1590 جىلدىڭ باسىندا شۆەدتەرگە قارسى جورىققا شىققان فەدور ءيوانوۆيچتىڭ اسكەرىنىڭ ساپىندا قازاق ورداسىنىڭ سۇلتانى وراز-مۇحاممەد وندانۇلىنىڭ بولعاندىعى جايىندا دەرەكتەر بار. ورىس قالالارى يام، يۆانگورود، نارۆا تۇبىندەگى شايقاستا ەرلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن.
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، تاۋەلسىز بولعالى حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحى مەن بابالار مۇراسىن ىقىلاس قويىپ زەرتتەۋگە بەل شەشە كىرىسكەندەيمىز.سەبەبى، كەڭەس داۋىرىندە حالقىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە «سالقىن كوزقاراس» پايدا بولىپ، ءتىپتى سول تاڭداعى ەلىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەگەن كوپشىلىك زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە بۇرمالاۋشىلىق تولى ءارى جاڭساق، قيعاش پىكىرلەر بەلەڭ العان بولاتىن.وتاندىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە ەندى نازارعا ىلىگىپ، قالام تارتقىسى كەلگەن ءاربىر كاسىبي تاريحشىنىڭ بوياۋى سىڭبەي كەلە جاتقان وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى — قازاق حاندىعى ءداۋىرى بولاتىن.ال، قازاق حاندىعى كەزەڭىندە عۇمىر كەشكەن ءاربىر بابامىزدىڭ ءومىربايانىن زەرتتەپ، تاريح بەتىنە شىعارۋمەن قويماي، كەلەشەك وسكەلەڭ ۇرپاققا سانالى تۇردە جەتكىزۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە دەپ بىلەمىز.XVI ع. سوڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا كورشىلەس ماسكەۋ مەملەكەتىمەن بەيبىتشىلىك، دوستىق قارىم-قاتىناس ورناعان بولاتىن. بۇعان ءوزارا كەلىسسوزدىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن بىرنەشە فاكتورلار سەبەپ بولدى.سونىڭ ءبىرى — قازاق ورداسىنىڭ سۇلتانى وراز-مۇحاممەدتىڭ ورىس ەلىندە امانات-تۇتقىن رەتىندە ۇستالعانىن بىرەۋى بىلسە، بىرەۋى بىلە بەرمەس. وراز-مۇحاممەد شىعۋ تەگى جونىنەن شىڭعىس ۇرپاعى، ياعني جوشىنىڭ تۇڭعىشى وردا-ەجەننەن تارايدى. ايگىلى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى حانداردىڭ ءبىرى ءاز-جانىبەكتىڭ 4-ءشى ۇرپاعى.ءاز-جانىبەك حان — جادىك حان — شىعاي حان — وندان سۇلتان — وراز-مۇحاممەد سۇلتان. ءاز-جانىبەك، جادىك، شىعاي حاندار قازاق ورداسىندا اسا زور بەدەلگە يە بولعان حاندار.ال، اكەسى وندان سۇلتان حاقنازار مەن شىعاي حاندار تۇسىندا جاۋىنگەرلىك ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەندىكتەن، حالقى وعان ءسۇيسىنىپ، «ۇزىن وقتى وندان سۇلتان» دەگەن لاقاپ ات قويعان.سۇلتاننىڭ اناسى التىن-حانىم دا ءاز-جانىبەك حاننىڭ كەنجە ۇلى ۇسەك حاننىڭ اۋلەتىنەن بولاتىن. جالپى، جەتى اتاعا جەتپەستەن قىز الۋ، تەك تورە تۇقىمدارىنا، ياعني شىڭعىس ۇرپاقتارىنا عانا ءتان قۇبىلىس.نازار اۋدارارلىق ءبىر ءجايت، سول تاڭداعى تاققا ۇمىتكەر بەلگىلى سۇلتاندار ەسىم، تۇرسىن، شاح-مۇحاممەد، ءباھادۇر، كوشەك سۇلتانداردان گورى اسىل تەكتىسى وراز-مۇحاممەد بولاتىن ءارى حان مۇراگەرى قالعا بوپ سايلانۋى ابدەن مۇمكىن.وراز-مۇحاممەد سۇلتان جاستايىناندا 8 جاسىندا اتاسى شىعاي حاننان،13 جاسىندا اكەسى وندان سۇلتاننان ايىرىلدى. ال 16 جاستار شاماسىندا ورىس ەلىنە تۇتقىنعا ءتۇستى.
سۇلتاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلى شامامەن 1572/1573 جىلدار. ھيجرانىڭ 988 تىشقان جىلى، ياعني 1588 جىلى سۇلتاننىڭ جاس شاماسى نەبارى 16-لاردا بولعان.بۇل دەرەكتەردە جازىلعانداي، ورىس تۇتقىنىنا العانداعى جاس مولشەرى بولاتىن.
وسى جىلدان جاس مولشەرىن شەگەرەر بولساق، سۇلتاننىڭ تۋىلعان جىلى وسى جىلدارعا سايادى. ەگەر دە بابامىزدىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ، ەسكە الار بولساق بۇگىنگى كۇنى بابامىزدىڭ تۋىلعانىنا 440 جىلدىعى تويلانعان بولار ەدى.ھيجرانىڭ 1008-ءشى تىشقان جىلى (قازىرگى ەسەپ بويىنشا 1600 جىلى) كوكتەمدە ورىس پاتشاسى بوريس گودۋنوۆتىڭ جارلىعىمەن، سۇلتان وراز-مۇحاممەد وندانۇلى قاسىم حاندىعىنىڭ حانى بولىپ جاريالانادى. قاسىم حاندىعى، جالپى، XV ع-دىڭ ورتاسىنان بەرى رەسەي قول استىنا قارايتىن ءارى مۇندا كورشىلەس ەلدەردەن امانات رەتىندە ۇستالاتىن كوبىنە حانزادا، سۇلتاندار حان سايلاناتىن.وسىلايشا، رەسەيدەگى قاسىم حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى بولىپ قازاق ازاماتى سايلانعان بولاتىن.حان كوتەرىلگەننەن كەيىن العاشقى جىلدارى، ياعني 1601 جىلى كوكتەمدە پاتشا قابىلداۋىندا بولعاننان كەيىن تاتار حانزادالارى ارىستان-ءالي مەن ماحمەتقۇلداردى ء(سىبىر حانى كوشىمنىڭ ءىنىسى) ەرتىپ، گرانيت پالاتاداعى پولياك ەلشىسى لەۆ ساپەگانى شىعارىپ سالۋ سالتاناتىنا قاتىسقان.سول جىلى ءساۋىر ايىندا قىرىم جاق شەكارانى كۇزەتۋگە اتتانادى. 1602 جىلى كۇزدە پاتشا بوريس فەدوروۆيچتىڭ قىزى كسەنيانى ۇزاتپاق بولىپ وتىرعان دات حانزاداسى يواندى قابىلداۋ سالتاناتىندا قاتىسادى.1590 جىلدىڭ باسىندا شۆەدتەرگە قارسى جورىققا شىققان فەدور ءيوانوۆيچتىڭ اسكەرىنىڭ ساپىندا قازاق ورداسىنىڭ سۇلتانى وراز-مۇحاممەد وندانۇلىنىڭ بولعاندىعى جايىندا دەرەكتەر بار. ورىس قالالارى يام، يۆانگورود، نارۆا تۇبىندەگى شايقاستا ەرلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن.1594 جىلى العاشقى رەت ورىس-قازاق ەلشىلىكتەرىنىڭ باستاماسى بولىپ قۇل-مۇحاممەد بەك باستاعان قازاق ەلشىلىگى ماسكەۋگە جەتكەن بولاتىن.ەلشىلىك ماقساتى – بۇحار حاندىعىمەن بولماق بولاشاق ۇرىسقا وداقتاس ىزدەۋ; ەكى ەل اراسىندا دوستىق بايلانىس ورناتۋ; وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى ءوز ەلىنە قايتارۋ. الايدا، قازاق ەلشىلىگىنىڭ سۇلتاندى ەلىنە قايتارۋ جونىندەگى شارتى ىسكە اسپادى.كوپ ۇزاماي ماسكەۋ مەملەكەتىندە قىم-قيعاش رەتسىزدىكتەر تۋىپ، ورىس ەلىن قارا تۇنەككە باتىرعان «بۇلعاق جىلدار» باستالادى. ەلدە الاساپىران ورناپ، كەي تۇستا پاتشاعا قارسى توپتاردىڭ قاتارىندا (بولوتنيكوۆتىڭ كوتەرىلىسىندە) بولىپ، ارتىنشا جالعان «كوكەك-پاتشانىڭ» (II لجەدميتري) اسكەرىنىڭ ساپىندا بولادى.حاننىڭ سەنىمسىزدىگىنە كۇماندانعان پاتشا ءىىدميتري، قاسىنا ەكى سەنىمدى ادامدارىن ەرتىپ، قاۋىپ-قاتەردەن بەيقام حاندى باسسالىپ ءولتىرىپ، ونىڭ دەنەسىن وكا وزەنىنە تاستايدى. بۇل قازا سول تاڭداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى.الايدا، ەسىل ەرىمىزدىڭ قازاسىن جوقتاپ، ەجەلدەن اندا بولعان، شوقىنىپ كەتكەن اتاقتى ەدىگە ءبيدىڭ ۇرپاعى، نوعايلىق پەتر ۋرۋسوۆ كەگىن قايتارادى.باتىر بابامىزدىڭ قۇلپىتاس زيراتى بۇگىنگى تاڭدا كورشىلەس رەسەي ەلىندە قازان وبلىسىنا قاراستى كاسيموۆ سەلوسىندا تۇر.قورىتا كەلە ايتپاعىم، حالقىمىزدىڭ تاريحي تورىنەن ورىن العان ءاربىر قاھارماندارىمىزدى زەرتتەپ، زەردەلەۋ وزىندىك ءبىر تاقىرىپتى قۇراماق. ەلى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن وسىنداي باتىر بابالارىمىزدىڭ ەسىمى ارقاشاندا حالىق جادىنان كەتپەك ەمەس.
تۇگەل شەرحان – تاريح، ارحەولوگيا
جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ
2 كۋرس ستۋدەنتى
«ۇلت» سايتى
