تۇراربەك قۇسايىنوۆ. شىرماۋىق

7796
Adyrna.kz Telegram

تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ كەزەكتى كىتابى "شىرماۋىق" دەپ اتالادى. قازاقستاندى شىرماۋىقتاي وراپ العان ءدىني يدەولوگيالار جايلى جازىپ جۇرگەن تۇراربەكتىڭ بۇل كىتابى ەلىمىزدەگى ءدىني اعىمدار توڭىرەگىندە. رەسپۋبليكا اۋماعىنا ولاردىڭ قالاي كەلگەنى، قانداي مۇددە كوزدەگەندەرى مەن ەل يدەولوگياسىنا قالاي قاۋىپ توندىرەتىنى اشىپ جازىلعان. اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيتىنىن تاعى دا ەسكەرتە كەتەمىز.

رەداكتسيادان

كىرىسپە

قازاقستان رەسپۋبليكاسى زايىرلى، دەموكراتيالىق مەملەكەت دەپ جاريالانعان. بۇل ءدىن مەن مەملەكەت اراسىنىڭ بولىنگەنىن بىلدىرەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قابىلدانعان ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى ارنايى زاڭدا ەل ازاماتتارىنىڭ جانە وسى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ كەز كەلگەن دiندi ەركiن ۇستانۋعا نەمەسە ەشقايسىسىن ۇستانباۋعا قۇقىلى ەكەنى بەكىتىلگەن. قۇدايعا قۇلشىلىق جاساۋعا، دiني جورالعىلار مەن راسiمدەرگە قاتىسۋعا نەمەسە قاتىسپاۋعا  بولادى. بىراق دىنگە كۇشتەپ ماجبۇرلەۋگە مەملەكەت جول بەرمەيدi. سونىمەن قاتار مەملەكەت نانىم-سەنىم بوستاندىعىن ءاربىر ادامنىڭ ار-وجدانىنىڭ ەركىنە بەرگەن. بۇل ەرەكشە شارتتى ساقتايتىن بەيتاراپ پوزيتسياعا كەلىڭكىرەيدى.  

ءوزىنىڭ ىشكى مازمۇنىندا نانىم-سەنىم كوزقاراسىن قامتيتىن ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋدا ءدىني يدەولوگيا ءبارىبىر ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءدىني يدەولوگيا ەكى بولىكتەن تۇرادى. ەگەر يسلام ءدىنى تۇرعىسىنان الساق، ءدىني يدەيالار جۇيەسىن جاساپ، ءدىني اعىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعانداردى «يسلام عۇلامالارى» دەپ اتاپ ءجۇر. ال سول ءدىني اعىمعا ادامداردى تارتىپ، جاماعات اۋقىمىن كەڭەيتۋشىلەر  «ءدىنباسى»، «يمام»، «مولدا»، «شەيح» (ۇستاز), «ءپىر»، «تاقسىر»، «داعي»، «احي» جانە ت.ب. دەپ اتالادى. ولار ءدىني ۋاعىزدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ادامداردىڭ ءدىني ساناسىنا اسەر ەتۋدى كۇشەيتۋ ءۇشىن جانە زايىر- لى مەملەكەتتە ءوزىن زاڭداستىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار قۇرادى. مەملەكەت سول ۇيىم- داردى تىركەۋگە الۋ ارقىلى كوزدەن تاسا قىلماي، قوعامداعى نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا قاتىستى پروتسەستەردى سىرتتاي رەتتەۋگە، قاداعالاۋعا تالپىنادى. دەگەنمەن كەيدە مۇنداي تالپىنىس ماقساتتى ناتيجەسىن بەرە قويمايدى، سەبەبى مەملەكەت بيلىگىندەگىلەر دە ءدىني قاۋىمداستىقتار مەن ۇيىمدار جۇمىس جاساپ جاتقان قوعامنىڭ مۇشەلەرى، ولار دا نانىم-سەنىم بوستاندىعى بار ازاماتتار. ءدىننىڭ نەگىزگى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇيگە ولار دا تاۋەلدى. بۇل ونىڭ «ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەگەن دەكلاراتسيانى بۇزىپ تۇراتىن، بىراق كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر سيپاتى عانا.

يسلام ءدىنى حريستيان ءدىنى سياقتى رەفورماتسياعا ۇشىراعان جوق. ونىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىندا ساياساتتىڭ ءرولى ەرەكشە بولدى. ءدىن يدەياسىنىڭ ورنىعىپ،  ساياسي مۇددە كوزدەگەن يدەولوگيانىڭ قانات جايۋى ەجەلگى يسلام حاليفاتىمەن بايلانىستى. ءالى كۇنگە دەيىن مۇحاممەد پايعامباردان كەيىن تەوكراتيالىق يمپەرياشىل مەملەكەتتى باسقارعان ءتورت بيلەۋشى (ابۋباكىر، ومار، وسمان، ءالي) مۇسىلماندار (سۋننيتتەر) ءۇشىن «ءادىل حاليف» سانالىپ، ەرەكشە قۇرمەتكە يە بولىپ كەلە جاتىر. 

يسلام الەمىنىڭ بەرگى كەزدەگى تاريحىندا دا اشىق ءدىني سيپاتتاعى رەۆوليۋتسيالار جالعاسىپ كەلەدى. يسلام اتاۋىمەن اتالىپ، شاريعاتتى (يسلامنىڭ مۇسىلماندى بەلگىلى ءبىر ءتارتىپتى، شارتتى ساقتاۋ- عا مىندەتتەيتىن زاڭناماسىن) تولىق نەمەسە جارىم-جارتىلاي قولدانىپ جۇرگەن مەملەكەتتەر بار. 

كەيدە دەموكراتيا مەن ليبەراليزم قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن زايىرلى مەملەكەتتەردە دە حالىقتىڭ ءدىني ساناسىنا ارقا سۇيەپ ارەكەت ەتىپ، سايلاۋدا جەڭىسكە (بيلىككە) جەتۋدى كوزدەيتىن ساياساتكەرلەر  اركەز قىلاڭ بەرىپ قالادى. بۇل تۇستا بەلگىلى ءبىر ءدىني يدەولوگيانى باسشىلىققا العان ۇيىمنىڭ زايىرلى مەملەكەت بيلىگىنە ىقپال ەتۋ، سول ارقىلى بىرتىندەپ ساياسي بيلىكتى تارتىپ الۋدى كوزدەيتىنىن ۇمىت قالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، يمپەرياشىل وسمان  حاليفاتىن تاراتىپ، ونىڭ ورنىنا تۇرىك رەسپۋبليكاسىن قۇرعان كەمال اتاتۇرىك بۇرىننان ساياساتتىڭ تاساسىنان ارەكەت ەتۋگە ادەتتەنىپ قالعان تاريقات پىرلەرى مەن يسلامي جاماعات شەيحتارىنىڭ جىمىسقى ىسىنە تۇبەگەيلى توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن رەپرەسسيۆتى شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەكسترەميزم مەن تەرروريزم تۇسىنىگىنىڭ يسلامعا قاتىستى ءجيى ايتىلۋى دا يسلامنىڭ، دالىرەگىندە، يسلامي اعىمداردىڭ اسىرە ساياسيلانعان سيپاتىن كورسەتسە كەرەك. كەز كەلگەن يسلامي اعىمداردىڭ تۇپكى يدەولوگياسى زايىرلى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسى  مەن سوعان نەگىزدەلگەن زاڭدارىن مويىنداماۋعا شاقىرادى، ولاردىڭ تۇسىنىگىندە ادىلەتتى قوعام شاريعات زاڭدارى جۇزەگە اسقاندا عانا قۇرىلادى. وسى يدەولوگياعا ەلىتكەن حالىقتى ۇكىمەتكە قارسى قويىپ، قارۋلى توڭكەرىس جاساۋ نەمەسە ۇركىتىپ-قورقىتۋ ءۇشىن تەراكت ۇيىمداستىرۋ ءجيى قايتالانىپ تۇراتىن وقيعا. مۇنداي لاڭكەستىكتىڭ الدىن الۋ، وعان قارسى كۇرەس ءارتۇرلى سيپاتتا ءوربيدى. 

كەيدە راديكال سانالاتىن ءدىني اعىمعا ودان الدەقايدا موماقان سيپاتتاعى ءدىني يدەولوگيانى قارسى قويىپ، ولاردى ءوزارا قىرقىستىرىپ، ەكەۋىن دە السىرەتۋ ءادىسى پايدالانىلادى. راديكال ءدىني اعىمداردان قاۋىپتەنگەن مەملەكەت امالى تاۋسىلعاندا  ادام قۇقىقتارى مەن ازاماتتاردىڭ زايىرلى مەملەكەت زاڭدارىندا كورسەتىلگەن نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن قاتاڭ رەپرەسسيۆتى ارەكەت جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. بىراق مۇنىڭ ءبارى پروبلەمانى تۇبەگەيلى شەشۋدىڭ جولى ەمەس. وسى رەتتە باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ، قازاقستانداعى ءدىني احۋالعا، راديكال يدەولوگياعا قارسى كۇرەس تاسىلىنە نازار سالۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن. 

قوعامنىڭ باعىت-باعدارىن انىقتايتىن ساراپتامادا ماڭىزدى وقيعالارعا قاتىسۋشىلاردىڭ اتى-ءجونىن،  ولاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىم كوزقاراسىن، وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى جاعدايعا وراي الدەبىر ءدىني يدەولوگياعا شىرماتىلىپ قالعانىن ايشىقتاپ كەتپەۋگە بولمايدى. بۇل – ساراپتامانىڭ تولىق ءارى مازمۇندى بولۋىنىڭ كەپىلى. سولاي بولا تۇرسا دا، ءوزىمنىڭ ليبەرال قوزقاراستا ەكەنىمدى باسا ايتقىم كەلەدى – اركىمنىڭ نانىم-سەنىمىنە كۇمان كەلتىرىپ، ونى تۇبەگەيلى تەرىستەۋدەن اۋلاقپىن. مەنىڭ باستى ۇستاناتىن ءپرينتسيپىم كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن نانىم-سەنىم بوستاندىعىمەن ساباقتاس، قۇدايعا  سەنۋ نەمەسە قۇدايعا سەنبەۋ – اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. بۇل ساياسي ماقساتى بار ءدىني يدەو- لوگياعا قاتىستى ەمەس، تازا دىنگە بايلانىستى ايتىلىپ وتىرعان كوزقاراس. ال تازا ءدىن دەگەنىمىز – ادام مەن قۇدايدىڭ اراسىندا جەكە ءينتيمدى قاتىناس قانا. سوندىقتان ساراپتامادا اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلەتىن ازاماتتاردىڭ نانىم-سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، رۋحاني زيانكەستىك جاساۋدان اۋلاق ەكەنىمدى ەسكەرتەمىن.

قازاقستاندا ياسساۋي تاريقاتى  قالاي پايدا بولدى؟

زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بويىنشا، قوجا احمەت ياسساۋي  (شامامەن ءحى عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر  سۇرگەن) ءوز الدىنا تاريقات (اقيقاتقا جەتۋدىڭ ميستيكالىق سوپىلىق جولىن) قۇرماعان. ول – ورتالىعى بۇحارا قالاسىندا بولعان ناقىشباند تاريقاتىنىڭ وكىلى. ول كەيىن تاريقات جازيراسىنىڭ ء(دىني يدەولوگيانىڭ ىقپال ەتەتىن اۋماعى) تەرىسكەيىنە ۋاعىزشى ەتىپ جىبەرىلىپ، ياسى (تۇركىستان) قالاسىندا ومىردەن وتەدى. بۇعان جارتى الەمدى جاۋلاپ العان ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ كەڭەسشى ءپىرىنىڭ ايتۋىمەن قوجا احمەت ياسساۋيگە كەسەنە سالدىرعانى دالەل بولادى.

قازاقستاندا ياسساۋي تاريقاتى جونىندە 2000 جىلدارى ايتىلا باستادى. بۇل وقيعا اۋعان-پاكىستاندىق قازاق يسماتۋللا ابدىعاپپار (كەيدە ونىڭ تەگى ماقسۇم دەپ ايتىلادى، ماقسۇم – كۇنادان ساقتاۋلى دەگەن ماعىنا بەرەدى، پايعامبارلارعا قاتىستى ايتىلاتىن سيپات) ەسىمىمەن بايلانىستى. ول سوۆەت وداعى تۇسىندا اۋعانستانداعى ازامات سوعىسىندا بەلگىلى قولباسشى بولعان ۇلتى تاجىك احماد شاح ماسۋد اسكەرىنىڭ ءدىني يدەولوگياسىنا جاۋاپتى ادام ەدى. ءتىپتى ونىڭ «كالاشنيكوۆ» اۆتوماتىن ۇستاپ احماد شاح ماسۋدپەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى بار. اۋعانستاننان اسكەر  شىعارىلعان سوڭ نەگىزگى قۇرامى پۋشتۋن تايپالارىنان تۇراتىن «تاليبان» اسكەرىنە قارسى سوۆەت وداعىنىڭ سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى احماد شاح ماسۋدقا استىرتىن قولداۋ جاساعانى بەلگىلى.

اۋعانستاندا «تاليبان» سودىرلارى كۇشەيگەن كەزدە يسماتۋللا پاكىستاننىڭ پەشاۆار قالاسىنا قونىس اۋدارعان. ساياسي تاپسىرىس ورىنداۋدى جاقسى مەڭگەرگەن  جۋرناليستەر وراز الىمبەكوۆ پەن باقىتجان قوسبارماقوۆتىڭ زەرتتەۋ ماقالالارىنا سۇيەنسەك، يسماتۋلانىڭ قازاقستانعا كەلىپ ءدىني ميسسيامەن اينالىسۋعا سەبەپشى بولعان – قازۇۋ-دىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى عالىم بوقاش. پۋشتۋ جانە ۋردۋ تىلىنە (اۋعانستان مەن پاكىستان حالقىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءتىلى) ماماندانعان ول 1997 جىلى پەشاۆارعا ارنايى بارىپ، يسماتۋللانى قازاقستانعا الىپ كەلەدى. يسماتۋللا العاشىندا الماتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى قاراسۋ مەشىتىنە ورنىعىپ، سوندا ءشىلحانا-مەدرەسە اشادى.  ءشىلحانانىڭ – قىرىق ء(شىل) كۇندىك يميتاتسيالىق كۋرستىڭ – العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ باسىم بولىگى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن اسپيرانتتارى، جۋرناليستەر بولادى.

يسماتۋللا جاماعاتى زىكىردىڭ (قۇدايدى ەسكە الۋدىڭ جورالعىسى) جاريا (باستى بۇلعاقتاتىپ، ينتەنسيۆتى قيمىلمەن زىكىر ەتۋ) ءتۇرىن ادەپكە كىرگىزە وتىرىپ، وزدەرىن «جالپىحالىقتىق اتەيزم تۇسىندا ۇمىت بولعان ياسساۋي تاريقاتىن جاڭعىرتىپ جاتىرمىز» دەپ جار سالادى. ياسساۋي تاريقاتىنىڭ «قازاقتىڭ بايىرعى ءدىنى» بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن اباي قۇنانباەۆ پەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى شىعارمالارىن، قازاق فولكلورىنىڭ ىڭعايعا كەلەتىن كەيبىر نۇسقالارىن سوپىلىق سارىندا تاپسىرلەي باستايدى. ەسەسىنە احمەت ياسساۋي وكىلى بولىپ تابىلاتىن ناقىشباند تاريقاتىن تەرىستەپ، ونى «ساسىقتاردىڭ»، «دۇمشەلەردىڭ» قاتارىنا قوسادى. 

بۇل رەتتە قازاقستاندىق جاڭا سيپاتتاعى سوپىلار ۇلتشىلدىقتىڭ ۇشقىنىن شىعارىپ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمىندە ويناۋ ءۇشىن ناقىشباند سوپىلىق جازيراسىنىڭ تاريحي كىندىگىندە ورىن تەپكەن وزبەكستانعا، وزبەك ۇلتىنا قاتىستى جاعىمسىز پىكىرلەر قوزداتىپ وتىرۋدى دا ۇمىت قالدىرعان جوق. بۇل ءتامسىلدىڭ استارىندا ناقىشباند تاريقاتى ياسساۋي تاريقاتىنان ەكسترەميستىك سيپاتتا ءبولىنىپ شىعىپ، كەيىن ياسساۋي تاريقاتىن حالىق ساناسىنان كۇشپەن ىسىرىپ، ۇمىتتىرىپ جىبەرگەنى جونىندەگى پىكىر جاتاتىن. مۇنداي ءدىني يدەولوگيامەن استاسقان ۇلتشىلدىق سول كەزدەردەگى وزبەك-قازاق شەكاراسىندا اندا-ساندا بولىپ تۇرعان كيكىلجىڭدى وقيعالارمەن ۇندەسىپ جاتتى.

ياسساۋي تاريقاتىنىڭ بۇرىن بولماعانىن، ونىڭ بەرىدە، تاۋەلسىز قازاقستاندا پايدا بولعانىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر وقيعالار جەلىسى بار. وزدەرىنىڭ قازاق قوعامىنا اسەرىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ياسساۋيشىلەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى مەن كەيبىر قازاق حاندارىنىڭ دا «ياسساۋي سوپىلىق جولىن ۇستانعانىن» ايتا باستادى. ءتىپتى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ورنالاسقان تۇركىستان قالاسىندا قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ جەرلەنۋى دە سوعان دالەل رەتىندە قاراستىرىلدى. يسلامعا دەيىنگى ءدىني كۋلتتىڭ جۇرناقتارى بولىپ سانالاتىن شوپان اتا، زەڭگى بابا سياقتى اۋليەلەر دە ومىردە بولعان ناقتى ادامدار رەتىندە قايتا قاراستىرىلىپ، ولاردى  قوجا احمەت ياسساۋي شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا قوستى. 

قازاق قوعامىن تولىق قامتۋ جولىندا ياسساۋيشىلەردىڭ يدەولوگيالىق قيىندىققا تاپ بولعانىن ايتا كەتپەسە بولماس. مىسالى، قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى حالىق بەكەت اتاعا (بەكەت مىرزاعۇلۇلى) سيىنادى، سونى ءپىر تۇتادى. راس، ول – حورەزم سوپىلىق مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. ەگەر وسى تۇستان تارامداساق، بەكەت اتانىڭ سوپىلىقتىڭ كاداريا تاريقاتىن ۇستانعانى ايقىن. قوجا احمەت ەسىمىن پايدالانىپ قازاقستاننىڭ تۇستىگى مەن شىعىسىن ءدىني يدەولوگيالىق شىرماۋعا العان ياسساۋيشىلەردىڭ الدىندا باتىستى دا يگەرۋ ماقساتى تۇردى. ولار الدىمەن جىرشى-جىراۋلاردى، اقىن-جازۋشىلاردى وزدەرىنە تارتتى. زيالى قاۋىمنىڭ بۇل ساناتى اسىرە يدەاليست، اڭىز-اپسانالارعا سەنگىش. سوندىقتان يسماتۋللا قۇرعان  جاڭا سوپىلىق تاريقاتقا زيالى قاۋىمنىڭ ءبىرشاما بولىگى ەلىتىپ كەتكەن بولاتىن. مۇنداي ەلىگۋدەن ماڭعىستاۋلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جىرشى ەلدوس ەمەل (كەيىن «ياسساۋي» ءدىني ۆوكالدى توبىنىڭ ءانشىسى بولدى) دە سىرت قالعان جوق. ايماقتا ءبىرشاما بەدەلى بار ولار بەكەت اتانىڭ دا «ياسساۋي سوپىلىق جولىندا بولعانىن» دالەلدەپ شىعۋعا زور ۇلەسىن قوستى. وسىلايشا 2000-جىلداردا قۇرىلعان ياسساۋي سوپىلىق تاريقاتى التاي مەن اتىراۋعا سوزىلىپ جاتقان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «قيلى زاماندا ۇمىت بولىپ، ۇلتتىڭ قايتا تۇلەۋ كەزىندە تابىسقان ءدىنى» ىسپەتتى يدەولوگيانىڭ ۇشقىنى بولدى.

يسماتۋللا تاريقاتى و باستان ساياسي-ءدىني يدەولوگيالىق جوبا ەكەنى، ونى مەملەكەتتىڭ يدەولوگياعا جاۋاپتى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرى ىسكە قوسقانى كەيىن دالەلىن تاپتى. بۇل جوبانىڭ پايدا بولۋىنا 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا كاۆكازداعى ءدىني احۋالدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى، شەشەنستاننىڭ رەسەيدەن ءتا- ۋەلسىزدىك الۋعا ۇمتىلىسى اسەر ەتكەن سياقتى. 

شەشەنستانداعى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ۇلتشىلدىق قوزعالىستىڭ ءدىني سيپاتىنىڭ باسىم بولعانى، دىندەگى سالافيلىك-ۋاھابيلىك كوزقاراستىڭ كۇشەيگەنى بەلگىلى. ءتىپتى اراب ەلدەرىنەن «تازا ءدىن» ءۇشىن قارۋلى كۇرەسكە ۇلتى اراب حاتتاب سياقتى سودىرلاردىڭ قاتىسۋى، ولاردىڭ كەيبىرىنە دالا كومانديرى اتاعىن بەرىپ، شەشەن جاساقتارىن باسقارتىپ قويۋى سول كەزدە كاۆكازداعى ءدىني احۋالدىڭ ءتىپتى كۇردەلەنىپ كەتكەنىن بىلدىرسە كەرەك. وسىنداي جاعدايدا  رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورتالىق بيلىگى سەپاراتيستەرگە قارسى اسكەر كۇشىن قولدانۋمەن قاتار، ءسالافيزم-ۋاھابيزم سياقتى ءدىني راديكال اعىمدار يدەياسىنىڭ تارالۋىنا دا توسقاۋىل قويۋدى ۇمىت قالدىرعان جوق. ول ءۇشىن مەشىتتەرگە ورنىعىپ العان ۋاھابيلىك ءسالافي كوزقاراستاعى يمامداردى ىسىرىپ، ولاردى ءداستۇرلى كاداريا سوپىلىق اعىمىنىڭ ۋاعىزشىلارىمەن الماستىرۋ قاجەت بولدى.

رەسەي فەدەراتسياسىنا قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزگەن دۋداەۆ-ماسحادوۆ اسكەرىنە ءدىني يدەولوگ رەتىندە  مۋحاممەد-حۋسەين قاجى السابەكوۆ پەن احمات قاجى كادىروۆتىڭ سىنالاپ كىرگىزىلگەنى، كە- ءيىن سەپاراتيستەر اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ كۇشەيگەنى بۇل قۇپيا ءدىني جوبانىڭ ءساتتى بولعانىن بىلدىرسە كەرەك. شەشەنستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىندا لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان مۋحاممەد-حۋسەين كاجى السابەكوۆ وقىستان رەسەيگە قارسى «جيھادتان» رەسمي تۇردە باس تارتىپ، قازاقستانعا ورالدى دا، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىندا ءمۇفتيدىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. ال شەشەنستاندا ونىڭ ورنىن الماستىرعان احمات كادىروۆ سەپاراتيستەر اراسىنداعى ينتريگانى قوزداتىپ، ءداستۇرشىل ماسحادوۆ پەن «تازا ءدىنشىل» باساەۆتىڭ رەنجىسۋىنە سەبەپشى بولدى. كەيىن ماسحادوۆ قايتىس بولعان سوڭ ول شەشەنستاننىڭ رەسمي ماسكەۋ مويىنداعان پرەزيدەنتى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلىپ، قارسىلاستارى تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان تەراكتى كەزىندە كوز جۇمدى. سودان بەرى شەشەنستاندى ونىڭ ۇلى رامزان كادىروۆ باسقارىپ وتىر.

ارينە، قازاقستان رەسەي سياقتى فەدەراتسيا- لىق مەملەكەت ەمەس. 90-جىلداردىڭ باسىنداعى ءدىني نانىمدى راديكالداندىرىپ جىبەرگەن سالافيلىك-ۋاھابيلىك ۋاعىز قازاقستان بيلىگىن دە بەي-جاي قالدىرماعانى انىق. وسى تاقىرىپقا قاتىستى جازىلعان زەرتتەۋلەردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان «ياسساۋي تاريقاتى» دەگەن اتپەن يسماتۋللانىڭ جاماعات قۇرا باستاعانى دا، ونىڭ كاۆكازداعى الگى وقيعالارمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى دە بۇل ءدىني يدەولوگيالىق جوبا ءسالافيزمنىڭ راديكال باعىتتارىنا قارسى توسقاۋىل رەتىندە قاراستىرىلعانى جونىندە ايتىلادى. اۋعان سوعىسىنداعى ءوزىنىڭ ميسسياسىن اياقتاپ، پاكىستاننىڭ پەشاۆار قالاسىندا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان يسماتۋللا ابدىعاپپاردى جىلى ورنىنان قوزعاپ، وتە قاجەت ادامداي اتتاي قالاپ، قازاقستانعا الىپ كەلۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى بولاتىن.

يسماتۋللا تاريقاتى ساياسي-يدەولوگيالىق جوباسى رەسەيدىڭ كاۆكازداعى ءدىني احۋالدى وزگەرتۋ ارەكەتىنىڭ ءادىس-ايلاسىن نەگىزگە الا وتىرىپ قۇرىلعانىن جاناما دالەلدەرمەن دە دايەكتەپ-ارگۋمەنتتەۋگە بولادى. مىسالى، ازداعان ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەسەك، يسماتۋللا تاريقاتى قولداناتىن زىكىر شەشەنستانداعى كاداريا سوپىلىق تاريقاتىنىڭ زىكىرىنە وتە ۇقساس. كاداريا سوپىلىق مەكتەبىنىڭ بەلدى وكىلى مۋحاممەد-حۋسەين قاجى السابەكوۆتىڭ قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىندا (قمدب) باسشى قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ يسماتۋللا ءپىردىڭ باسشىلىعىمەن الماتىدا وتكەن القالى زىكىرگە بىرنەشە رەت قاتىسقانىن بەينەلەيتىن ۆيدەو ينتەرنەتتىڭ قويناۋىندا ءالى ءجۇر. 

جالعاسى بار...

 

پىكىرلەر