرى! تىڭ ولكەسى رەسەيگە بەرىلمەيدى. ايتار جەرىڭە ايتا بار» دەپ بىردەن قاتتى تيىپ تاستايدى. تىڭ ولكەسى ءۇشىن حرۋششەۆپەن ايقاسقاندا: «سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە قوسا سالۋ قازاقتى قورلاۋ! نامىسىن جەر ەتۋ. قالىپتاسقان شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى ءبىرجولاتا قۇرتۋ دەگەن ءسوز. حالىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي. مەن، تىڭ ولكەسىن رەسەيگە بەرمەك تۇرماق، بۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن!» دەپ قاhارلى سوزدەرمەن بەت قاراتپاعاندا حرۋششەۆتىڭ بەتى قىزارىپ، كوزى الارىپ، ءتىلى تۇتىعىپ جولبارىس كيەسى بار جۇمابەككە جالتاق-جالتاق قاراپ تۇرىپ قالىپتى.
التى وبلىستىڭ جەرى ءۇشىن بولعان وسىنداي كوپ ايقاستاردىڭ بىرىندە، ەكەۋارا قالعاندا د.ا.قوناەۆ: «جۇمەكە-اي، جۇرەك جۇتقان، كوزسىز باتىرسىڭ-اۋ!» دەپتى. سوندا تاشەنەۆ: «ەلىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قيامەتكە دە دايىنمىن!» دەپ، كەيىنگىلەرگە ەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسى بولاتىن، قاناتتى ءسوزىن قالدىردى.
وتانى ءۇشىن وتقا تۇسكەن تاشەنەۆتىڭ وسى جان قيارلىق ەرلىگىن باسقا ۇلت وكىلدەرى دە جوعارى باعالاپ، قولداپ وتىردى. ايلالى كرەمل باسشى-
لارى تاشەنەۆكە كوپ سىي-قۇرمەتتەر كورسەتەدى، اقىرى جەر شارىنىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان «كەڭەستەر وداعىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورال-
قاسىنىڭ التىن تاعىنا وتىر» دەپ تە شىرعالايدى. مانساپتان دا ەلى مەن جەرىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان ەسىل ەر باس اينالدىرار بيلىككە دە، بايلىققا دا رۋحىن جىقپاي، ساياسي ساۋداعا بارماي: «مەن ەلىمنىڭ جەرىن تاققا ايىرباستامايمىن!» دەپ جەر داۋىنا ءبىرجولاتا نۇكتە قويدى جانە قويعىزدى! حرۋششەۆتىڭ وسى اۋمەسەر قىلىعىن، ياعني، قازاق كسر-ىنىڭ سولتۇستىك ايماعىن رەسەيگە قوسىپ الماقشى بولعانىن رەسەيدىڭ قازىرگى تاريحشى ءحام جورنالشىسى نيكولاي سۆانيدزە دە ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ايتقان.
سولتۇستىك التى وبلىستىڭ جەرى ۋىستان شىعىپ بارا جاتقان وسى 1954-60 جىلدارى ءتۇرلى رەپرەس-سيالار مەن قۋعىن-سۇرگىندەردەن قورقىپ قالعان ۇلكەندەردەن ءۇمىت از ەكەندىگىن بىلگەن جۇمەكەڭ قاز مۋ-ءدىڭ ستۋدەنتتەرىمەن رەسمي كەزدەسۋىندە جەر ماسەلەسى دە كوتەرىلىپ، جاستار قىزۋ قاندى-لىق تانىتقاندا، بۇندايدى اڭدىپ جۇرەتىن مەم-لەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تىڭشىلارى جينالىستى توقتاتۋ ءۇشىن ستۋدەنتتەرگە «ۇكىمەت باسشىسى شارشادى، سۇراقتى توقتاتىڭدار!» دەگەندە جۇمابەك احمەتۇلى: «مەن حالىقتىڭ قىزمەتشىسىمىن، سۇراقتارىن تولىق قويسىن» دەپ جاستارمەن اسىقپاي، اشىق اڭگىمەلەسكەن. وتارشىلداردىڭ ج.ا.تاشەنەۆپەن ساناسقان سەبەبى – ەلىمىزدەگى بۇكىل حالىق، اسىرەسە ءوز ۇلتى جۇمەكەڭە ءبىر كىسىدەي تولىق سەنىپ، قولدايتىن. حالىقتىڭ شىنايى سەنىمىنەن ارتىق كۇش-قۋات تا، باقىت تا جوق ەمەس پە؟! ج.تاشەنەۆتىڭ قوعامدىق-مەملەكەتتىك قىزمەتتەرى، كسرو-نىڭ وسىنداي وسپادار ساياساتتارىنا اشىق قارسى شىعۋى وداق ەليتاسىنداعى ەرەكشە توسىن قۇبىلىس، ءتىپتى اڭىز ەدى. وسىعان مىسالدار كەلتىرە كەتەيىك.
1958 جىلى ءوز باستاماسىمەن دايىنداپ اپارىپ ماسكەۋدە وتكىزگەن ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇندەرىندە كسرو-نىڭ قاھارلى باسشىلارى ن.حرۋششەۆ پەن ك.ۆوروشيلوۆتاردىڭ الدىندا جۇمەكەڭ قازاق دەلەگاتسياسىمەن ءوز انا تىلىندە قايمىقپاي سويلەسكەنىن كومپوزيتور ءارى ديريجەر ش.قاجىعاليەۆ ءوز كوزىمەن كورگەن. «ج.تاشەنەۆ ارقاشان جانە اركەزدە ءوز ويىن ايتۋدان تايسالمايتىن. قولىندا بيلىگى بار قايراتكەرلەرمەن قارىم-قاتىناسىمدى بۇزىپ الامىن دەپ ۋايىمدامايتىن. ەڭ باستىسى – ۇلت پەن مەملەكەت قامىن جەپ، قازاق ەلى ءۇشىن جانكەشتىلىككە باراتىن» دەپ مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتان جيەنباەۆ جانە تاعى باسقالار جۇمەكەڭنىڭ سول زاماننىڭ شەڭبەرىنە سىيمايىن فەنومەن تۇلعا بولعانىن ايتسا، جاراسباي نۇرقانوۆ ت.ب. اقىندار:
«سارى-ارقا ساعىم ويناپ قۇبا بەلى،
تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان ەدى.
ءبىر ءوزى كەۋدەسىمەن قورعاپ قالعان،
قازاقتىڭ جۇرەك جۇتقان جۇمابەگى!
جىگىتتەر، ولەڭمەن ايت، اۋەزبەن ايت،
الايدا ەستە بولسىن مىنا ءبىر جايت.
قازاقتىڭ ەڭ ءبىر وجەت باتىرى دەپ،
اسپەتتەپ ايتار بولساڭ تاشەنەۆتى ايت!» دەسە،
1941 جىلى جاسىرىن قۇرىلعان «ەسەپ» (ەلىن سۇيەن ەرلەر پارتياسى) پارتياسىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى مەحمەت تەمىروۆ:
«تونگەندە قارا بۇلت كوكتى تورلاپ،
شەشكەن جان شيەلى ءىستى ويمەن تولعاپ.
اۋزىنان اجداhانىڭ جۇتام دەگەن،
جان سالىپ، ەل مەن جەرىن قالعان قورعاپ.
جارالعان الىپ باتىر، ەردىڭ ەرى،
قازاقتىڭ اسىپ تۋعان كەمەڭگەرى.
جۇمابەك «جان پيدا!»، دەپ كىرىسپەسە،
قالار ەدى قازاق ەلى سورى قايناپ» – دەپ
قوعامدىق سانادا كوككە كوتەرىپ جىبەرگەن ەدى.
1960 جىلعى قىستىڭ قاتتىلىعىنان جەم-ءشوپ جەتىسپەي، ەلىمىزدە مالدار قىرىلا باستايدى.
ۇكىمەت تىزگىنىن ەندى قولىنا العان تاشەنەۆ بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، مەملەكەتتىك بولىنبەس قورداعى استىقتى اۋدان، وبلىستارعا تاراتىپ بەرگەن. جۇتتىڭ بەتى قايتىپ، كوكتەم شىعا وسى ءىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتپاق بولىپ قازاق كسر-ءىنىڭ ۇكىمەت باسشىسىن كرەمل كوسەمدەرى شاقىرتادى. لەنينگراد تۇرعىندارى اشتان قىرىلىپ جاتقاندا س.م.كيروۆ «مەملەكەتتىك بولىنبەس قوردى» جۇمىسشىلارعا كارتوچكامەن تاراتقانى ءۇشىن باسى كەتكەن. كسرو تاريحىندا «مەملەكەتتىك بولىنبەس قوردى» تاراتقان وسى ەكەۋى عانا. سوۆ مين-ءنىڭ پرەزيديۋم زالىنا كىرگەن بەتتە حرۋششەۆتىڭ قاسىندا وتىرعان ونىڭ ءى ورىنباسارى ر.ف.كوزلوۆ: «وداقتىق قورداعى استىقتى نەگە تاراتاسىڭ، تاشەنەۆ؟ رۇقساتتى كىم بەردى ساعان؟!» دەپ ۇستەلدى توقپاقتاپ، دۇرسە قويا بەرەدى. قىزبا مىنەزدى تاشەنەۆ تە قايتپاي، مىنبەرگە جەتىپ بارىپ، قازاق كسر-ى وداقتىڭ ىشىندەگى ءوز قۇقىعى بار ەل ەكەندىگىن، ءوز بايلىعىن قالاي جۇمساۋدى سول ەلدىڭ ۇكىمەتى شەشەتىندىگىن ايتىپ، اۋىزدارىن جابادى. وسى وقيعانىڭ كۋاسى بولعان بەلورۋسسيانىڭ پوسپرەدى قازاق كسر-ءىنىڭ پوسپرەدى ي.ءشارىپوۆتىڭ قولىن الىپ تۇرىپ: «بۇرىن-سوڭدى مىنانداي وتتى پرەمەردى كورمەپ ەدىم. ءوزى جاس ەكەن. بۇل جىگىت نە اسپانعا شىعادى، نە كوپ ۇزاماي ورنىنان تۇسىرەدى» دەسە، ءدال وسى كۇنى ماسكەۋ قوناق ۇيىندەگى وداقتاس ەلدەردىڭ وسىنداي قىزمەتكەرلەرى اراسىندا وسى جيىنعا قاتىسقان تاعى بىرەۋى: «كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعالى مىنانداي ۇلكەن جيىندا ءبىرىنشى رەت ءوز ەلىنىڭ دەربەستىگىن ايتقان ءسوز ەستىلدى. ەندى كوپ ۇزاماي وداق تا تارايدى!» دەپ باسقالاردان ءسۇيىنشى سۇراعانداي ايتىپتى.
بۇلار ايتسا ايتقانداي ەدى. سەبەبى، جۇمەكەڭ ۇكىمەت باسقارىپ تۇرعان جىلى ۇلتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن باسقا ۇلتتارعا تانىستىرۋ ءۇشىن «قازاقستان كسرو حالىقتارىنىڭ وتباسىندا» اتتى 20 مىڭ تارالىممەن ادەيى ورىس تىلىندە جازعان زەرتتەۋ كىتابىنىڭ باسقا تاراۋلارىن ايتپاعاندا، «بۇكىل كسرو ءبىر ەلمىز. ۇلتتار اراسىنداعى شەكارا جويىلادى» دەگەن سول زاماندا، وسى كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋىن «رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ» دەپ اتاۋىنىڭ ءوزى-اق كسرو-نى تالقانداعانداي اسەر بەرەدى.
كەيىن تاشەنەۆتىڭ ءوزى دە: «مەن ەشقاشان قازاقستاننىڭ بايلىعىن يگەرۋگە قارسى بولعان ەمەسپىن. تەك، ەلىمنىڭ دەربەستىگى ءۇشىن ورتالىقپەن قاتتى ايقاستارعا بارىپ ءجۇردىم» دەپتى. اكادەميك ماناش قوزىبەۆ «دەرەك – تاريحي دالەل» ەڭبەگىندە: «م.ءا.سۋجيكوۆ پەن ج.ا.تاشەنەۆ قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق جارىلىستارعا قارسى شىعىپ، وزبىرلىقتىڭ قۇربانى بولدى» دەيدى.
قيساپسىز قارجى جۇمساپ، تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسا الماعانىنا ءىشى ۋداي اشىعان حرۋششەۆ قوناەۆتىڭ قولىمەن وت كوسەپ، 1961جىلعى 3 قاڭتاردا تاشەنەۆتى ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن الىپ، بار يگىلىگىنەن ايىرىپ، جارتى جىل جۇمىسسىز ۇستاپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاتارداعى ورىنباسارلىعىنا شەگەلەپ تۇرىپ تومەندەتىپ جىبەردى.
تاريحتىڭ كەرەعارلىعى سوندا – 1955 جىلى د.ا.قوناەۆتى ۇكىمەت باسشىسىنا تاعايىنداعان قاۋلى ج.ا.تاشەنەۆتىڭ قول قويۋىمەن بەكىسە، ال قوناەۆتىڭ قول قويۋىمەن تاشەنەۆ ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن كەتىرىلدى.
وسى جوعارعى قىزمەتىنەن تۇسكەندە ءمارت جۇمابەك: «ماعان كەرەگى – لاۋازىم ەمەس، قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعى. ول ارمانىما جەتتىم! ەلىم، جەرىم ورنىندا» دەپ ەش وكىنبەگەن. وزبىر وكىمەتتىڭ بار ىستەي العانى – 1961 ج. 24 ساۋىردە تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى بولعان وبلىس پەن قالانىڭ اتىن اقمولادان تسەلينوگرادقا اۋىستىردى. قىزمەتى كەتسە دە قادىرى كەتپەگەن ەسىل ەردىڭ ەڭسەسى تۇسپەيدى.
كيەلى وڭتۇستىكتىڭ تەكتى ەلى جۇمەكەڭدى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اۋليەدەي ارداقتاپ، پايعامبارداي قۇرمەتتەدى. بۇل قىزمەتىندە دە بۇرىنعى جوعارعى قىزمەتتەرىن ەش كوكسەمەستەن، قارقىنىنان تانباي ەلى مەن جەرىنە قىزمەت ەتە بەردى. مۇقتاج بولعاندار مەن شارۋالارىن شەشە الماي جۇرگەن قالىڭ ەلدىڭ ماسەلەلەرىن قولما-قول شەشىپ بەرگەنىن وڭتۇستىك ەلى ءالى اڭىز قىلىپ ايتادى. استاناعا بارعانىمدا جازۋشى تابىل قۇلياس اعامىز: «ج.تاشەنەۆ كومەكشىلەرى مەن حاتشىلارىنا «شارۋاسى بولىپ ماعان كەلگەن ادامداردى مەنىڭ ۇستىمدە پاتشا وتىرسا دا كىرگىزىڭدەر. مۇمكىن، ول ماعان سوڭعى رەت كەلىپ تۇرعان شىعار» دەپ ەرەكشە تاپسىرىپتى دەپ ەستەلىك ايتىپ ەدى.
مۇحتار شاحانوۆ جاس كەزىندە شىمەنتتە ءبىر گازەتتىڭ كوررەكتورى بولىپ جۇرگەنىندە شەشەسى ەكەۋى ءۇيسىز بولعاندىقتان، ءبىر سارتتىڭ جازدىق ءۇيىن جالداپ تۇرىپ جاتادى. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ايتۋىمەن ءۇي سۇراپ تاشەنەۆكە بارسا، 20 شاقتى ادام قابىلداۋىنا كەزەك كۇتىپ وتىرادى. بارلىعىن بىراق شاقىرىپ، قولدارىنا ارىز جازاتىن قاعاز، قالام بەرگىزىپ، ماسەلەلەرىن تىڭدايدى. ءۇي سۇراپ كەلگەن سوعىس ارداگەرىنە 3 ايدا قونىس تويىن تويلايسىز، دەگەنىندە قاريا جىلاپ جىبەرىپتى. جاقسىنىڭ شاراپاتى ءتيىپ مۇحتار اعامىز دا ءۇي الادى. تاشەنەۆ وبلىستى بيلەگەن وب كوم-دا ەمەس، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىنا قاتىسى جوق ساۋدا، مادەنيەت، مەديتسينا سالاسى بويىنشا ورىنباسار بولسا دا وسىنداي قارىمدى ىستەردى شەشىپ جىبەرەتىن سەبەبى – وبلىس باسشىلارى كۇرمەۋى قيىن اسا شيەلەنىستى ماسەلەلەردى قىزمەتتىك مىندەتىنە قاتىسى بولماسا دا وسى كىسىنىڭ كومەگىمەن شەشىپ وتىرعان.
لەڭگىر اۋدانىندا 2 سوۆحوزدىڭ اراسىندا رۋشىلدىقتىڭ كەسىرىنەن جەر داۋى ءورشىپ، وبلىس باسشىلارى شەشە الماي، جىلعا سوزىلعاندا جۇمەكەڭدى جىبەرگەندە داۋدى 1 ساعاتقا جەتكىزبەي شەشىپ تاستايدى. تۇركىستانعا ماقتا كەپتىرۋگە 500 توننا كومىر كەلمەي، ت.ب. شارۋالارى شەشىلمەي جاتقان كۇزدىڭ كۇنىندە تاشەنەۆتى تەكسەرۋگە جىبەرەدى. جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك دەگەن راس ءسوز عوي. قاراعاندى وبلىسىنىڭ باسشىلارىنا تەلەفونمەن 500 توننا كومىردىڭ ۇستىنە تاعى 500 توننا قوسىپ 1000 توننا كومىردى تەزدەتىپ جىبەرىڭدەر دەپ تاپسىرادى. ۇزاماي كومىر دە كەلىپ تۇسەدى. بايلانىس قۇرالى جوق، ورتالىقتان 60 شاقىرىمدا جاتقان تورتكۇل اۋىلىنا 2 كۇندە تەلەفون تارتقىزىپ بەرگەن. توبە استىندا توپىراقپەن كومىلىپ جاتقان شىعىس مونشاسىن قالىپقا كەلتىرتىپ، وسى اۋدانداعى شۇيتوبە ۋچاسكەسىندەگى ەمدىك قاسيەتى بار سۋ كوزىنىڭ جانىنان زاماناۋي ەمدەۋ پروفيلاكتورياسىن تەزدەتىپ سالدىرتتى.
تۇركىستاننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلاتىن تايقازاندى دا سانكت-پەتەربوردان الدىرۋعا بەلسەنە ات سالىسقانى شىندىق. ءبىر زامانداردا ەلىمىزدىڭ استاناسى بولعان، جاقسىلارى مەن جايساڭدارىنىڭ مۇردەسى جاتقان تۇركىستان قالاسىنىڭ مادەني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋىنا ءار جىلدارى بۇدان دا باسقا كوپتەگەن كومەكتەر كورسەتتى. وڭتۇستىكتىڭ ەلىنىڭ شەكسىز ىقىلاس-پەيىلىنە بولەنگەنىن وسى ءوڭىردىڭ اقىنى قانىبەك مەيىربەكوۆ:
«قازاقتىڭ جۇلدىزىنداي كوگىندەگى،
ارداقتى اقساقالى تورىندەگى.
قايراتكەر قامال بۇزعان باتىرىنداي،
ارداقتى ازاماتى ەڭ ىلگەرى.
قورعادىڭ قاسيەتتى حالىقتىڭ ارىن،
سول ەدى بار ىڭكارلىك ىنتىزارىڭ.
حالقىم دەپ كوكىرەگىڭ قارس ايرىلدى،
اۋزىڭنان «اح!» دەگەندە شىقتى جالىن»، –
دەپ جەتكىزسە ومارباي مالقاروۆ:
«قاستەرلەپ كىم سىيلاماس جۇمابەكتى،
ول ءبىر جان تۋا سالعان ەر كەلبەتتى.
داۋىلدا شىڭعا قونار قىران قاباق،
دۇشپانعا جىبەرمەيتىن بىردە كەكتى.
جۇمابەك جەز تاڭدايلى، ويلى شەشەن،
تامسانتقان جيىنداردا قالىڭ كوپتى.
ەرلىگىن، بىلگىشتىگىن ەلى بىلەر،
دەمەيدى اق جاۋىنداي ءوتتى كەتتى» –
دەگەن ولەڭ جولدارىمەن ەلدىڭ جانە ءوز سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلدىردى.
ورىس جازۋشىسى شەكسپير: «ۇلىلاردىڭ ۇلى-لىعى وزىنەن تومەنگىلەرمەن قارىم-قاتىناسىنان بىلىنەدى» دەگەنىندەي حالقىنىڭ مۇڭى مەن مۇقتاجىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، قۇرمەت كورسەتكەنىنە قاراپ جۇمەكەڭنىڭ ناعىز ۇلى تۇلعا ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. تابيعاتىنان تازا جۇمەكەڭ الدىنا كەلگەن حالىقتىڭ ەش بىرەۋىن الالاماي: «قال جاعدايىڭ قالاي؟ بالا-شاعاڭ امان با؟ قىسىلىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ قالتاڭدا اقشاڭ بار ما؟» دەپ جاقىنىنداي جان تارتقان.
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىن باسقارىپ تۇرعاندا كىسى قولىنان قازا تاپقان ۇلىنىڭ ءمايىتىن ەلىنە اكەتۋگە قارجىسى بولماعان اقتوبە وبلىسىنىڭ تۇرعىنى باسقالاردان كومەك بولماعان سوڭ، الدىنا بارعاندا ج.تاشەنەۆ اقساقالعا الدىمەن دۇرىس امانداسىپ، كوڭىل ايتىپ، اقساقالدى، ونىڭ تۋىستارىن، بالاسىنىڭ ءمايىتىن قىزمەتتىك ۇشاعىمەن ۇيىنە جەتكىزدىرىپ سالعان. ۇكىمەت باسقارىپ تۇرعانىندا سوعىستان العان جاراقاتىنا بايلانىستى جۇمىسىنان بوساتىپ تاستاعان اۋىل مۇعالىمى شاعىمدانباعان جەرى قالماي، اقىرى قابىلداۋىنا كەلەدى. ورىن تاعىنان تۇرىپ، اسا كىشىپەيىلدىكپەن جۇمابەك جاعدايىن سۇراپ، بىلەدى. قولما قول ءبىلىم ءمينيسترىن شاقىرىپ الىپ، جۇمىستان زاڭسىز بوساتىلعانىن انىقتاپ، بوس جۇرگەن ايلارىنىڭ ەڭبەك اقىسىن تولىق تولەتەتىن قىلىپ، قايتا جۇمىسىنا كىرگىزەدى ءارى 6 ايعا ەمدەلۋگە شيپا-جايعا جولداما بەرگىزەدى. جۇمەكەڭنىڭ وسىنداي قايىرىم، شاپاعاتىن كورگەندەر مىڭداپ سانالادى.
بىردە تاشەنەۆتىڭ ۇشاعىن اقمولادان بۋرابايعا حرۋششەۆتىڭ جانىنداعى عالىم كومەكشىسى ششەۆشەنكو رۇقساتىز پايدالانىپ كەتەدى. وتارشىل ساياساتتى ۇدەتە تۇسكەن شوۆينيستەرگە كەرىسىنشە ىستەيتىن جۇمابەك راتسيا ارقىلى ونى ورتا جولدان قايتارىپ، الدىنا شاقىرىپ الىپ: «قازاق جەرىنە كەلگەندە ەل مەن جۇرتتى باسىنباي، اياقتارىڭدى تارتىپ باسىڭدار!» دەپ قاتاڭ ەسكەرتەدى. ششەۆچەنكو كەشىرىم سۇرايدى.
وسىنىڭ الدىندا جەر بىزدىكى دەپ وزدەرىنە بيلىك بەرمەيتىن تاشەنەۆ كەلگەنىن ەستي سالا، ماسكەۋگە شاعىم ايتۋعا تۇرا قاشقان تىڭ ولكەسىنىڭ باسشىسىندا قوستانايدىڭ ۇستىنەن اقمولاعا قايتارىپ العان. 1955 جىلدارى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعاسى ك.ە.ۆوروشيلوۆتىڭ مىندەتىن 1,5 ايدان ءۇش رەت اتقارعان تاشەنەۆكە ۋكراين عالىمىن اتۋعا كەسكەن، ۆوروشيلوۆ كەلىسكەن ۇكىمگە قول قويۋعا اكەلگەندە، «كوزىم جەتپەي قول قويمايمىن»، دەپ تۇرمەگە بارىپ، عالىممەن سويلەسىپ، جازىقسىز ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ بوساتتىرادى. قانداي ىستە بولسىن ادىلدىكتى جاقتايتىن تاشەنەۆتى وزگە ۇلتتاردىڭ دا جانى تازا ازاماتتارى قولداپ وتىرعان. كسرو-نىڭ سوڭعى باسشىسى م.گورباچەۆكە كەيىننەن باسەكەلەس بولعان ف.ت.مورگۋن كىتابىندا اششى سۋ ءىشىپ وتىرعان تىڭ يگەرۋشىلەرگە ارمەنياعا ءبىر قوڭىراۋ شالىپ، سۋ تارتاتىن قۇرال الدىرىپ بەرگەنىن ريزاشىلىقپەن جازعان.
د.ا.قوناەۆتىڭ كوپ جىل كومەكشىسى بولعان ياكوۆ بەلوۋسوۆتا «قازاقستان ماگنيتكاسىن» ىسكە قوسۋداعى تاشەنەۆتىڭ ەرەكشە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن، وداق باسشىلارى الدىنداعى اسقان بەدەلىن، قاۋىرت قيمىل مەن ناقتى ءىستىڭ ادامى ەكەندىگىن ايتا كەلە، باسشىلىق قىزمەتتەن ونى ەرتە الىپ تاستاعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. زەينەتكەر شاعىندا اقمولا-قاراوتكەل ايماعىنداعى ەل-جۇرتىن ارالاپ، ۇيىنە قايتۋعا اۋە جايعا كەلسە، ۇشاق توسىپ قازاق كسر كپ وك-ءنىڭ II- حاتشىسى كوركيننىڭ جانىندا 11 مينيستر تۇرادى. ۇلتى ورىس ۇزىن بويلى، دەنەلى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى يۆانوۆ جۇمەكەڭدى كورە سالا قۇشاقتاسا امانداسادى. ونى كورگەن باسقالارى دا جاپپاي سالەم بەرەدى. وسىنداي قاسيەتتەرىن بىلەتىن باۋىرجان مومىشۇلى: «بۇل جۇمابەك قىزمەتىم كەتسە دە، قادىرىم كەتپەسىن دەگەن ناعىز ازامات قوي!» دەپ ءار كەز ريزا بولىپ وتىرعان.
سولتۇستىك – تەرىسكەي التى وبلىستى رەسەيگە قوستىرمايمىن دەپ، باسىن بايگەگە تىگىپ، گەنسەكتىڭ باس حاتشىسىمەن ايقاسقاندا قازاق كسر كپوك-ءنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق جونىندەگى حاتشىسى ءارى مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.ا.مەلنيكتىڭ قولداعانى، ماقتالى اۋدانداردى وزبەكستانعا قوستىرمايمىن دەپ ارپالىسقاندا مولچانوۆتىڭ، قازاق كسر كپ وك حاتشىسى بوركوۆتىڭ قازاقتاردى اشىق جاقتاۋى، شىمكەنتتە جۇرگەندە كسرو كپ وك-ءنىڭ حاتشىسى تيتوۆ قاتىسقان الماتىداعى ۇلكەن جيىندا شىمكەنت وبلىسىنىڭ باسشىسى ليۆەنتسوۆتىڭ تاشەنەۆتىڭ ەرەكشە قابىلەتىن باعالاپ، قولداپ، حرۋششەۆتى كىنالاي سويلەگەنىن، قازاق مەملەكەتىنىڭ بىرتۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن جانداردى قولداعان وسىنداي تۇلعالاردى ەلىمىزدەگى ءتۇرلى دياسپورا وكىلدەرىنە ۇلگى-ونەگە قىلىپ، ناسيحاتتاي الساق، ءار ءتۇرلى تەكتەرگە بولىنبەي، مەملەكەتتىك سانادان شىعاتىن ۇلتتىق بىرەگەيلىككە باستايتىن جول بولماق.
2008 جىلى الماتىداعى د.ا.قوناەۆتىڭ مۇراجايىندا بولعانىمدا سونداعى جاسى ەگدە تارتقان عىلىمي قىزمەتكەر: «جاستار، سەندەر تاشەنەۆتىڭ «جۇمابەك» دەپ اتىن ايتپاڭدار. جينالىستاردا قارا شاشى تولقىندانىپ، كوزدەرىنەن ۇشقىن اتىپ، وتتاي جانىپ تۇراتىن، ۇلتتىق رۋحى ەرەكشە تۇلعا بولاتىن. سەندەر تۇرماق كوزىن كورگەن مىنا بىزدەر جۇمابەك دەمەي «جۇمەكەڭ» دەيمىز. سەندەر دە سولاي قۇرمەتپەن اتاڭدار» دەپ ەدى.
«جەر بولسا ەل بولادى، ەل بولسا ەر بولادى» دەگەن ن.نازارباەۆ 5 جىل بۇرىن كۇزدە ديحاندارعا العىس حات جولداعاندا: «بيىل رەسپۋبليكا بويىنشا 21 ملن. توننا استىق جينالسا، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا وبلىستارى 16 ملن. توننا شاماسىندا استىق جينادى» دەگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. جەر بەتىندەگى ەگىستىكتىڭ 90-95 پايىزىن جۇمساق بيداي سورتتارى ەكەنى بەلگىلى.. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الىپ دەرجاۆانى استىقپەن اسىراعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بيدايىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – قازاق استىعى قوسىلماسا نان پىسىرۋگە جارامايتىن رەسەي استىعىنداي ەمەس، اق ۋىزى جوعارى، قامىرلىلىعى دا (كلەيكوۆينا), پروتەينى دە كوپ، وتە ساپالى قاتتى بيداي.
تىڭ يگەرۋدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي شىندىقتىڭ نەگىزىندە الىپ قاراستىرساق، ونىڭ ءرولى رەسپۋبليكا ەكونوميكاسى ءۇشىن وتە زور. بۇل جوبا دۇنيە جۇزىنە جوعارى تەحنولوگيالىق استىق ساتۋ ءۇشىن العى شارت بولدى. قىرى – مال، ويى – ءونىم ەگىس، استى تولعان كەن، قازبا بايلىق، جيىرما بەلگيا مەملەكەتى سياتىن اتا قونىس ارقانى، بارىنەن بۇرىن قازاقتىڭ نەبىر مارعاسقالارىن تۋدىرعان تەكتىك قورىن ءبىر وق اتقىزباي، جالعىز ءوزى قورعاپ قالعان جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ءورشىل رۋحى مەن جارقىن بەينەسى كوزىن كورگەندەردىڭ جۇرەكتەرىنەن تەرەڭ ورىن السا دا، رەسمي تۇردە تاريحي-ساياسي باعاسى كۇنى بۇگىن بەرىلگەن جوق.
جات ەلدىڭ ەجەلگى قۇلدار كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سپارتاكتى ون كۇن وقىتاتىن ءبىزدىڭ تاريح مەملەكەتتىك-پاتريوتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ اتىن دا جازباعاندىقتان، نەبىر وقىمىستىلار مەن جوعارعى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى ۇلت قاھارمانىنىڭ تەڭدەسسىز ەرلىكتەرى تۇرماق، ونىڭ كىم ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. كەشىكتىرمەي مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىنا ءومىرى مەن قىزمەتىن تولىق كىرگىزىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنداعى بولاشاق شەنەۋنىكتەرگە «تاشەنەۆ تاعىلىمى» مىندەتتى تۇردە وقىتىلۋى كەرەك. وسىلاي ەتسەك، الا-قۇلالىققا بەت بۇرعان جاستارىمىز ەلىنىڭ، جەرىنىڭ وتكەنىن سەزىنىپ، ەرلىككە، ورلىككە تولى تاريحىنان ءنار الىپ پاتريوتتىق، وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەنەرى حاق.
وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە تاشەنەۆپەن قىزمەتتەس بولعان جازۋشى ءابجاپپار جىلقىشيەۆ «شىندىق پەن سۇمدىق» كىتابىندا جۇمەكەڭە ەستەلىگىمەن ماڭگىلىك، عاجايىپ ەسكەرتكىش سوعىپتى: «جۇمەكەڭ عۇلاما ادام ەدى. ەل تاريحى، ونەر مەن مادەنيەت، ساياسات پەن ەكونوميكا، مادەني قۇرىلىس – وسىلاردىڭ ءبارى تۋرالى ەڭ كەم دەگەندە ءار سالانىڭ عىلىم كانديداتتارىنداي ماعلۇماتى بولاتىن. دەنەسى تۇتاس ەدى. سىرت بەينەسى باتىرلارعا ۇقسايتىن، قىرعي قاباق كىسى بولاتىن. قوي كوزدەرى تىكەلەي قاراعاندا كىمدى بولسا دا جاسقاندىرىپ تاستايتىن. سويلەگەن ءسوزىنىڭ انىقتىعى مەن نىق ايتىلۋىنان بويىندا قاجىماس قايرات، جاسىماس جىگەر بارى ايقىن سەزىلىپ تۇرۋشى ەدى. سودان دا وعان قارسى ءسوز ايتۋعا كوپ ەشكىمنىڭ باتىلى جەتپەيتىن.
جۇمەكەڭنىڭ ەلگە، جەرگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى ايتىلا قالسا: «ۋاقىت دەگەن الىپ بار، تاريح دەگەن شەجىرە بار. وسى ەكەۋى اركىمدى ءوز ورىن-ورنىنا قويادى» – دەپ ءوزى تۋرالى ايتۋدى ۇناتپايتىن. ماقتانشاقتار مەن تاتىمسىزداردى جاراتپاي، وندايلاردان ىرگەسىن اۋلاق سالاتىن». ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىندىعىن دا بىلمەيدى» – دەپ تەگىننەن-تەگىن ايتپاعان.
سوندىقتان، ءاربىر ءىسى اڭىزدار مەن داستاندارعا بەرگىسىز اسىل ەرىمىزدىڭ تاريحي-ساياسي باعاسىن بەرگىزىپ، تاشەنەۆتىڭ ەرلىككە تولى اسقاق رۋحىن جاستارىمىزدىڭ جۇرەكتەرىنە ءسىڭىرىپ، «بولماسا دا ۇقساپ باعۋعا» باۋلۋ ۇلت تاريحىن زەرتتەۋشى زيالىلارىمىزدىڭ قاسيەتتى بورىشى ءھام مىندەتى بولماق. جامان ايتپاي جاقسى جوق. حالىق دانالىعىندا تاريح قايتالانادى دەگەن ءسوز بار.
1989 جىلى كسرو-نىڭ سوڭعى باسشىسى م.س.گورباچەۆ سولتۇستىك وبلىستاردى «وندىرىستىك ايماق قۇرامىز» دەپ رەسەيگە قوسۋعا قاۋلى دايىنداسا، سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرگەن ەسۋاس جيرينوۆسكيدىڭ ساندىراعىنا قۇلاق اسپاساق تا، رەسەي «دامۋ ورتالىعىنىڭ» باس ەكونوميسى ۆالەري ميرونوۆتىڭ: «دەگەنمەن ءبىز وزىمىزگە تاعى ەكى وبلىس قوسىپ الار ەدىك. جاي وبلىستار ەمەس، وتە قىزىقتى ءارى پايدالى وبلىستار. قازاقستان بۇل – قوسىمشا مۇناي-گاز پروۆينتسياسى. وندا استىق ەگەتىن ساحارا دالاسى بار» دەپ زىميان ساياساتتارىن جاسىرماي جايىپ سالعان. «مەملەكەت قىلۋ – قۇدايدان، ساقتاپ قالۋ – حالىقتان» ەكەنىن ءاربىر قازاق شىن جۇرەكتەن ۇعىنىپ، ۇلان-عايىر جەر بەرگەن، ايرانداي ۇيىتىپ ۇلت قىلعان مىرزا قۇدايعا سىيىنىپ، ۇلتتىعىمىزدىڭ باستى بەلگىسى بابا ءتىلىمىز بەن مەملەكەتىمدىڭ تۇعىرى قاسيەتتى جەرىمىزدى، ەكونوميكالىق تا، ساياسي دا پايداسى جوق ءتۇرلى وداقتاردىڭ ارام پيعىلىنان ساقتاپ قالۋدىڭ قامىن شىنداپ ويلاپ، قارەكەت قىلار شاق تاعى دا ەل باسىنا تۋعانىن اڭعارامىز. الاش ارىستارى ءاليحان، سماعۇل، وتىنشى، ەرەجەپ، احمەتتەردەي، ولاردىڭ ىستەرىن جالعىز ءوزى اتقارعان جۇمابەكتەي كەلەر ۇرپاقتارعا تاريحي، ساياسي اۋىر جۇكتەر قالدىرماۋ ءداستۇرىن ورنىقتىرىپ، وسىنداي قاسيەتتى ءداستۇردى سوزبەن ەمەس ىسپەن كورسەتۋگە ءبىزدىڭ قازىرگى بۋىن جاۋاپتى ءارى تاريحي مىندەتتى! تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردە وتارسىزداندىرۋ ساياساتى كورشى ءارى باۋىرلاس ەل وزبەكستانداعىداي ءوتۋ مىندەتتى بولسا دا، ءبىزدىڭ ەلىمىز دە بۇل ساياسات مۇلدەم سولعىن، ءتىپتى جۇرگىزىلمەدى دەسە دە بولادى. وتارسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ نەگىزگى ءبىر ءتۇرى – ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن كۇرەسكەن وسىنداي ارىستان جۇرەكتى ەرلەردىڭ ءومىر جولدارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى.
بابالارىمىز «ورىس ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى» دەسە، ورىستاردىڭ ءوزى: «ويلادىڭ – ورىندادىڭ» دەيدى. ەندەشە، قۇداي دا ساقتانعاندى ساقتايدى. رۋحتى ەل – مىقتى ەل ەكەندىگى امبەگە ايان. سوندىقتان، ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت تىرەگى بولاتىن حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىن ابىرويلى تاريحىمەن سۋارا وتىرىپ كوتەرەيىك. قىتاي ويشىلى اتانسا دا، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە تۇرىك تەكتى حالىقتان شىققان دەيتىن كۋڭفۋد-زىنىڭ: «اتالارىن ەسكە السا، ولگەندەرىن قۇرمەتتەسە حالىقتىڭ قاسيەتى قالپىنا تۇسەدى» دەپ ايتقانىندا ۇلكەن عيبرات جاتىر.
ۇلتىمىزدى ارمان-مۇراتىنا جەتكىزۋگە باعىتتالعان ۇگىت-ناسيحاتتى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەپ اتاساق، عاسىردا ءبىر تۋار قاhارمان تۇلعانىڭ ەلى مەن جەرىنە سىڭىرگەن وسى ەڭبەكتەرى مەن ەرلىكتەرى مەملەكەتتىك-پاتريوتتىق يدەولوگيانىڭ قۇرعاق ءسوز ەمەس، ومىردە بولعان ناقتى ۇلگىسى مەن ايعاعى. بەلگىلى سەبەپتەرمەن بارىنشا ۇلىقتالماي، لايىقتى ناسيحاتتالماي جاتقاندىقتان كوپشىلىككە بەلگىسىز بولىپ تۇرعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى تاشەنەۆتىڭ بىرەۋ بىلەتىن، بىرەۋ بىلمەيتىن ءومىر جولدارىن جاستارىمىز ءبىلسىن دەپ ادەيى باسا جازدىم. بىلەتىندەر بولسا ارتىقتىق ەتپەس، بىلگىشسىدى دەپ مەنى ايىپقا بۇيىرماس دەپ ويلادىم. قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ اسقار شىڭى، قاينار بۇلاعى بولاتىن ۇلى تۇلعا جۇمابەكتى رۋحتاس قالىڭ قازاعىمىز شامامىز جەتكەنىنشە ناسيحاتتاپ، بارىنشا ۇلىقتايىق.
الاش ارىسى ماعجان جۇماباەۆ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى قاناتتى» – جۇمابەكتەي ىنىلەرىنە كورەگەندىكپەن سەنىم ارتسا، بىزدەر دە بۇگىنگى جالىن جۇرەك جاستارىمىزدىڭ جۇمەكەڭنەن ۇلگى الىپ، ۇقساپ باعاتىندارىنا تولىق سەنەمىز!
ەرتىس نۇرقاسىم
رەسپۋبليكالىق «جۇمابەك جولى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى
