– ەسىمدە، وسىدان ءبىرشاما جىلدار بۇرىن ەكەۋمىز سۇحباتتاسقاندا، «ەندى مەن ەلدەگى ەشبىر ءان بايقاۋىنا قاتىسپايمىن، تەك حالىقارالىق بايقاۋدا ەلىمنىڭ نامىسىن قورعايمىن، بۇيىرسا» دەگەن بولاتىنسىز. وسى ءسوزىڭىز قابىل بولعانداي، شىنىندا دا، بۇگىن كۇللى قازاق ءۇشىن كۇي اتاسى قۇرمانعازى ەلى استراحاننان باس جۇلدەمەن ورالىپ وتىرسىز. ەلارالىق تۇڭعىش بايقاۋدان العان اسەرىڭىز قالاي؟
– جۋىردا رەسەيدىڭ استراحان قالاسىندا وتكەن «گولوسا زولوتىح ستەپەي» دەپ اتالاتىن ءىىى حالىقارالىق ۇلتتىق اندەر بايقاۋىنا قاتىسىپ، ولجالى ورالدىم. بايقاۋ ەكى ءتۇرلى سىندا، ياعني انسامبلدىك ورىنداۋشىلار مەن جەكە ورىنداۋشىلار اراسىندا ءوتتى. بارلىعىن جيىپ كەلگەندە باس-اياعى 40-قا جۋىق ۇلت وكىلدەرى ءوز ەلدەرىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ ونەرىن الىپ كەلدى. بايقاۋ شارتىنىڭ ءوزى سونداي — ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بولىمىندە دە ءوزىڭنىڭ بايىرعى ۇلتتىق ءانىڭدى ورتاعا سالاسىڭ.
بايقاۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى، ادىلقازىلاردىڭ ءوزى حالىقارالىق دارەجەدە: ۆەنا، پولشا، ۋكراينا، ۆەنگريا ت.ب. ەلدەردىڭ ەسىمدەرى الەمگە ايگىلى ونەرتانۋشى، ءانشى، ونەر زەرتتەۋشىلەرى بولدى. ۇمىتكەرلەر دە وسال ەمەس. نەگىزى، ءبىر بايقاعانىم ەلدەگى بايقاۋداعىدان ەرەكشەلىگى – وزگە ەلدە بولعاننان كەيىن ساعان قوياتىن تالاپ تا ەكى ەسە جوعارى بولادى ەكەن. ال استراحان جۇرتىنىڭ ءاندى، ونەردى باعالاپ، قادىرلەۋى ماعان سونداي قاتتى ۇناپ، ۇلكەن وي سالدى. نەگە؟ سەبەبى وندا الىستان ءان ەستىگەننەن كىم دە بولسا توقتاي قالىپ تىڭداپ، سول ءان بىتپەيىنشە وتىرعان ورنىنان تۇرىپ كەتپەيدى. بايقاۋدىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن-اق ءبىر تىڭداعاننان-اق «قازاقستاننان مىقتى ءانشى كەلىپتى» دەگەن ءسوز تاراپ، ەكىنشى كۇنى زال كەشەگىسىنەن دە تولىپ العانىن كورگەندە، قازاق ونەرىنە دەگەن سونشا ىقىلاس ءۇشىن كوزىمە جاس تولدى.
سودان سەرگەي سترەلنيكوۆ دەگەن استراحاننىڭ مىقتى ۆوكال ءانشىسى بار ەكەن، جاسى 60-تى القىمداعان اعامىز ەكى كۇندە دە مەنى تىڭداپ، ءوزى كەلىپ، قولىمدى الىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ تۇرىپ: «سەنىڭ مىنا دومبىرامەن ورىنداعانىڭ كەرەمەت، بىراق جالعىز دومبىرامەن قالىپ قويما، وپەرالىق جانردا دا ءان ايتۋعا الدىمەن رومانس، اريالار ايتۋدان باستاساڭ قايتەدى؟ بۇل سەنىڭ الەمدىك ساحنالارعا شىعۋىڭا جول اشادى. بىراق ءدال وپەرا ءانشىسى سەكىلدى ۇردىسپەن ايتپا، سەنىڭ ءوز قازاقى ءۇنىڭ بار، ءتۇبى سول سەنى، سەن ارقىلى قازاق دەگەن حالقىڭدى الەمگە الىپ شىعاتىنىنا مەن كاسىبي مامان رەتىندە كەپىلدىك بەرە الامىن»، – دەدى.
ءوزى ماعان رەسەيلىك ەسكى جانە زاماناۋي دا انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى رومانس، اريا، وپەرالاردى تاسپاعا جازىپ بەردى. ءتىپتى كەتەر-كەتكەنشە قاسىمدا بولىپ، پويىزعا دەيىن شىعارىپ سالدى. ەندى قاراپ تۇرساق، مەن ول كىسى ءوز ەلىندە قانشا اتاقتى بولسا دا، بۇرىن-سوڭدى تانىماعان ادامىم، ەكەۋمىزدى تابىستىرىپ، جاقىنداستىرىپ تۇرعان – ونەردىڭ قۇدىرەتى.
– قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى وزگەلەردىكىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيدە ەكەن؟ كوكەيىڭىزگە قانداي وي ءتۇيىپ قايتتىڭىز؟
– قازاقتىڭ ءان-جىر مۇراسى باس-اياعى ءبۇتىن، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەپ ايتا الامىز. مەنىڭ بۇل ويىمدى بايقاۋدىڭ قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى، رەسەي حالىق ءارتىسى يگور ماتسيەۆسكي دەگەن كىسىنىڭ شەبەرلىك سىنىپتاردىڭ بىرىندە ايتقان ءسوزى دە قۋاتتادى. اكادەميك اعامىز: «ەگەر دە سەندەر قانداي دا ءبىر ۇلتتىق، ەتنوگرافيالىق-فولكلورلىق ونەردىڭ وتە جوعارى دەڭگەيىن، كەرەمەت بيىك شىڭىن كورگىلەرىڭ كەلسە، قازاقتىڭ ونەرىمەن تانىسىڭدار»، – دەدى. قانشاما بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ورتاسىندا وتىرعان ماعان بۇل ءسوز سونداي ەرەكشە اسەر ەتىپ، قازاق بولعانىم ءۇشىن ەرەكشە ماقتاندىم سوندا. ءتىپتى بايقاۋدىڭ اتاۋىنىڭ ءوزىن «گولوسا زولوتىح ستەپەي» دەپ قويۋعا ۇيعارۋىمنىڭ باستى سەبەبى، سوعان تۇرتكى بولعان باستى نارسە – قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقاسىن» تىڭداعاننان كەيىن تاپتىم» دەدى. «سارىارقانى» تىڭداعاندا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا شەكسىز كەڭىستىك، جازىقتىق ەلەستەمەي مە، سول سەزىمدى الگى مۋزىكا مامانى، ونەر مايتالمانى تاپ باسىپ ءتۇسىنۋىنىڭ ءوزى ونەردىڭ تىلسىم قۇدىرەتى سياقتى.
– سەرگەي ستەلنيكوۆ سىزگە «نەگە الەمدىك ساحناعا شىقپاسقا، نەگە رومانس ت.ب ورىنداپ، قازاق ۇلتىنىڭ ءۇنىن اسقاقتاتپاسقا؟» دەگەن ۇسىنىسىن، ۇمىتپاساق، سىزگە ەكى جىلداي بۇرىن استاناعا كەلگەن ساپارىندا يتالياندىق ايگىلى ءانشى، ايگىلى تەنور پلاسيدو دومينگو دا ايتقان ەدى. ەندى ءوزىڭىز قانداي ۇيعارىمعا كەلىپ وتىرسىز؟
– اقىرىندا وسى سالاعا دا كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەگەن ويعا قالدىم. سەبەبى باسقا جۇرت ەمەس، داۋىستىڭ كاسىبي شەبەرلەرىنىڭ باعىتى عوي. ونىڭ ۇستىنە، سترەلنيكوۆ ءوز ونەرىنىڭ ارقاسىندا استراحان قالاسىنىڭ گۋبەرناتورىمەن جاقىن دوستىقتا ەكەن. سوندىقتان ءوزى سەنىمدى تۇردە «استراحانعا كەلسەڭشى، ءبىز بارىنشا وزىڭە دە، ونەرىڭە دە جاعداي تۋعىزۋعا تىرىسار ەدىك، ءۇي-جايدان دا كومەك بەرە الامىز» دەپ قولقا سالىپ وتىر. وعان ەلپ ەتە قالىپ، كونە سالعان جايىم جوق، ارينە، اۋەلى قازاق دەگەن ەلىم تۇر، سوسىن جارىم، بالام، وتباسىم، اتا-انا، باۋىر، دوس دەگەندەرمەن كەڭەسۋدى ۇيعاردىم. بىراق ىشىمدە «شىركىن-اي، ءوز ەلىمىزدە ءداستۇرلى ونەرپازدارعا وسىنداي جاعداي جاساسا عوي، وسىنداي لايىق قۇرمەت كورسەتەتىن كۇن تۋسا عوي» دەگەن وي جاتتى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەندى سانامىزعا ءسىڭىرىپ، كوكەيىمىزگە قىستاتىپ وسكەن جاندار قاتارىنانبىز، بىراق، ەكىنشى جاعىنان، ماڭگى قونىس اۋدارىپ، ەل مەن جەردى تاستاپ كەتكەلى جاتقان ەشكىم جوق، سوندىقتان قازاقتىڭ ءۇنىن، بالكىم، شەكارا سىرتىنان شىعىپ تانىتۋ، تاراتۋ دا كەرەك پە دەپ، ەكى ويلى بولىپ ورالعان جايىم بار.
– وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق مۋزىكامىز وزگە ەلدە كورگەن وسىنداي قۇرمەتىن ءوز ەلىنەن ءدال سول دەڭگەيدە كورىپ جاتپاعانى انىق. ەسترادا باستى ورىنعا شىعىپ، ءتول مۇراسى تاسادا قالۋ قۇبىلىسى تەك بىزدە عانا ما ەكەن، الدە سوعان ۇقساس مۇڭىن شاققان ەل وكىلدەرى ۇشىراستى ما؟
– جالپى، الەم بويىنشا ۇلتتىق مۋزىكا وپەرا مەن ەسترادانىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ بارادى، ياعني مۇنى عالامدىق قۇبىلىس، عالامدىق دەرت دەسەك بولعانداي. وسى ماسەلەنى قالت باسىپ، ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن سەزگەن ەلدەر قازىر قىبىرلاپ، قانداي دا ءبىر قارەكەتكە بارۋ ءۇشىن وسى بايقاۋ ىسپەتتەس ءىس-ارەكەتتەرگە بارىپ جاتىر دەسەك بولعانداي. سەبەبى استراحاننىڭ ءىزىن الا بەرە قىركۇيەكتىڭ سوڭعى اپتاسىندا سوچيدە ۇلتتىق مۋزىكادان بايقاۋ وتكەلى جاتىر. ايتپاقشى، رەسەيدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا مۋزىكالىق كوللەدج، جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولسىن، ەتنومۋزىكالىق فاكۋلتەت بار. ياعني ولار وزدەرىنىڭ فولكلورىن زەرتتەپ، سونى وقىتاتىن، ۇيرەتەتىن مىقتى مەكتەپ قالىپتاستىرعان. ال بىزدە، وكىنىشكە قاراي، ساۋساقپەن ساناپ-اق بەرە الامىن: الماتىدا قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ونەر اكادەمياسى، سوسىن استاناداعى قازاق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى. ال باسقا قالالاردا تولىققاندى ەتنوفولكلور ءبولىمى، تۇتاس فاكۋلتەتى جوق قوي؟.. وسىنى قولعا الماي، تۇزەلمەسى انىق. قازىر الەمدە ۇلتتىق مۋزىكا مۇراسىنا ازداپ بەتبۇرىس بايقالىپ كەلە جاتقانداي.
ءماريام ءابساتتار، «الاش ايناسى».
