وتكەن جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، ەرتەڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى دەگەن كۇننىڭ كەشىندە الماتىداعى قازاقي قارا شاڭىراق وردالاردىڭ ءبىرى – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە ءبىر ادەمى جيىن ءوتتى. «الاشتىڭ اقان سەرىسى» دەپ ۇكىلەنگەن وسىناۋ ادەبي-سازدى كەش قازاق ءانىنىڭ كىشىگىرىم مەرەكەسىنە اينالدى دەسەك تە بولادى. بۇل ءان كەشى ءوزى دە تۇساۋىن جاڭا كەسىپ جاتقان «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ تىرناقالدى قادامى ەكەن. يگىلىكتى ءىستىڭ ۇيتقىسى بولىپ جۇرگەندەر وڭشەڭ ءبىر ۇلتتىق ونەردى سۇيەتىن ورىمدەي ءھام وندىردەي جاستار ەكەنىن كورىپ جانە قۋاندىق. سول جاستار ءان ونەرىندەگى ءىرى تۇلعالاردى، ولاردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ناسيحاتتاۋداعى، وسى ورايدا قوزداۋى باسەڭدەگەن ۇلتتىق رۋحتى وياتۋداعى العاشقى قادامدى الاشتىڭ ارداگەرى، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، التىن عاسىرداعى ءان دىڭگەگى، ۇلى كومپوزيتور، ارۋاقتى اقىن ءھام اسقاق ءانشى اقان سەرى قورامساۇلىنان باستاعاندى ءجون كورىپتى. اباي عاقلياسىنا جۇگىنىپ، ءىستىڭ يگىلىگى مەن ىزگىلىگى اۋەلى قالاي باستالعانىنان بىلىنەتىنىنە تاعى دا دەن قويدىق. مىنا ەڭ ۇلىق مەرەكەمىز تاۋەلسىزدىككە اقان رۋحى ۇندەسىپ تۇر ەكەن-اۋ. سەرىنىڭ سەرت ۇستىندەگى سەمسەردەي عازالدارى اق پاتشانىڭ وتارشىل ساياساتىن ءوز تۇستاستارىنان ەرەك شىققان كۇرەسكەر پاراساتپەن، العاشقىلاردىڭ قاتارىندا اياۋسىز اشكەرەلەپ ەدى عوي؟! اياۋلى قۇلاگەرىنىڭ حان سارايىن تەڭگەرمەس قوراسىن قاراتابان مۇجىقتىڭ قورسىلداعان دوڭىزى باسقان كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قوسكولىمەن قوسا قازاقتىڭ جەر-سۋىن داۋلاعان، تاق مۇراگەرى نيكولاي پاتشازادانىڭ الدىندا الاش قاۋىمىنىڭ زار-مۇڭىن ولەڭدەتىپ اقتارعان دا سول زامانداعى زيالىمىزدىڭ ىشىندەگى زياتى اقان سەرى ەمەس پە ەدى؟ ازاتتىقتىڭ اڭسار جارشىسى، وتارشىلداردىڭ قياناتىن جان-دۇنيەسىنىڭ تۇڭعيىق تۇيسىك تۇماسىمەن سەزىنگەن، كوكىرەگىنىڭ زەردەسىمەن كورىپ نازالانعان دا نارازى بولعان ۇلت رۋحىنىڭ ءبىر مۇڭلىق ءمىناجاتشىسى وسى ءان ارداگەرى ەمەس پە ەدى؟ مىنا ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقان بوستان زامانىمىزبەن اقان رۋحى، اقاننىڭ ءسوزى مەن سازى بىرگە جارالعانداي زامانداس دەيتىنىمىز دە سودان.
اقاننىڭ ءانىن ساعىنىپپىز، ساردالانىڭ ساعىمىنداي اۋەلەگەن، كاۋسار نۇرعا مالىنعان سازىن ساعىنىپپىز. الاشتىڭ ۇلى اقىنى ماعجان ايتقانداي، اقاننىڭ ەرتەگىدەي سۇلۋ ءومىرىن ساعىنىپپىز. شىنىندا دا، ونەرىنەن ءومىرى، ومىرىنەن ونەرى سۇلۋ، ء ومىرى مەن ونەرى ءبىر جانمەن عۇمىر كەشىپ، ءبىر جۇرەكپەن لۇپىلدەپ، ءبىر دەممەن تىنىستاپ، اجىراعىسىز بۇتىنگە اينالعان مۇنداي ساڭلاقتار قاي توپىراقتا دا سيرەك. بولماسا اعىلشىننىڭ ونەرلى دەگدارى وسكار ۋايلد ءبىزدىڭ اقاننىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايدى نەمەسە ءشالياپيندى قاپتالىنا الماس ەدى دەگەن سوزدەردى ماعجان، ساكەندەر تەگىن ايتتى دەيمىسىز. اقان رۋحى وزىنەن كەيىنگى جالپى قازاق مادەنيەتىنىڭ قاسيەتى مەن كيەسىنە، ۇلتتىق ونەردىڭ دىلىنە دەگدارلىق پەن بەكزاتتىقتىڭ وشپەس ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تاڭبالاندى، سالدىق پەن سەرىلىكتى ىزگىلىك-پاراساتتىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەردى. قازاق مۇڭىنىڭ مۇسىنىندەي ماعجاننىڭ، قازاق جىرىنىڭ قۇلاگەرى ءىلياستىڭ، سەرى تۋرالى قوس روماندى حالقىنا مۇرا ەتىپ اسىعىس اتتانعان ساكەن سەرى ءجۇنىسوۆتىڭ، كۇنى كەشەگى مۋزىكا ونەرىندەگى ءبىرتۋارلارىمىز نۇرعيسا مەن ءشامشىنىڭ جان تامىرلارى اسىرەسە اقان سەرىنىڭ تۇنىق تۇماسىنان، سۇلۋ ساباتىنان قاسيەت تارتقانى كۇمانسىز. وسى ورايدا ادەمى كەشتىڭ اق باتاسىن ايتقان پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشۇلىنىڭ: «اقان سەرىگە كەلمەگەن، اقان سەرى، ءبىرجان سالداردى قۇرمەتتەمەگەن ادامداردى قازاق دەپ ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى دە قيىن بولۋى مۇمكىن» دەگەن سوزدەرىنەن كوپ سىر اڭداعاندايمىز.
قازاق ءانىنىڭ اتاسى ءبىرجان دەيمىز. ودان بۇرىن سەگىز سەرى وتكەن. وسىنداي ءان كەمەڭگەرلەرىنىڭ سىرلى دۇنيەسىن تولىق مەڭگەرگەن اقان سەرى ءوزى دە ءدال سولارداي شابىت سامعاۋىنا كوتەرىلەدى. ءسويتىپ، ارقانىڭ انشىلىك مەكتەبىنىڭ التىن تاجىندەي جارقىرايدى. ونىڭ اۋەن-سازدارى بىردە اسقاق، بىردە ويلى، بىردە ويناقى دا سىرلى، شات سەزىمدى، نازىك، كەيبىر اۋەندەرىندە تەرەڭ تولعاۋ، تولعاقتى ءپالسافا، ادامنىڭ جان كۇيىنىڭ شۋاعى، ساۋلەسى، قۋاتى، شەرى مەن شاتتىعى قات-قابات ءورىلىپ جاتادى. مۋزىكا بىلگىرى ءىليا جاقانوۆ اعامىزبەن ساپارلاس بولىپ ءبىر سۇحباتتاسقانىمىزدا بىلاي دەگەنى بار ەدى: «اقان سەرىنىڭ اندەرىندە تسيكل-تسيكل بولىپ كەلەتىن بەلگىلى ءبىر جۇيەلىلىك، زاڭدىلىق بايقالادى. و باستا، جاستىق، بوزبالالىق داۋرەنىندە شىعارعان ماحاببات اندەرى، العاشقى ىنتىق عاشىق جىرلارى – قوس باتيماعا جولداعان اندەرى، ماڭگىلىك ماحاببات ارمانى مەن ساعىنىش الديىندەي اقتوقتى تسيكلى، سىرىمبەتتەگى ءۇش سۇلۋ پەريزات: ۇرقيا، جامال، ۇرىمدەرگە ارنالعان «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى قۇس»، «جامال»، ومىرباقي ارمان-ءۇنىنىڭ قاناتى بولعان تۇلپارلارى تۋرالى «سالقوڭىر»، «كوكالاتاي»، «ماڭماڭگەر»، «تەلقاراتاي» اندەرى. ودان كەيىن شابىتىن شىرقاۋ بيىككە شارىقتاتاتىن قىران قۇستارىن ارداقتاعان «كوكجەندەت» پەن «قاراتورعاي». جاستىق شالقۋى مەن جان تازالىعى، سۇلۋلىق ءتاڭىرى ءھام ومىرگە ىڭكارلىك ورنەكتەلگەن «شامسيقامار»، «رايحان گۇل»، «نازىك بەل»، «بالقاديشا»، «كوك كوبەلەگى»، ازاماتتىق ءومىر تانۋ پارقىن زەردەلەيتىن «مايدا قوڭىر» سەكىلدى اندەرى اقىندىق، انشىلىك قۇدىرەتىن اشاتىن دۇنيەلەر. اقان سەرى وسى قالپىمەن، وسى سيپاتىمەن سەگىز سەرىدەن دە، ءبىرجان سالدان دا بولەكشە ءۇن قاتاتىن وزگەشە سىرلى الەم، شىرقاۋ سامعاعان ءان سۇڭقارى. ول بۇكىل قازاقتىڭ ءان ونەرىن داڭققا بولەپ الۋەتتەندىردى، اۋەزدەندىردى، بيىكتەتتى ءھام تەرەڭدەتتى».
اقان اندەرىندەگى شالقار تىنىس، سالقار كەڭدىك تاڭقالدىرادى. وسىنىڭ قۇپياسىن ءان كەشىندەگى اجارلى سوزىندە تۇرسىنبەك اعامىز ءدال اشىپ بەرگەندەي. كەڭ دالادا ءاندى وسىلاي كەۋدە كەرە شىرقاپ سالماسا بولا ما؟ قازاق ءانىنىڭ كەڭىنەن كوسىلۋى، ەركىن ەسىلۋى، مول مىنەزدىلىگى، دارقان دياپازونى دالادان دارىعان. قازاقتىڭ اندىك دياپازونى يتالياندىقتاردان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس دەپ ەرمەك سەركەباەۆ تا ايتىپ ءجۇر. باسقالار داۋىسىن قىسىلعاننان شىعارا المايدى. ەندەشە، كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ تۇعىرى دالا بولسا، سول مادەنيەتتىڭ ءبىر بيىك شىڭى اقان سەرى اندەرىنىڭ كەڭىستىگى – كەڭ دالادان، كورىكتىلىگى – كوكشەتاۋدان دەپ بىلگەنىمىز ءجون سياقتى.
زار توگىپ، زاپىران قۇسقان «قۇلاگەر» ءانىن وسى تۇستا ەسكە الماعىمىز ءلازىم. ال ەندى ماحاببات مەيرامىنىڭ دا، عاشىقتىق تراگەدياسىنىڭ دا بيىك شىڭى ارمان قىز اقتوقتى دەسەك، وسىناۋ مۇڭدى حيكايادا بۇگىنگە دەيىن تايتالاسىپ كەلە جاتقان تاريح شىندىعى مەن كوركەمدىك شىندىقتى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شارىقتاعان قيالى يۋ-قيۋ ارالاستىرىپ جىبەرگەندەي. اقان ءومىرىنىڭ دە، ىنتىزار جۇرەك شەرىنىڭ دە شىنايى شىندىعى ونىڭ تار جەردە تىلىمەنەن بال بەرگەن عاشىق جاردىڭ وزىنەن شىنىمەن كوڭىل سۋىتىپ كەتكەنىنە شامىرقانىپ ايتقان: «سارىميدا باسىڭدى كەسىپ الىپ، داۋلاسسامشى ومىردە قۇنىڭمەنەن» دەگەن نالالى سوزدەردە جاتقانىن ءبىر اۋىق ەسكەرگەنىمىز دە دۇرىس-اۋ. باقىت پەن سوردىڭ ءدامىن الما-كەزەك، تولاسسىز ۇدەمەلەي تاتقان اقان اندەرىنىڭ ارعى ءپالساپاسىندا دالا دانالىعى جاتقاندىعى داۋسىز. قاسىرەتى قانشالىقتى قالىڭداي تۇسسە دە: «داۋرەندى مەندەي سۇرگەن كىم بار ەكەن، سوندا دا قىزىعىڭا ءبىر قانبادىم» دەپ ءفانيدى باقيعا ايىرباستاعىسى كەلمەيتىن قۇشتار سەزىمدى اقىننىڭ «شىرماۋىق»، «اۋدەم جەر» اندەرىندە ومىرتۇيىندىك وي جيناقتاۋى دالالىق دانا ويشىل مىنەزدى، پاراسات پەن يماندىلىق يىرىمدەرىن بىلدىرسە كەرەك. وسى تۇرعىدان دا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ۇردىسىندە اقان سەرى وقشاۋ تۇرعان دارا قۇبىلىس ەكەندىگىن سوناۋ ماعجاننان باستاپ ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، احمەت جۇبانوۆ سىندى جامپوزداردىڭ ءبارى ايتىپ وتكەن بولاتىن. ولاي بولسا، وزىنەن بۇرىنعى ارداگەر ونەر يەلەرى ۇستانعان حالىقتىق تابيعي ءداستۇردى ىلگەرى دامىتىپ، ءاننىڭ قۇبىلىسىن، اجارىن، ءتۇرىن، مازمۇنىن، جالپى ءبىتىم-بولمىسىن بايىتىپ، سىمباتىن سۇلۋلاندىرعان، تەك وزىنە ءتان ءۇن-بوياۋلارىمەن قايتالانباس تىلسىم كوركەمدىك دۇنيەسىن جاساعان اسا قۇدىرەتتى دارىن، كەمەڭگەر ونەرپازبەن وسى زاماندا دا ءار جولى شىنايى ىنتىزارمەن ساعىنىپ كورىسپەسكە دە ءاددىمىز جوق-اق.
ءيا، ساعىنامىز. اياۋلى اقان سەرىنى، ونىڭ اڭىز ءومىرىن، قازاق دالاسىنىڭ قاناتتى پىراعى، قيىن تاعدىرلى تالانتتاردىڭ سيمۆولىنا اينالعان قۇلاگەردى، ونىڭ ارمانداي اندەرىن، ماحابباتى مەن سەرىلىگىنىڭ عاجايىپ الەمىن ساعىنامىز. تاعدىرى قيلى تالكەككە تۇسكەن تراگەديالىق تۇلعا ءبىزدىڭ جانىمىزعا اسا جاقىن ءارى ىستىق. اقاننىڭ قايعىسىنان دا ونەگە تابامىز، تاعىلىم الامىز. اقاننىڭ نالا-مۇڭى دا اسقاق ءارى سۇلۋ، يماندى ءارى ىزگىلىكتى. «ادىرنا» بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان ءان كەشى اقان سەرىگە دەگەن مۇلگىگەن ساعىنىشىمىزدى قاعىپ-سىلكىپ قايتادان وياتقانداي كۇيگە بولەندىك. اقاندى ايتامىز-اۋ، كۇنى كەشە ەركەلەپ، ەكپىنى ءۇي جىققانداي بولىپ كوز الدىمىزدا جۇرگەن، ارداگەر اقاننىڭ ارۋاعىن اۋناتقان، ءبىزدىڭ زامانداعى كوزىندەي بولعان ساكەن سەرىنى دە ساعىنىپپىز. ونىڭ تۋعان ءىنىسى، رەجيسسەر ورال ءجۇنىسوۆتىڭ «اقان سەرى» اتتى دەرەكتى فيلمىنەن، بالكىم، تىرىسىندە قادىرىن بىلە بەرمەگەن وسىناۋ اياۋلى جان، اتپال جازۋشىنىڭ بەينەسىن كورىپ، اقان تۋرالى ايشىقتى اڭگىمەسىن تىڭداپ، ساعىنىش ماۋقىن ءسال دە بولسا باسقانداي بولدىق. اقاندى ايتامىز، كوزى تىرىسىندە كۇركىرەپ، جۇرگەن جەرىن دۋمان قىلىپ جۇرەتىن ساكەن سەرىنىڭ ءوزىن دە ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان كىم بار قازىر؟
ءجا. اڭگىمەمىز اقان سەرى عوي. تاعى دا ىلياسقا جۇگىنسەك، اقاننىڭ ەڭ اياۋلى اڭگىمەسى قۇلاگەر ەمەس پە؟ شاپقان جەرى ور بولىپ قالاتىن، بايگەگە قوسقان ەلىن ءدايىمى شاتتاندىرعان، باسپا-باس قىزعا بەرمەس جانۋار – تۇلپار قۇلاگەر. سول تۇلپاردىڭ قاسيەتتىلىگى سونداي، قارا جۇرەكتەن قاپىل قازاسى جەتسە دە، ولمەي، بار قازاقتىڭ جادى مەن جۇرەگىندە ماڭگىلىككە جاتتالىپ تا ساقتالىپ قالعان ءان-«قۇلاگەر». دۇنيەنىڭ بار بايلىعىمەن بىردەي كورگەن قۇلاگەرىن باسپا-باس قىزعا دا بەرمەگەنى راس اقاننىڭ. باتىراش تا باسپالاپ كىسى سالعاندا التاي-قارپىقتان تاڭداعان سۇلۋىن الىپ بەرەم دەپ بوپسالاعان. اتاقتى زىلقارانىڭ الىبەگى دە قۇلاگەردىڭ بوداۋىنا قىزى اقشاباقتى بەرۋ رايىندا بولعانداي. بىراق الىبەك باتىردىڭ ءجونى بولەك. ول ءاننىڭ اقسۇڭقارى اقان سەرىنى جاقسى كورىپ باۋىرىنا تارتتى، قولداۋ جاسادى، باتىر-باعلاندىق ايبىنىمەن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر ۇلكەن اسىندا بايگەگە قوستىرىپ باعىن سىناتىپ، قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ەرەن جۇيرىك قۇلاگەردىڭ اتاعىن التى الاشقا العاش دۇركىرەتىپ جايدى. ءسويتىپ، كەزىندە اقان سەرىدەي اقيىقتىڭ، قۇلاگەردەي قولتىعىنا قانات بايلاعان پىراقتىڭ ماڭدايى اشىلىپ، قالىڭ قازاق ەلىنە بار قادىر-قاسيەتىمەن جارقىراي تانىلۋىنا جول سالدى.
ارينە، قۇلاگەرگە الىبەك تە قىزىقتى. قۇلاگەرگە قىزىقپاۋعا بولا ما؟! وسى جايىندا كەشتى جۇرگىزۋشى، ءوزى ءانشى ەرلان تولەۋتاي ءبىر اڭگىمە ايتتى. جاڭاعى استان قايتقان جولدا الىبەك قۇلاگەردى قولقالايدى ەكەن. اتىن قيماعان اقان ۇزاقتى كۇن ۇندەمەيدى. اقىرى، ەكەۋى ەكى جەرگە تۇنەيدى. تاڭەرتەڭىنە الىبەك كەلسە، ءبىر الاڭقايدا اقان جەرگە باۋىرىن توسەگەن اتىنىڭ موينىنا باسىن سالىپ، قۇلاگەرىن قۇشاقتاپ ۇيىقتاپ جاتىر دەيدى. مىنا عاجاپتى كورگەن الىبەك: «ءبىرى ادام، ءبىرى جانۋار بولسا دا، ەكەۋىنىڭ دوستىعى ادامنان بەتەر ەكەن عوي. اقاننىڭ اتىن الماقشى بولعان مەنىكى يتتىك ەكەن» دەپ ول پيعىلىنان باس تارتىپتى. اتىنان ءتۇسىپ، اقاندى وياتىپ، قۇلاگەر ەكەۋىن تۇرعىزىپ: «اقانجان، قۇلاگەرىڭدى ءوزىڭ ءمىن، بۇل اڭگىمە وسىمەن ءبىتسىن» دەپ، كەشىرىم سۇراعان كورىنەدى.
قۇلاگەردى كىم ولتىرگەنى جونىندە ارقيلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ قالادى. ماعجاننان كەيىن، 1931 جىلى اقان سەرىنىڭ جايىن كوكشەتاۋعا ارنايى بارىپ، سىرىمبەتتەن ەرەيمەنتاۋعا دەيىن ءىز قۋالاپ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ. اقان سەرىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە سوندا 17-اق جىل. كوزى ءتىرى قانشاما كۋالەرمەن سويلەسكەن. دەمەك، شىندىققا ەڭ جاناسىمدىسى دا ىلەكەڭنىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىندا تاڭبالانعان دەرەكتەر بولسا كەرەك. ولاي بولسا، اسىرەسە باتىراش «ادۆوكاتىنىڭ» كەيپىنە ەنۋشىلەر ءارتۇرلى قيسىنسىز بولجامدار جاساپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارا بەرۋدىڭ ءجونى جوق سياقتى.
ىلەكەڭ سول ساپارىندا قۋساق كولىندە قۇلاگەردىڭ جىعىلعان جەرىنە تاس ءۇيىپ كەتكەن ەكەن. سول اراعا بەلگى قويۋدى اماناتتاپتى. كەيىن سول قويىلعان بەلگىنى وندىرشەكتەن العان وتپەلى كەزەڭدە قىرىم مەن قىتايعا تەمىر وتكىزۋشى قۋ قۇلقىننىڭ قۇلدارى تىك كوتەرىپ اكەتىپتى. 150 جىلدىعى كەزىندە ايىرتاۋدا سالىنعان اقان اۋىلى قازىردە تاعى قاڭىراپ قالعان. ايتەۋىر، استانانىڭ قاسىندا سادىبەك تۇگەل ءبىر جوعىمىزدى تۇگەندەپ قۇلاگەرگە تۇرعىزعان ەسكەرتكىش ازىرگە داتكە قۋات.
داتكە قۋاتتىڭ ءبىرى اقان اندەرىنە ىزدەۋ سالعان مىنا كەش. «قۇلاگەردى» جاس ءانشى سايات نۇرعازين ورىندادى. ۋاقىتتىڭ اسەرى بولار، ءان قايعىلى سارىننان ارىلعانداي، قايتا سول قايعىنىڭ ءوزىن بەينەلەيتىن، قۇلاگەر-تاعدىردىڭ گيمنىنە اينالعانداي. «باقانىڭ باعىنان سۇڭقاردىڭ سورى ارتىق» دەگەن وسى دا. ال، قايعىسى اقاننىڭ وزىندە قالعانداي، سەرىنىڭ ومىرىمەن بىرگە ۇزىلگەندەي. وسى ءان اسقاقتاتىپ تۇرعان تراگەديانى ءسابيت مۇقانوۆ ايتاتىن ءبىر ەستەلىك ۇقتىرا تۇسكەندەي، دەيدى كەشتى جۇرگىزۋشى. سابەڭ بالا كەزىندە ءبىر قىس تەبىندەگى قوستا بولىپ، جىلقى باعىسىپتى. باقىرشى بالا بوپ جۇرگەن عوي. قازاندا ەت كۇندە بىلقىلداپ قايناپ جاتادى. جۇنتتاي بوپ سەمىرىپ الدىم، دەيدى سابەڭ. ءبىر كۇنى قوسقا جىلقىشىلار اقان سەرىنى شاقىرىپ الىپ كەلىپتى. باياعى اقان ەمەس. داۋرەنىندە انگە سالىپ ەلدىڭ قايعىسىن كەمىتكەن ونەرپاز ءوزى قايعىلى. ءجۇزى جۇدەۋ، ۇكىسى توزعان، بوركى قىرقىلعان، شاپانىنىڭ ءوڭى كەتكەن، بەتىن ءاجىم تورلاعان. جىلقىشى جىگىتتەر جان-جاعىنان: «اعا، «قۇلاگەردى» ايتىڭىزشى» دەپ كەۋ-كەۋلەي قيىلادى. شەرلى سەرىنىڭ انگە زاۋقى جوق. ءاۋ دەپ زارلانا باستاپ، ەكى جولىن ايتىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرىپ، سول ارادا جەر باۋىرلاپ جاتا كەتىپتى.
اقاننىڭ ءوزىنىڭ: «الىپ ەم جيىرما بەستە دونەنىڭدە» دەگەنىنە دەن قويساق جانە ساعىناي اسىندا قارا نيەتتىنىڭ جالعىز قازىعىنا جىعىلعانى 1876 جىل دەپ داۋسىز تاڭبالانۋىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىزشە، كەمىندە سەگىز جىل تاقىمىنا باسقان قۇلاگەر ارداگەر يەسىنە جەر-كوكتە جوق قۋانىش تا سىيلاپ ەدى-اۋ. اققوشقار سايدالىنىڭ اسىنان باس بايگەنى الىپ كوڭىلى ءوسىپ، شالقىپ كەلە جاتقان اقان شىرقاتىپ، قۇبىلتىپ، گۇل-گۇل جايناعان «ماڭماڭگەرگە» سالماۋشى ما ەدى.
ماڭماڭگەر، كەكىلىڭ كەلتە، جالىڭ مايدا،
بايلاعان سەنى سيپاپ قالقاتاي دا.
ءجۇرىسىڭ جەلماياداي جانۋارىم،
كورەيىن قىزىعىڭدى وسىندايدا.
احاۋ، جىگىت ەرى،
دەرسىڭ مەنى،
دەپ سالعان
ماڭماڭگەرگە اقان سەرى.
اقان شاتتىعىنىڭ بال بۇلاعىنداي ەركەلەنگەن «ماڭماڭگەردى» ەرلان تولەۋتاي تولقىنداتا، جىبەكتەي ەسىلگەن مەيىر-شۋاعىن بيپازداتا توگىپ، ناشىنە كەلتىرە ايتتى. اقاننىڭ قۇلاگەرىنە دەگەن كەۋدە كەرنەگەن شاتتىق-سۇيىسپەنشىلىگى تولقىن-تولقىن بولىپ توگىلگەندەي. ىزگىلىكتى اق جاڭبىرداي سەبەلەي لەكىتىپ، مۇنشالىقتى اسەم ايشىقتالعان ماحاببات مۋزاسىنا مەيىردىڭ قانۋى دا قيىن-اۋ. ءدال مۇنداي ەركە نازدى، تولىقسىعان سۇلۋ انمەن ايالانعان، ارداقتالعان ات جەر-جاھاندا بار دەپ تە بىلمەيمىن-اۋ.
تانىمال انشىلەر جولامان قۇجيمانوۆ، رامازان ستامعازيەۆ، ساۋلە جانپەيىسوۆا، ارداق يساتاەۆالار اقان سەرىگە ارنالعان كەشتىڭ كوركىن كەلتىردى. ولاردىڭ ورىنداۋىنداعى «ىڭكار-اي» مەن «شامسيقامار»، «رايحان گۇل» مەن «شىرماۋىق»، «ماقپال» مەن «اقتوقتىنىڭ اۋجارىنداعى» اقاننىڭ عاشىقتىق، ومىرگە سونشالىقتى ىڭكار جان-جۇرەك عازالدارىنىڭ سيقىر سازى، كەمپىرقوساق شۇعىلاسىنا مالىنعانداي، تاڭداي تازا، ىنتىق اۋەزى قانداي شىركىن! وسىنداي دارقان اندەردى تىڭداۋ جاننىڭ راحاتى. قازىرگى جاستارىمىزدىڭ وسى تامىردان اجىراپ، قۇنارسىز قاڭعىر-كۇڭگىرگە بوي ۇرىپ بارا جاتقانى قىنجىلدىرادى.
تۇرسىنبەك كاكىشۇلى اعامىزدىڭ ايتۋى راس. قازاق انىنە زار بوپ قالدىق. مىنا تاۋەلسىز زامانىمىزدا قازاق ءانى شەتكە قاعىلىپ، ۇلكەن ساحنا، مەرەكەلى دۋمان، تەلەديدار جيىندارىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاعان وگەي بالاداي جاۋتاڭداۋى قالاي؟ اقان دا، ءبىرجان دا، مۇحيت تا، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق، جارىلعاپبەردى، ءمادي، ەستاي، ءيمانجۇسىپ، كەنەندەر حالقىمەن قاۋىشا الماي، مۇڭلىق كۇي كەشۋدە دەسەك، شىندىقتان الىستامايمىز. كىنانىڭ ءبىر ۇشى ءوزىمىزدىڭ سامارقاۋ سەلقوستىعىمىزدا دا جاتىر-اۋ. ۇلتتىق ونەرگە جاناشىرلىق قايدا؟ ۇلتتىق رۋحىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاپ نەگە وياتپايمىز؟ ءسويتۋدىڭ ورنىنا كۇللى قازاقتىق مادەنيەتتى جۇتۋعا ىڭعايلانعان قورقاۋ قارا جىراداي قايداعى ءبىر تەپەڭكوكتەردى ءمىنىپ الىپ كەشكە شەيىن سەلكىلدەپ بيلەۋگە قۇمارتىپ تۇرامىز دەپ نازالانعان ابىز اعا ءسوزىنىڭ اقيقاتىنا ءبىر ءسات دەن قويساقشى. سول ويلاماستىقتىڭ زارپىنان ەندى كەلىپ، مىنە، قازاقتىڭ شىرقاپ سالاتىن، كادىمگىدەي داۋسىن كەرنەپ سالاتىن شىنايى ۇلتتىق، قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ التىن عاسىرىن جاساعان ارداگەرلەرىمىزدىڭ اندەرىنە زار بولىپ قالعانىمىزدى نەسىن جاسىرامىز.
دەسەك تە، ءداستۇرلى حالىق اندەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ جاس تولقىن ۇلكەن ءبىر شوعىرى ءوسىپ كەلە جاتىر. اقاننىڭ «مايدا قوڭىرىن»، «جىگىتشىلىك» پەن «كوك جەندەتىن»، «كوك كوبەلەگى» مەن «بالقاديشاسىن» «سىرىمبەتى» مەن «كوكالاتايىن» شىرقاي ايتىپ كوڭىلدى گۇلدەندىرگەن جاس انشىلەر گۇلسىم ارىسباەۆا، جاسۇلان بازاربەكوۆ، ەرلان قۇجيمانوۆ، تالعات ابۋعازى، جاسۇلان ساقاەۆتارعا مىڭ راحمەت دەر ەدىك. تەك سولاردىڭ وزىنە مىنا «ادىرنا» سياقتى ۇيتقى قامقورشى بولماسا، كۇندە-كۇندە ساحنا ءتورى، ءان سۇيەر قاۋىممەن جۇزبە-ءجۇز قاۋىشۋ قۇرمەتى، ونەرىن كوپشىلىككە سىناتۋ باقىتى بۇيىرا بەرمەيتىنى دە انىق. جاس انشىلەردىڭ عانا ەمەس، جاسامىستارىنىڭ دا باسىن قوسىپ، ءتىپتى، سوناۋ كوكشەتاۋدان اقان سەرى اۋىلىنىڭ تۋماسى، جىرشى-جىراۋ، قۇيما قۇلاق، زەرەن كوكىرەك اڭگىمەشى جۇماباي ەسەكەەۆ اقساقالدى الدىرتىپ، مىناداي تاعىلىمدى ءان مەرەكەسىن الماتىنىڭ تورىندە ۇيىمداستىرعان «ادىرنا» بىرلەستىگىنىڭ ساۋاپتى ىسىنە سۇيسىنسەك تە، وسىنىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەگەنىن دە ءبىلىپ وتىرمىز.
يگى ءىستى ينەنىڭ كوزىنەن وتكىزىپ، ساتىمەن ساباقتاۋعا جالعىز تالاپتىڭ، كۇلشەسىز قۇرعاق قۇلشىنىستىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن جولامان قۇجيمانوۆ، ارمان اۋباكىر، جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا، گۇلسىم ارىسباەۆا، باحتيار اقىمجانوۆ، ارداق بەركىمباي سياقتى ءداستۇرلى ءان ونەرىمىزدىڭ اسىرەسە جاس تولقىن جاناشىرلارىنان قۇرالعان ۇيىمداستىرۋشى توپ ارقاعا باتقان ايازداي سەزىندى. ولاي بولسا، كەيىنگى جاستار كوپ بىلە بەرمەيتىن حالقىمىزدىڭ ءان ونەرىندەگى ءىرى تۇلعالارىمىزدى ناسيحاتتاپ دارىپتەۋدى، ءسويتىپ قانا قويماي، ونەر سۇيگىش قاۋىمعا ولاردىڭ بەيمالىم قىرلارىن اشىپ كورسەتۋدى ىزگى ماقسات ەتىپ قويعان «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنە مەملەكەت پەن مينيسترلىكتىڭ، مەكەمەلەر مەن مەتسەناتتاردىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس. ولاردىڭ تاراپىنان قامقورلىق-قولداۋعا يە بولىپ جاتسا، جاس وركەننىڭ جالاۋى جەلبىرەپ، ءبارىمىزدىڭ كوز قۋانىشىمىزعا اينالار ما ەدى، قايتەر ەدى.
«الاشتىڭ اقان سەرىسى» ادەبي-سازدى كەشىندە ۋاتقان زاقان قارىنداسىمىزدىڭ «قۇلاگەردىڭ قۇلىنى» اتتى ادەمى ءانىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. وندا «اسەم ءاننىڭ تاۋسىلمايدى جالعاسى قۇلاگەردىڭ قۇلىنىنداي كەكىلدى» دەپ شىرقالدى. ءبىز وسىعان سەندىك. سەبەبى، اقان سەرى، ءبىرجان سالداردىڭ، الاشتىڭ باسقا دا ونەر ارداگەرلەرىنىڭ اندەرى ۇمىتىلسا، قازاقتىڭ قازاقتىقتان قالعان كۇنى سول بولار…
«ەگەمەن قازاقستان».
قورعانبەك امانجول.
