Turarbek Qusaıynov. Shyrmaýyq

7821
Adyrna.kz Telegram

Turarbek Qusaıynovtyń kezekti kitaby "Shyrmaýyq" dep atalady. Qazaqstandy shyrmaýyqtaı orap alǵan dinı ıdeologııalar jaıly jazyp júrgen Turarbektiń bul kitaby elimizdegi dinı aǵymdar tóńireginde. Respýblıka aýmaǵyna olardyń qalaı kelgeni, qandaı múdde kózdegenderi men el ıdeologııasyna qalaı qaýip tóndiretini ashyp jazylǵan. Avtordyń pikiri redakııa kózqarasyn bildirmeıtinin taǵy da eskerte ketemiz.

Redakııadan

KIRISPE

Qazaqstan Respýblıkasy zaıyrly, demokratııalyq memleket dep jarııalanǵan. Bul din men memleket arasynyń bólingenin bildiredi. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda qabyldanǵan dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly arnaıy zańda el azamattarynyń jáne osy elde ómir súrip jatqan azamattyǵy joq adamdardyń kez kelgen dindi erkin ustanýǵa nemese eshqaısysyn ustanbaýǵa quqyly ekeni bekitilgen. Qudaıǵa qulshylyq jasaýǵa, dinı joralǵylar men rásimderge qatysýǵa nemese qatyspaýǵa  bolady. Biraq dinge kúshtep májbúrleýge memleket jol bermeıdi. Sonymen qatar memleket nanym-senim bostandyǵyn árbir adamnyń ar-ojdanynyń erkine bergen. Bul erekshe shartty saqtaıtyn beıtarap pozıııaǵa kelińkireıdi.  

Óziniń ishki mazmunynda nanym-senim kózqarasyn qamtıtyn dinı sanany qalyptastyrýda dinı ıdeologııa báribir mańyzdy ról atqarady. Dinı ıdeologııa eki bólikten turady. Eger ıslam dini turǵysynan alsaq, dinı ıdeıalar júıesin jasap, dinı aǵymnyń bastaýynda turǵandardy «ıslam ǵulamalary» dep atap júr. Al sol dinı aǵymǵa adamdardy tartyp, jamaǵat aýqymyn keńeıtýshiler  «dinbasy», «ımam», «molda», «sheıh» (ustaz), «pir», «taqsyr», «daǵı», «ahı» jáne t.b. dep atalady. Olar dinı ýaǵyzdyń tıimdiligin arttyryp, adamdardyń dinı sanasyna áser etýdi kúsheıtý úshin jáne zaıyr- ly memlekette ózin zańdastyrý maqsatynda túrli qoǵamdyq uıymdar qurady. Memleket sol uıym- dardy tirkeýge alý arqyly kózden tasa qylmaı, qoǵamdaǵy nanym-senim bostandyǵyna qatysty proesterdi syrttaı retteýge, qadaǵalaýǵa talpynady. Degenmen keıde mundaı talpynys maqsatty nátıjesin bere qoımaıdy, sebebi memleket bıligindegiler de dinı qaýymdastyqtar men uıymdar jumys jasap jatqan qoǵamnyń músheleri, olar da nanym-senim bostandyǵy bar azamattar. Dinniń negizgi sıpattarynyń biri bolyp sanalatyn psıhologııalyq kóńil-kúıge olar da táýeldi. Bul onyń «din memleketten bólingen» degen deklaraııany buzyp turatyn, biraq kózge kórinbeıtin bir sıpaty ǵana.

Islam dini hrıstıan dini sııaqty reformaııaǵa ushyraǵan joq. Onyń qalyptasýy men damýynda saıasattyń róli erekshe boldy. Din ıdeıasynyń ornyǵyp,  saıası múdde kózdegen ıdeologııanyń qanat jaıýy ejelgi Islam halıfatymen baılanysty. Áli kúnge deıin Muhammed paıǵambardan keıin teokratııalyq ımperııashyl memleketti basqarǵan tórt bıleýshi (Ábýbákir, Omar, Osman, Álı) musylmandar (sýnnıtter) úshin «ádil halıf» sanalyp, erekshe qurmetke ıe bolyp kele jatyr. 

Islam áleminiń bergi kezdegi tarıhynda da ashyq dinı sıpattaǵy revolıýııalar jalǵasyp keledi. Islam ataýymen atalyp, sharıǵatty (ıslamnyń musylmandy belgili bir tártipti, shartty saqtaý- ǵa mindetteıtin zańnamasyn) tolyq nemese jarym-jartylaı qoldanyp júrgen memleketter bar. 

Keıde demokratııa men lıberalızm qundylyqtaryna negizdelgen zaıyrly memleketterde de halyqtyń dinı sanasyna arqa súıep áreket etip, saılaýda jeńiske (bılikke) jetýdi kózdeıtin saıasatkerler  árkez qylań berip qalady. Bul tusta belgili bir dinı ıdeologııany basshylyqqa alǵan uıymnyń zaıyrly memleket bıligine yqpal etý, sol arqyly birtindep saıası bılikti tartyp alýdy kózdeıtinin umyt qaldyrý múmkin emes. Mysaly, ımperııashyl Osman  halıfatyn taratyp, onyń ornyna Túrik respýblıkasyn qurǵan Kemal Atatúrik burynnan saıasattyń tasasynan áreket etýge ádettenip qalǵan tarıqat pirleri men ıslamı jamaǵat sheıhtarynyń jymysqy isine túbegeıli tosqaýyl qoıý úshin repressıvti sharalar qoldanýǵa májbúr boldy.

Ekstremızm men terrorızm túsiniginiń ıslamǵa qatysty jıi aıtylýy da ıslamnyń, dálireginde, ıslamı aǵymdardyń ásire saıasılanǵan sıpatyn kórsetse kerek. Kez kelgen ıslamı aǵymdardyń túpki ıdeologııasy zaıyrly memlekettiń konstıtýııasy  men soǵan negizdelgen zańdaryn moıyndamaýǵa shaqyrady, olardyń túsiniginde ádiletti qoǵam sharıǵat zańdary júzege asqanda ǵana qurylady. Osy ıdeologııaǵa elitken halyqty úkimetke qarsy qoıyp, qarýly tóńkeris jasaý nemese úrkitip-qorqytý úshin terakt uıymdastyrý jıi qaıtalanyp turatyn oqıǵa. Mundaı lańkestiktiń aldyn alý, oǵan qarsy kúres ártúrli sıpatta órbıdi. 

Keıde radıkal sanalatyn dinı aǵymǵa odan áldeqaıda momaqan sıpattaǵy dinı ıdeologııany qarsy qoıyp, olardy ózara qyrqystyryp, ekeýin de álsiretý ádisi paıdalanylady. Radıkal dinı aǵymdardan qaýiptengen memleket amaly taýsylǵanda  adam quqyqtary men azamattardyń zaıyrly memleket zańdarynda kórsetilgen nanym-senim bostandyǵyna nuqsan keltiretin qatań repressıvti áreket jasaýǵa májbúr bolady. Biraq munyń bári problemany túbegeıli sheshýdiń joly emes. Osy rette basqa elderdiń tájirıbesin bylaı ysyryp qoıyp, Qazaqstandaǵy dinı ahýalǵa, radıkal ıdeologııaǵa qarsy kúres tásiline nazar salýdy jón sanap otyrmyn. 

Qoǵamnyń baǵyt-baǵdaryn anyqtaıtyn saraptamada mańyzdy oqıǵalarǵa qatysýshylardyń aty-jónin,  olardyń dinı nanym-senim kózqarasyn, obektıvti jáne sýbektıvti jaǵdaıǵa oraı áldebir dinı ıdeologııaǵa shyrmatylyp qalǵanyn aıshyqtap ketpeýge bolmaıdy. Bul – saraptamanyń tolyq ári mazmundy bolýynyń kepili. Solaı bola tursa da, ózimniń lıberal qózqarasta ekenimdi basa aıtqym keledi – árkimniń nanym-senimine kúmán keltirip, ony túbegeıli teristeýden aýlaqpyn. Meniń basty ustanatyn prınıpim Konstıtýııada kórsetilgen nanym-senim bostandyǵymen sabaqtas, Qudaıǵa  sený nemese Qudaıǵa senbeý – árkimniń óz sharýasy. Bul saıası maqsaty bar dinı ıdeo- logııaǵa qatysty emes, taza dinge baılanysty aıtylyp otyrǵan kózqaras. Al taza din degenimiz – adam men Qudaıdyń arasynda jeke ıntımdi qatynas qana. Sondyqtan saraptamada aty atalyp, túsi tústeletin azamattardyń nanym-senimine selkeý túsirip, rýhanı zııankestik jasaýdan aýlaq ekenimdi eskertemin.

QAZAQSTANDA IaSSAÝI TARIQATY  QALAI PAIDA BOLDY?

Zertteýshilerdiń pikiri boıynsha, Qoja Ahmet Iassaýı  (shamamen HI ǵasyrdyń sońy men HII ǵasyrdyń ortasyna deıin ómir  súrgen) óz aldyna tarıqat (aqıqatqa jetýdiń mıstıkalyq sopylyq jolyn) qurmaǵan. Ol – ortalyǵy Buhara qalasynda bolǵan naqyshband tarıqatynyń ókili. Ol keıin tarıqat jazırasynyń (dinı ıdeologııanyń yqpal etetin aýmaǵy) teriskeıine ýaǵyzshy etip jiberilip, Iasy (Túrkistan) qalasynda ómirden ótedi. Buǵan jarty álemdi jaýlap alǵan Ámir Temir óziniń keńesshi piriniń aıtýymen Qoja Ahmet Iassaýıge kesene saldyrǵany dálel bolady.

Qazaqstanda Iassaýı tarıqaty jóninde 2000 jyldary aıtyla bastady. Bul oqıǵa aýǵan-pákistandyq qazaq Ismatýlla Ábdiǵappar (keıde onyń tegi Maqsum dep aıtylady, Maqsum – kúnádan saqtaýly degen maǵyna beredi, paıǵambarlarǵa qatysty aıtylatyn sıpat) esimimen baılanysty. Ol Sovet Odaǵy tusynda Aýǵanstandaǵy azamat soǵysynda belgili qolbasshy bolǵan ulty tájik Ahmad Shah Masýd áskeriniń dinı ıdeologııasyna jaýapty adam edi. Tipti onyń «Kalashnıkov» avtomatyn ustap Ahmad Shah Masýdpen birge túsken sýreti bar. Aýǵanstannan ásker  shyǵarylǵan soń negizgi quramy pýshtýn taıpalarynan turatyn «Talıban» áskerine qarsy Sovet Odaǵynyń syrtqy barlaý qyzmeti Ahmad Shah Masýdqa astyrtyn qoldaý jasaǵany belgili.

Aýǵanstanda «Talıban» sodyrlary kúsheıgen kezde Ismatýlla Pákistannyń Peshavar qalasyna qonys aýdarǵan. Saıası tapsyrys oryndaýdy jaqsy meńgergen  jýrnalıster Oraz Álimbekov pen Baqytjan Qosbarmaqovtyń zertteý maqalalaryna súıensek, Ismatýlanyń Qazaqstanǵa kelip dinı mıssııamen aınalysýǵa sebepshi bolǵan – QazUÝ-dyń Shyǵystaný fakýltetiniń túlegi Ǵalym Boqash. Pýshtý jáne ýrdý tiline (Aýǵanstan men Pákistan halqynyń basym bóliginiń tili) mamandanǵan ol 1997 jyly Peshavarǵa arnaıy baryp, Ismatýllany Qazaqstanǵa alyp keledi. Ismatýlla alǵashynda Almatynyń soltústik-batysyndaǵy Qarasý meshitine ornyǵyp, sonda shilhana-medrese ashady.  Shilhananyń – qyryq (shil) kúndik ımıtaııalyq kýrstyń – alǵashqy shákirtteriniń basym bóligi QazUÝ Shyǵystaný fakýltetiniń stýdentteri men aspıranttary, jýrnalıster bolady.

Ismatýlla jamaǵaty zikirdiń (Qudaıdy eske alýdyń joralǵysy) jarııa (basty bulǵaqtatyp, ıntensıvti qımylmen zikir etý) túrin ádepke kirgize otyryp, ózderin «jalpyhalyqtyq ateızm tusynda umyt bolǵan Iassaýı tarıqatyn jańǵyrtyp jatyrmyz» dep jar salady. Iassaýı tarıqatynyń «qazaqtyń baıyrǵy dini» bolǵanyn dáleldeý úshin Abaı Qunanbaev pen Shákárim Qudaıberdiuly shyǵarmalaryn, qazaq folklorynyń yńǵaıǵa keletin keıbir nusqalaryn sopylyq sarynda tápsirleı bastaıdy. Esesine Ahmet Iassaýı ókili bolyp tabylatyn naqyshband tarıqatyn teristep, ony «sasyqtardyń», «dúmshelerdiń» qataryna qosady. 

Bul rette qazaqstandyq jańa sıpattaǵy sopylar ultshyldyqtyń ushqynyn shyǵaryp, qazaqtardyń ulttyq seziminde oınaý úshin naqyshband sopylyq jazırasynyń tarıhı kindiginde oryn tepken Ózbekstanǵa, ózbek ultyna qatysty jaǵymsyz pikirler qozdatyp otyrýdy da umyt qaldyrǵan joq. Bul támsildiń astarynda naqyshband tarıqaty ıassaýı tarıqatynan ekstremıstik sıpatta bólinip shyǵyp, keıin ıassaýı tarıqatyn halyq sanasynan kúshpen ysyryp, umyttyryp jibergeni jónindegi pikir jatatyn. Mundaı dinı ıdeologııamen astasqan ultshyldyq sol kezderdegi ózbek-qazaq shekarasynda anda-sanda bolyp turǵan kıkiljińdi oqıǵalarmen úndesip jatty.

Iassaýı tarıqatynyń buryn bolmaǵanyn, onyń beride, Táýelsiz Qazaqstanda paıda bolǵanyn dáleldeıtin taǵy bir oqıǵalar jelisi bar. Ózderiniń qazaq qoǵamyna áserin kúsheıtý úshin ıassaýıshiler qazaq aýyz ádebıetiniń kórnekti ókilderi men keıbir qazaq handarynyń da «ıassaýı sopylyq jolyn ustanǵanyn» aıta bastady. Tipti Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi ornalasqan Túrkistan qalasynda qazaq handary men batyrlarynyń jerlenýi de soǵan dálel retinde qarastyryldy. Islamǵa deıingi dinı kýlttiń jurnaqtary bolyp sanalatyn Shopan ata, Zeńgi baba sııaqty áýlıeler de ómirde bolǵan naqty adamdar retinde qaıta qarastyrylyp, olardy  Qoja Ahmet Iassaýı shákirtteriniń qataryna qosty. 

Qazaq qoǵamyn tolyq qamtý jolynda ıassaýıshilerdiń ıdeologııalyq qıyndyqqa tap bolǵanyn aıta ketpese bolmas. Mysaly, Qazaqstannyń batysyndaǵy halyq Beket ataǵa (Beket Myrzaǵululy) sıynady, sony pir tutady. Ras, ol – Horezm sopylyq mektebiniń túlegi. Eger osy tustan taramdasaq, Beket atanyń sopylyqtyń kadarııa tarıqatyn ustanǵany aıqyn. Qoja Ahmet esimin paıdalanyp Qazaqstannyń tústigi men shyǵysyn dinı ıdeologııalyq shyrmaýǵa alǵan ıassaýıshilerdiń aldynda batysty da ıgerý maqsaty turdy. Olar aldymen jyrshy-jyraýlardy, aqyn-jazýshylardy ózderine tartty. Zııaly qaýymnyń bul sanaty ásire ıdealıst, ańyz-ápsanalarǵa sengish. Sondyqtan Ismatýlla qurǵan  jańa sopylyq tarıqatqa zııaly qaýymnyń birshama bóligi elitip ketken bolatyn. Mundaı eligýden mańǵystaýlyq zııaly qaýym ókilderi, jyrshy Eldos Emel (keıin «Iassaýı» dinı vokaldy tobynyń ánshisi boldy) de syrt qalǵan joq. Aımaqta birshama bedeli bar olar Beket atanyń da «ıassaýı sopylyq jolynda bolǵanyn» dáleldep shyǵýǵa zor úlesin qosty. Osylaısha 2000-jyldarda qurylǵan ıassaýı sopylyq tarıqaty Altaı men Atyraýǵa sozylyp jatqan Táýelsiz Qazaqstannyń «qıly zamanda umyt bolyp, ulttyń qaıta túleý kezinde tabysqan dini» ispetti ıdeologııanyń ushqyny boldy.

Ismatýlla tarıqaty o bastan saıası-dinı ıdeologııalyq joba ekeni, ony memlekettiń ıdeologııaǵa jaýapty laýazymdy qyzmetkerleri iske qosqany keıin dálelin tapty. Bul jobanyń paıda bolýyna 90-jyldardyń ortasynda Kavkazdaǵy dinı ahýaldyń ýshyǵyp ketýi, Sheshenstannyń Reseıden tá- ýelsizdik alýǵa umtylysy áser etken sııaqty. 

Sheshenstandaǵy táýelsizdikke umtylǵan ultshyldyq qozǵalystyń dinı sıpatynyń basym bolǵany, dindegi sáláfılik-ýahabılik kózqarastyń kúsheıgeni belgili. Tipti arab elderinen «taza din» úshin qarýly kúreske ulty arab Hattab sııaqty sodyrlardyń qatysýy, olardyń keıbirine dala komandıri ataǵyn berip, sheshen jasaqtaryn basqartyp qoıýy sol kezde Kavkazdaǵy dinı ahýaldyń tipti kúrdelenip ketkenin bildirse kerek. Osyndaı jaǵdaıda  Reseı Federaııasynyń ortalyq bıligi separatısterge qarsy ásker kúshin qoldanýmen qatar, sáláfızm-ýahabızm sııaqty dinı radıkal aǵymdar ıdeıasynyń taralýyna da tosqaýyl qoıýdy umyt qaldyrǵan joq. Ol úshin meshitterge ornyǵyp alǵan ýahabılik sáláfı kózqarastaǵy ımamdardy ysyryp, olardy dástúrli kadarııa sopylyq aǵymynyń ýaǵyzshylarymen almastyrý qajet boldy.

Reseı Federaııasyna qarsy qarýly kúres júrgizgen Dýdaev-Mashadov áskerine dinı ıdeolog retinde  Mýhammed-Hýseın qajy Alsabekov pen Ahmat qajy Kadyrovtyń synalap kirgizilgeni, ke- ıin separatıster arasyndaǵy kıkiljińniń kúsheıgeni bul qupııa dinı jobanyń sátti bolǵanyn bildirse kerek. Sheshenstan musylmandary dinı basqarmasynda laýazymdy qyzmet atqarǵan Mýhammed-Hýseın kajy Alsabekov oqystan Reseıge qarsy «jıhadtan» resmı túrde bas tartyp, Qazaqstanǵa oraldy da, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynda múftıdiń orynbasary qyzmetin atqardy. Al Sheshenstanda onyń ornyn almastyrǵan Ahmat Kadyrov separatıster arasyndaǵy ıntrıgany qozdatyp, dástúrshil Mashadov pen «taza dinshil» Basaevtyń renjisýine sebepshi boldy. Keıin Mashadov qaıtys bolǵan soń ol Sheshenstannyń resmı Máskeý moıyndaǵan prezıdenti laýazymyna deıin kóterilip, qarsylastary tarapynan uıymdastyrylǵan terakti kezinde kóz jumdy. Sodan beri Sheshenstandy onyń uly Ramzan Kadyrov basqaryp otyr.

Árıne, Qazaqstan Reseı sııaqty federaııa- lyq memleket emes. 90-jyldardyń basyndaǵy dinı nanymdy radıkaldandyryp jibergen sáláfılik-ýahabılik ýaǵyz Qazaqstan bıligin de beı-jaı qaldyrmaǵany anyq. Osy taqyrypqa qatysty jazylǵan zertteýlerde buryn-sońdy bolmaǵan «ıassaýı tarıqaty» degen atpen Ismatýllanyń jamaǵat qura bastaǵany da, onyń Kavkazdaǵy álgi oqıǵalarmen tuspa-tus kelýi de bul dinı ıdeologııalyq joba sáláfızmniń radıkal baǵyttaryna qarsy tosqaýyl retinde qarastyrylǵany jóninde aıtylady. Aýǵan soǵysyndaǵy óziniń mıssııasyn aıaqtap, Pákistannyń Peshavar qalasynda tynysh ómir súrip jatqan Ismatýlla Ábdiǵappardy jyly ornynan qozǵap, óte qajet adamdaı attaı qalap, Qazaqstanǵa alyp kelýdiń negizgi maqsaty osy bolatyn.

Ismatýlla tarıqaty saıası-ıdeologııalyq jobasy Reseıdiń Kavkazdaǵy dinı ahýaldy ózgertý áreketiniń ádis-aılasyn negizge ala otyryp qurylǵanyn janama dáleldermen de dáıektep-argýmentteýge bolady. Mysaly, azdaǵan ereksheligin eskermesek, Ismatýlla tarıqaty qoldanatyn zikir Sheshenstandaǵy kadarııa sopylyq tarıqatynyń zikirine óte uqsas. Kadarııa sopylyq mektebiniń beldi ókili Mýhammed-Hýseın qajy Alsabekovtiń Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynda (QMDB) basshy qyzmet atqaryp júrip Ismatýlla pirdiń basshylyǵymen Almatyda ótken alqaly zikirge birneshe ret qatysqanyn beıneleıtin vıdeo ınternettiń qoınaýynda áli júr. 

Jalǵasy bar...

 

Pikirler